“Mádenı mura” baǵdarlamasy sheńberinde Esik qoryq-mura­ja­ıyn ashýǵa baılanysty byltyr kúz­de Prezıdent Ákimshiligi Bas­shysynyń orynbasary, “Mádenı mura” baǵdarlamasyn iske asyrý jónindegi Qoǵamdyq keńes tór­aǵa­sy Máýlen Áshimbaevtyń ar­na­ıy kelip, Altyn adam tabyl­ǵan óńirde otyrys ótkizip, jer jaǵdaıyn óz kózimen kórip qaıt­qanyn bilip, shynymdy aıtsam, asa qatty qýandym. Bul másele, menińshe, áldeqashan kóterilýi kerek edi. “Mádenı mura” baǵ­dar­lamasyna baılanysty Pre­zıdent N.Á.Nazarbaev: “Tarıhı eskert­kish­terdi jańǵyrtý ju­mysy erek­she yjdahattylyqty talap etedi. Bul – qurylys emes, ǵylymı jumys... Ol jumystar­dyń bit­ken­­nen keıingi taǵdyry qandaı bol­maq? Otyrar sıaqty ashyq aspan astynda ashyq-sha­shyq tas­tap ketemiz be?”, – dep, qyn­jyla eskertken bolatyn.

Prezıdenttiń bul sózinen, jasyratyny joq, buǵan deıin júr­gizilgen arheologıalyq ju­mys­­tarǵa kóńili tolmaıtyny aı­qyn ańǵarylady. Alaıda Elba­sy­nyń sol eskertpesin qatań bas­shy­lyqqa alǵan-almaǵanymyz áli belgisiz. Akademık Dosmuha­med Kishibekov: “1969 jyly Al­maty oblysynyń Esik qalasy­na ja­qyn jerden budan eki jarym myń jyl buryn ómir súrgen “Al­tyn adam” tabyldy. Bul, álem ǵalymdarynyń pikirinshe, Egı­pet­tegi Týtanhamonnan keıin­gi ekinshi úlken ǵylymı jetistikke jatatyn jańalyq edi”, – deıdi (“EQ”. 31.10.07). Biraq, ókinishke qaraı, biz áli kúnge deıin sol “ekin­shi úlken ǵylymı jańalyq­qa” laıyq ulttyq shara jasaı al­ǵan joq edik. Endi, mine, “Má­denı muranyń” sharapaty buǵan da tıip, ol shara eki jyl kóle­minde júzege asatyn bolyp jatsa jáne gazet: “Bul iste árbir usaq-túıekke deıin mán berilýi tıis”, – dep, qamqor bolyp jatsa, qalaı qýanbassyń! Biraq, sonyń jaqsy bitýin de osy bastan jan-jaqty oılas­tyr­ǵan jón. Ol úshin eń áýeli, me­nińshe, Prezıdent aıtqandaı, mu­nyń “qurylys emes, ǵylymı ju­mys” ekenin este ustaý qajet. Son­dyqtan, qoryq-murajaıdy sa­lý jumysymen qabat onyń ǵy­ly­mı-zertteý jaǵyn da tereńde­týge tıispiz. Sonda ǵana álemdik máni bar tarıhı murajaıymyzdy ózgelerge laıyqty dárejede tany­typ, óz deńgeıinde dáripteı alamyz. Sol iske azdy-kópti kó­megi tıe me degen nıetpen birer pikir aıtpaqpyz. Prezıdent “Mádenı muraǵa” qatysty Otyrardy mysalǵa kel­tirse, men Besshatyrdy mysalǵa keltirmekpin. Altyn adam İleniń bir jaǵalaýynan tabylsa, Bes­shatyr kelesi jaǵynda jatyr. Qa­zir ǵalymdar ekeýin de saq dáýi­ri­niń eskertkishi deıdi. Bes­sha­tyrda ǵalym K.Aqyshevtyń aı­týynsha, 26 sharshy kılometr jerdi alyp jatqan 31 oba bar. Sonyń on segizin 1957-1961 jyl ara­lyǵynda ǵalym Kemal Aqy­shev qazyp, zerttegen. “Besshatyr qabiri óz zamanynda aǵashtan salynǵan kúrdeli qurylystardyń birinen sanalǵan. Ol úsh bólimnen tura­dy: dáliz, aýyzǵy bólme, qa­bir”, – deı kelip ( “Ertedegi es­kert­­kishter elesi”. Almaty, 1976. 31-bet)., “Besshatyr eskertkishi İle ańǵaryn mekendegen sak-tıg­ra­haýdalar tobyna jatatyn taı­pa­lardyń qasıetti gerrosy bol­ǵan­dyǵyna (patshalary men kó­sem­derin jerleıtin arnaıy oryn – B.N.) eshqandaı daý joq”, – dep tujyrymdaıdy (Sonda, 38-bet). Alaıda, ol obalarda zert­teıtin qazir eshqandaı keıip te, zat ta joq, tek ashyq-shashyq jat­qan tastar men topyraq qana qalǵan. K.Aqyshev aıtqan 6-oba­nyń túbindegi “jalpy jıyntyǵy 55 metr” jer asty jolyn qazir esh­kim kórsete de, túsindire de al­maıdy, óıtkeni ol arada obanyń óńkıgen syrtqy úıindisinen ózge eshteńe de qalmaǵan. Al stýdent kezinde sol Besshatyr obalaryn qazýǵa qatysqan, keıin Esik ma­ńy­­nan Altyn adamdy tapqan Be­ken Nurmuhanbetovtiń dıplom ju­mysynda sol 6-obanyń ishki ja­ǵyn kórsetetin fotosýretter saqtalǵan. Al endi ózi kórmegen, bilme­gen adam obanyń ishki qurylysyn dál osyndaı etip qazir qalpyna keltire ala ma? Keltirgen kúnde de, kóne bórenelerdi qaıdan taba­dy? K.Aqyshev bul obalardy b.d.d.Vİİ-V ǵasyrdan erterekte salynǵan dep uıǵarady (Sonda, 43-bet). “Saqtardyń tastan, to­py­raqtan turǵyzylǵan kishigirim obalarynyń İle ańǵaryndaǵy tolyp jatqan úısinderdiń oba­larynan aıyrmashylyǵy joq”, – dep tujyrymdaıdy. Osy tujyrym adamdy tereń oıǵa qaldyrady. Birinshiden, bul eki taıpanyń obalarynda nege aıyrmashylyq bolmaıdy? Onyń sebebi ne? Ekinshiden, sonda bul obalardyń qaısysy saqtiki, qaı­sysy úısindiki ekenin qalaı, qandaı ǵylymı jolmen ajyratamyz? Birinshiden, Qytaıdyń “Tarıhı jazbalary” men “Hannamada” saq­tar az aıtylady da, kúnder men úısinder jaıy biraz baıandalady. “Hannamanyń” sońǵy aýdarma­syn­da: “Úısin eli uly kúnbıdiń ordasy Chekúk ( buǵan deıin “Shyǵý”, “Chı­gý” dep oqıtyn – B.N.) qala­syn­da... Shyǵysy Ǵunmen, soltústik baty­sy Qańly, batysy Dad-ýan (buǵan deıin “Davan”, “Daýan” dep oqıtyn, qazirgi Perǵana – B.N.), ońtústigi qala-memlekettermen irge­les. Bul, teginde, saqtardyń ata qonysy edi, keıin uly núkister (buryn “uly ıýejy”, “uly ıozy”, “uly ıúzi” dep oqıtyn – B.N.) saqtardy talqandap, olardyń ha­nyn qýyp jiberdi. Saqtardyń hany ońtústikke ketip, Bolor taýlarynan ári asyp ketken soń, bul jerge uly núkister oryn teýip aldy. Keıin kezek aınalyp, Úısinniń kúnbıi uly núkisterdi talqandady. Uly núkister batystaǵy Baktrıa eline qaraı josyp, Baktrıa hanyn baja­ǵyna aınaldyrdy. Sonymen, Úısin kúnbıi ol jerlerdi qaıta basyp qal­dy. Úısinderdiń arasynda saqtar men uly núkisterdiń násili bola­tyn­dyǵynyń sebebi, mine, osy”, – delinipti (“Qytaı jylnamalaryn­daǵy qazaq tarıhynyń derekteri”. “Hannama. Batys óńir” (2) taraýy. “Óner” baspasy, 2006. 158-bet). Osynda taǵy bylaı delingen: “Saqtar bytyrańqy qonystandy da, bólshektenip, birneshe memleket bolyp ketti” (sonda, 152, 153-bet). Bul oqıǵalardyń oryn alyp otyrǵan ýaqyty – bizdiń dáýirimizge deıingi zaman. Demek, b.d.d. ekinshi ǵasyrdan beri bul arany úısinder, al oǵan deıin saqtar men ıúziler, ıaǵnı núkister mekendegen. Endi odan ári tereńdep kórelik. Qazaqtyń alty Arystan turatyn halyq ekenin ekiniń biri biledi de­sek, qatelespeımiz. Tek, ókinish­tisi, sol Arystyń ne qylǵan Arys eke­nin ekiniń biri bile bermeıdi. Bilgisi kelgen kisige ol sonshalyq qıyn da emes. Sebebi, kez kelgen shejireshi shaldan surasań, Aqarystan anaý, Janarystan bálenshe, Bekarystan túgenshe taraıdy dep zaýlata jóne­ledi. Al onyń durysy Aq Arys, Jan Arys, Bek Arys ekenine sony ata-babasynan beri aıtyp kele jat­qan shaldardyń ózi de, ony estigen biz de mán bermeı qaıtalap kelemiz. Óıtkeni, qazaqta ejelgi tarıh ta, derekti tarıh ta joq, bári ańyz dep, aýzymyzdy qý shóppen súrtip úıre­nip ketkemiz. Jáne solaı dep úı­ret­kender de molshylyq. Al endi Arys jóninde tarıhı derekter ne deıdi? Tarıhı derekter Arystyń shyn máninde tarıhı tulǵa ekenin tolyq jáne esh kúmán qaldyrmaı dálel­deıdi. Tek “saq” degendi eýropalyq­tar­dyń “skıf” deıtinin, al keı ǵa­lymnyń saq pen skıfti eki basqa taı­pa dep sanaıtynyn sanada usta­ǵan jón. Túrki halyqtarynyń túpki tarı­hy jazylyp qalǵan Qytaıdan basqa taǵy bir el – Grekıa. Olar negizi­nen saq-skıfter týraly asa mol tarı­hı derek qaldyrǵan. Ondaǵy aldymen júginetinimiz – “tarıhtyń atasy” dep álem tanyǵan Gerodot. Ol bylaı deıdi: “Skıfter de basqa halyqtar tárizdi jatjerlik salt-dástúrdi qabyldamaýǵa tyrysady ári olar ózge halyqtardan góri el­lınder dástúrinen barynsha qash­qaq­taıdy. Bul Anaharsıs pen Skıl taǵdyrynan anyq baıqalady. Ana­harsıs kóptegen eldi aralap, óziniń keremet aqyldylyǵymen kózge tús­ti. Qaıtar jolda ol Gellespont arqyly júzip kele jatyp, Kızıkke toqtaıdy. Naq osy kúni kızıktikter Qudaı-Ananyń qurmetine saltanat­ty mereke ótkizip jatqan bolatyn. Anaharsıs áıel qudaıǵa, eger ol úıine aman-esen jetse, onyń qur­me­tine kızıktikterden kórgen dinı joralardyń bárin jasap qurbandyq beretindigin jáne saltanatty mere­ke ótkizetindigin aıtyp ant beredi. Skıfıaǵa kelgen soń Anaharsıs qupıa túrde Gıleıaǵa baryp (bul jer Ahılles at oınatý alańynda ornalasqan, árqıly aǵash túrlerine baı qalyń ormandy meken), ózi Kı­zıkte kórgen dinı jora saltanatyn túgel jasaıdy... Muny kórip qoıǵan bir skıf dereý Savlıı patshaǵa jet­­kizdi. Osy jerge kelip, Anahar­sıs­tiń ne istep júrgenin kózimen kórgen patsha ony sadaqpen atyp óltirdi... Anaharsıs skıf patshasy Idanfırstiń nemere aǵasy, Gnýr­dyń uly, Lıktiń nemeresi, Spar­gapıftiń shóberesi bolǵan. Egerde Anaharsıs shynynda osy patshanyń áýletinen shyqqan bolsa, ony týǵan aǵasynyń óltirgendigin bári bilip qoısyn. Óıtkeni, Idanfırs Sav­lııdiń uly, al Anaharsısti Savlıı óltirgen (“Qazaq tarıhynan”. Gero­dot. Almaty, 2004. 108-bet). “Skıf nemese jat jerdegi dos” atty shyǵarmasynda Lýkıan bylaı deıdi: “Skıfıadan Afınyǵa ellın mádenıetin ańsap kelgen alǵashqy adam Anaharsıs emes, odan buryn kelgen Toksarıd aqyldy ári ádemi­likti unatatyn, eń jaqsy minez-qu­lyq pen ádep-ǵurypty úırenýge qushtar jan bolatyn. Óz otanynda Toksarıd kıiz qalpaqty “muraq­tylar” atty patsha rýynan emes, qarapaıym halyqtan, ıaǵnı eki ógizi men kıiz úıi ǵana bar adamdar qatarynan shyqqan. Bul Toksarıd aıaǵynda Skıfıaǵa qaıtyp orala almaı, Afınyda óldi” (“Qazaq tarıhynan”. Lýkıan “Tańdamaly” kitabynan. Almaty, 2004. 133-bet). Lýkıan odan ary bylaı deıdi: “Jat jerge kelgen ári ózi varvar Anahar­sıs, árıne, alǵashqy kezde eshteńege túsinbegendikten,.. ne isterin bilme­di: ...óz tilin túsinetin eshkimdi kez­destire almaı, endi tek Afınyny bir kórip shyǵyp, kemege qaıta mi­nip, Bosporǵa keri júzip ketýge, odan ári onsha alys emes Skıfıa­syna, úıine oralýǵa nyq sheshim qabyldaǵan bolatyn. Osyndaı jaǵ­daıda júrgen Anaharsıs kenet qala­nyń “qumyrashylar” bóliginde, naq bir qoltyǵynan demeýge kelgen qu­daıdaı, osy Toksarıdke tap keledi. Toksarıdti eń aldymen óziniń otan­dyq pishimindegi kıim eleń etkizdi; sodan keıin árıne, ol Anaharsıstiń ózin tanydy, óıtkeni ol tekti áýlet­ten shyqqan jáne ataǵy jer jarǵan skıf bolatyn” (sonda, 134-bet). “Toksarıd Anaharsıske skıfshe bylaı dep til qatty: – Jańylmasam, sen Daýket uly Anaharsıs bolarsyń?.. – Al sen, beıtanys jan, meni qaıdan bilesiń? – Men de sol óńirden shyqqan­myn, – dep jaýap berdi ol, – me­niń atym Toksarıd. Alaıda sen ta­nıtyndaı tekti tuqymnan emespin. – Nege bilmeımin, men Toksa­rıd týraly estigenmin, – dedi Ana­har­sıs... – Endeshe, bilip qoı, – dedi Anaharsıs, – men seni ustaz tu­typ, seniń Grekıaǵa degen qush­tar­lyǵyńnan ot alyp, ony kórýge qumarttym” (sonda, 135-bet). Al Dıogen Laertskıı “Ataqty fılosoftardyń ómiri, ilimderi men naqyl sózderi týraly” kitabynyń “Anaharsıs” degen taraýynda bylaı depti: “Anaharsıs – skıf, Gnýrdyń uly jáne skıf patshasy Kadýıdiń baýyry, anasy jaǵynan ellın, son­dyqtan eki tildi biledi. Ol skıf­ter men ellınderdiń qarapaıym turmystaǵy jáne soǵys kezindegi salty týraly 800 jol óleń jazǵan. Jat jerdi kezgen Anaharsıs skıf­terge oraldy, týǵandaryn ellınshe ómir súrýge úıretpek bop,.. alaıda degenine jete almaı, qaýyrsyn je­beden ajal taýyp, ózi ólse de, sózi qaldy máńgilik” (sonda,168-bet). “Keme tabanyndaǵy taqtaı qalyń­dyǵy tórt-aq eli ekenin estigende, ol: “Kemedegiler men ólimniń arasy tórt-aq eli”, – depti... Tiriler men ólilerdiń qaısysy kóp degen suraq­qa ol: “Teńizde júzip júrgenderdi qaı jaǵyna qosamyz?” – dep, qarsy suraqpen jaýap qaıtarypty” (sonda, 169-bet). Gerodot b.d.d. 484 jyly, ıaǵnı Anaharsısten keıin bir jarym ǵa­syrdan soń dúnıege kelgen, al Lý­kıan bizdiń dáýirimizdiń İİ ǵasy­rynda, Dıogen ǵylymǵa Vİİ ǵasyrda ǵana belgili bolǵan adam, sondyqtan olardyń da jazýynda azdy-kópti aýytqýlar bolýy zańdy. Máselen, Gerodot pen Dıogen Anaharsısti Gnýr­dyń uly dese, Lýkıan Daýket uly deıdi. Alaıda, grekterdiń Ana­har­sısti sonshama zaman boıy biri­nen keıin biri jazyp, aıtyp, úlgi etip qurmettep kelgenine tań qala­syń. Gerodot aıtyp otyrǵan Gel­les­pont qazirgi Dardanel buǵazy, Kı­zık sol teńiz jaǵasyndaǵy qala, al Gıleıa degeni qazirgi Polesıe, Dne­str­­diń boıy bolsa, onda Gero­dot ómir súrgen bizdiń dáýirimizge deıingi V ǵasyrda skıfter Qara teńiz boıynda ómir súrip jatqan bolyp shyǵady. Olaı bolsa, olar bul araǵa odan da erterekte, b.d.d. V ǵasyrdan burynyraq kelýi de múmkin.Sonda saqtar b.d.d. V ǵasyr­dan buryn Qara teńiz boıyn da, Jetisýdy da birdeı mekendep kel­gen be? Qytaı jylnamalary saq­tar­dyń bir kezde shyǵystan batysqa jáne ońtústik-batysqa qaraı jyl­jyǵanyn jazady da, sol jyljýdyń dál qaı kezden qaı kezge deıin júzege asqanyn anyqtap aıtpaıdy. Al myna grek oqymystylarynyń jazǵany sol olqylyqtyń ornyn toltyryp tur ǵoı. Endeshe, Jetisý­daǵy b.d.d. V ǵasyrǵa jatatyn oba­ny saq kóseminiń obasy deý kúmándi emes pe? Endi osy saqtar men Anaharsıs týraly ózimizdiń qazaq shejiresinen de pikir qaýzap kórelik. Aldymen Qazybek bek Taýasarulynyń atasy Mataı jazyp ketken Ata shejirege júgineıik. “Arystyń óz aty Anarys bol­ǵan desedi. Sheshesi erkeletip Arys atap ketipti. Ol ilimdi Eýropa elde­rinde alyp, kóp ǵumyryn ótkizip, óz eline kelgende, on eki-aq jyl tu­ryp­ty. Ol artyna pálsafa qaldyr­ǵan. Jazba Maıqy zamanyna deıin kelgen eken. Sol zamandaǵy bir jer silkiniste ol topyraq astynda qal­ǵan. Arys aqyn da, ahýn da adam bol­ǵan. Eýropada kórgen ónegesiniń jaqsy jaqtaryn ózderiniń patsha­lyǵyna kirgizýge umtylǵan. Ol ózi­niń týǵan aǵasymen osy jóninde kelise almaı mert bolǵan... Onyń kóp óleńi saqtalǵan eken, ol da jer silkingende quryǵan. Arys Eýro­pany óz týysqany Toqsary dıýana­men birge aralaǵan. Patshanyń qandaı bolýy kerektigin aıtamyn dep, týysqanyna jaqpaǵan” ( “Túp-tuqıannan ózime sheıin”. Almaty, 1993. 36-bet). Osy salystyrýlardyń ózinen de grekterdiń Anaharsıs dep otyrǵany bizdiń Arys babamyz ekeni ańǵa­rylady. Degenmen, anyqtaı túsý úshin taǵy bir qosymsha derek kel­tir­genniń artyqtyǵy bolmas. 2004 jyly “Arýna” baspasy bir top avtor jazǵan “Drevnıı Kazahstan” atty kitap shyǵardy, onyń sarap­tamashysy – tarıhshy, akademık Bolat Kómekov. Sonda: “Saqtar – qazaq halqynyń babasy”, – dep jáne Anaharsıstiń ómir súrgen ýaqyty b.d.d. 620-555 jyl dep kór­setken (30-31-bet). “Anaharsıs (Anarys)” degen taraýda: “Anahar­sıs, Anarys-sakskıı ýchenyı. Jıl v V11-1V vv.n.e. V ıstorıı ızvesten kak “Skıf Anaharsıs”, – dep kórsetken (sonda, 46-47-bet). Osy­dan keıin Gerodot jazyp ketken Anaharsıstiń Qazybek bek aıtyp otyrǵan Arys-Anarys babamyz eke­nine qaıtip kúmándanýǵa bolady? Al budan keıin saqtardyń qazaqqa baba taıpa ekenin qalaı moıyn­da­massyń? Tarıh degenniń ózi osyn­daı-osyndaı dálelderdiń basyn biriktirgennen baryp quralmaı ma? Ata shejire boıynsha Jumannan Arys, Arystan Aq, Pan, Jan, Bol, Bek, Bal degen alty ul týyp, sodan alty arys qazaq taraǵan. “Alǵash atalǵan eki ul jylqy kezegine ke­tip, Táńir taýynyń túbinde muzdap dúnıe salypty. Aq altaýdyń úlkeni eken. Odan bala qalypty. Pan úı­lenbegen, odan tuıaq bolmapty. Je­tisýda qańtardan keıingi aıdy qa­zaq­tar aqpan nemese eki aǵaıyndy deıdi. Aǵaıyndy Aq pen Pan ólgen aı, áıtpese, aǵaıyndy eki jigit ólgen aı eki aǵaıyndy atanǵan”, – deıdi (“Túp-tuqıannan ózime sheıin”. Almaty, 1993. 36, 37-bet). Al qazir búkil qazaq “eki aǵaıyndy” degendi umytyp, bul aıdy aqpan dep atap júrgemiz joq pa? Sonda Anaharsıs dep júrgenimiz ózimizdiń Arys babamyz bolsa, ol bizdiń shamalaýymyzsha, b.d.d. 612 jyly Táńir taýdyń túbinde týyp, 547 jyly Dnestrdiń boıynda ólgen bolsa, onda saqtar b.d.d. Vİİ ǵasyrǵa deıin Jetisý jerin mekendep, b.d.d. Vİ ǵasyrda Qara teńiz boıyna aýǵan bolyp shyqpaı ma? Onyń ústine Jetisýda tek saq obalary ǵana saqtalǵandaı sóıleı­miz, al bul arany on ǵasyrǵa jýyq meken etken Úısin memleketinen de bir belgiler qalýy tıis emes pe? Qa­rap otyrsaq, ǵalym Ábdesh Tóleý­baevtan ózge Úısin obasyn naqty zerttegen eshkim joq, barlyq ǵalym tek saq obalaryn ǵana zerttep kel­gen bolyp shyǵady. Sóıte tura saq pen úısinniń adam jerleý ádisi uqsas degen tujyrym jasaı salady. Árıne, úısin saqtyń urpaǵy bolsa, ekeýiniń ádet-ǵurpy, salt-dástúri nege uqsas bolmasyn?! Qazir jasy 80-nen asyp otyrǵan qart ustaz, birneshe kitap jazǵan saýatty, Ke­gen óńirindegi Jalaýly degen jerde týyp-ósken Ádilhan Zyqaev degen aǵamyz: “Bizdiń jas kúnimizde osy qorǵan dep júrgenderińdi úlken kisiler “Úısin oba” nemese “Úısin tóbe” deýshi edi”, – deıdi. Osyndaı atadan balaǵa jalǵasyp kele jatqan sózdi elemeı-eskermeı, “úısin oba­lardyń ishinde jatqandar – saqtar” deýimiz qalaı bolady? Sóz oraıy kelip turǵan soń, aıta keteıik, bizdiń keıbirimiz: “Ǵun degendi qazaq tarıhshylary shyǵa­ryp alyp júr, ondaı halyq joq, onyń óz aty sıýńný”, – dep, al ár eldiń tarıhshylary biri “hýn”, ekinshisi “ǵun” nemese “gýn”, úshin­shisi “hun” dep árqaısysy ártúrli atap júrgen halyq ta saqtyń urpa­ǵy, onyń durys aty “qun” bolýy múmkin ekenin de osy arada eskerte ketkenimiz jón sıaqty. Sebebi, birinshiden, alǵashqy dybysy “ǵ”-dan bastalatyn ejelgi ataý sóz qazaq tilinde joq dese de bolady, al “ǵashyq”, “ǵaıbat”, “ǵarysh”, “ǵa­lam” sekildi sózder arab tiliniń yqpalymen bertinde paıda bolǵan, sondyqtan bul taıpanyń óz aty “ǵun” emes, “qun” bolý kerek, sebe­bi “q” dybysy ejelden aıtylyp kele jatqan ata dybysymyz. Ekin­shi­den, joǵaryda aıtylǵan Ata sheji­re: “Jan degen kisiden Ar, Qun degen eki bala bolypty... Qazirgi Arǵyn dep júrgenimiz – osy eki uly adamnyń alty balasynan tara­ǵan urpaq. Olardyń birigip Arǵyn atalýy Altaıǵa aýǵan zamannan qal­ǵan”, – deıdi”. (“Túp-tuqıannan ózime sheıin”,1993. 46-bet). Úshin­shiden, “Arqun” sózin “Arǵyn” dep úndestik zańyna sáıkes ózgertip aı­tý – ulttyq daǵdymyzǵa tán quby­lys. Tórtinshiden, 1253-1255 jyl aralyǵynda Mońǵolıaǵa kelip qaıtqan G.Rýbrýk: “Bul jerde argon dep atalatyn halyq bar, ol eki rý­dan turady: argon tendýk rýynan jáne Mýhammedke tabynatyn, ózge­lerden góri kórikti jáne aqyldy­raq, kóbine saýdamen aınalysatyn tendýkterden”, – deıdi ( “Qazaq ta­rı­hynan”, Almaty, 2004. “Shyǵys elderine saıahat”, 1993. 85-bet). Rýbrýk ol aımaqtyń atyn Sendýk (Tendýk) dep kórsetedi. Al ol ataý Máshhúr shejiresindegi Súıindik, Begendik, Shegendik deıtin atalardy eriksiz eske túsiredi. Besinshiden, qytaı tarıhynda úısinge kómek­tesken gún taıpasyn Ata shejire argyn dep ataıdy. Osylardy esker­sek, arǵyndar qun taıpasynyń tikeleı urpaǵy ekenine kúmán qal­maıdy. Altynshydan, Ata shejire­niń taratýy boıynsha, Qun da, Arǵyn (Arqun) da Arys babamyz­dyń Jan degen balasynan taraǵan, ıaǵnı Jan Arys tuqymy bolyp tabylady. “Ejelgi Úısin eli” kita­bynda Shadyman Ahmetulynyń: “At ústinde sadaq tartýdy ǵundar saqtardan úırenipti”, – dep dálel­deıdi birsypyra ǵalymdar”, – de­gen pikiri de bul oıymyzdy dálel­deı túsedi (4-bet). Soǵys ónerin aǵaıyn aǵaıynnan úırenbegende, kimnen úırenedi? Jetinshiden, b.d.d. 530 jyly Kır patshany jeńgen saq-massaget Tomırıs parsylarmen Araks ózeniniń boıynda soǵysady. Ózenniń aty Arystan taraǵan Ar men Aqtyń úrpaǵy mekendegen soń solaı atalǵan bolar dep oılaýǵa da qaqymyz bar emes pe? Segizinshiden, Gerodot: “...skıfy nazyvaıýt ama­zonok “eoropata”, chto po-ellınskı oznachaet mýjeýbıısy; “eor” ved znachıt mýj, a “pata” ýbıvat”, – deıdi (“Istorıa”. Lenıngrad, 1972.219-bet). “Eor” degenimiz eki jarym myń jyldan keıin de áli “er” atalyp, kúıeý degendi bildire­di, al “pata” sózi “opat” degendi eske túsiredi. Al ony arabtan engen sóz dep júrmiz. 2,5 myń jyl buryn arabtar saq tiline qalaı áser etedi? Álde Murat Adjı aıtyp júrgen­deı, o basta túrikterden arab tiline, odan ózimizge qaıta engen sóz be? Álde “qarasy batty”, “kúni batty” degendegi “batty” sóziniń arǵy tór­kini “pata” degenge uqsas aıtyldy ma eken? Qalaı bolǵanda da, b.d.d. V ǵasyrda saqtar áıeldiń kúıeýin “er” dese, qazaqtar búgin de “er” deı­di. Óstip o zamanda da, bu zamanda da bir tilde sóılegen eldi bir-birinen bólek el deýge qaıtip tarıhshylardyń aýzy barady? Osynshama sáıkesip turǵan derekterdi kózge ilmeý tarıhqa mán bermeýmen birdeı emes pe? Al eger kózge ilsek, Arys-Anaharsıstiń saq ekenine, al bizdiń tikeleı saqtyń urpaǵy ekenimizge qandaı kúmán qalady? Sonymen, saq, qun, úısin – úsheýi de bir tuqymnan taraǵan ur­paq bolsa, árıne, olardyń ádet-ǵur­py da, salt-dástúri de, onyń ishin­de ólikti jerleý rásimi de birdeı bolýy zańdy. Endeshe, Esik obasynan tabylǵan Altyn adamdy saq dep kesip aıta almaımyz. Bul kúmánimizdi kúrdelendire túsetin taǵy mynandaı jaǵdaılar bar. Aldymen, Esik mańyndaǵy Altyn adam arnaıy ǵylymı jumys nátıjesinde emes, kezdeısoq tabyl­dy. Sondyqtan ol ústirt zerttelip, Besshatyrdaǵydaı eń qurymasa obanyń ishki qurylysyn elestetýge kómektesetin qarapaıym fotosýret­ter de túsirilgen joq. Besshatyr obalaryna, ishki-syrtqy keıbir uqsastyqtaryna bola saq dáýirine jatqyza salyndy. Eshkim ol aradan tabylǵan zattardy Tarbaǵataıdyń teriskeıindegi eskertkishterdi zert­te­gen ǵalym Ábdesh Tóleýbaev qusap eki birdeı shet eldiń ǵylymı laboratorıasyna jiberip, qaı ǵasyr, qaı zamannyń eskertkishi ekenin arnaıy anyqtap jatpady. Ekinshiden, Esik obasynan eki adamnyń máıiti shyqqan. K.Aqyshev ol jaıynda: “Bizge Esik qorǵa­nyn­daǵy eki beıit bir mezgilde paıda bolǵan degen oı keldi, sebebi, eki beıittiń de ústine úıilgen topyraq bir, oǵan kómilgen adamdar súıegi de topyraqtyń astynda jatyr, olaı bolsa, olar ne bir semányń adam­dary, ne jaqyn qandastyq qaty­nastary bar adamdar... Bizdińshe, ortalyq beıittegi jerlengen adam­nyń qyrynan jerlengen adamǵa qaraǵanda qoǵamdyq orny jaǵynan mańyzdyraq ekendigi daýsyz”, – deıdi (“Ertedegi eskertkishter ele­si”. Almaty. 1976. 13-bet). Al muny qazaqtyń qarapaıym tilimen aıt­saq, biri han da, ekinshisi – hanzada. Úshinshiden, Qytaı elinde shyq­qan “Ejelgi Úısin eli” kitaby: “Kúnbıdiń on neshe uly bar. Basqa uldaryna qaraǵanda ortanshy uly Datluq ... Datluqtyń aǵasy murager hanzada bolyp taǵaıyndalǵan edi... Onyń Semzeý degen uly bolǵan, dúnıeden erte qaıtqan murager hanzada kózi jumylarda Kúnbıge: “Úısin taǵynyń murageri Semzeý bolsyn”, – dep tilek qoıǵan edi... Kúnbı dúnıeden kóshken soń, onyń taǵyna Semzeý otyrdy. Sem­zeý degen – laýazymy. Óz aty – Kúnsúı bı. Kúnbı – hannyń ataǵy, óz aty Lapkók edi”, – deıdi (Úrimji. 2005. 249, 250, 251-bet). Dál osy kitaptaǵy “Úısin týraly jalpy sholý” degen maqalasynda Nyǵmet Myńjanuly: “Úısin Eljaý bıdiń on uly bolǵan... Kúnbıdiń taq murageri erte qaıtys bolyp ketip, onyń Jónshi (Kúnsúı) bı degen balasy jetim qalady... Jónshi bı­di... Eljaý bı taq murageri etip beki­tedi”, – dep jazady (17-bet). Al joǵaryda aıtqan Ata shejire: “Jalpy, Elsaý atamyz bes áıe­linen 23 bala kórip, sonyń ony tirep tura qalypty... Nýly ata­myz ákesi Elsaýdan buryn jastaı jıyrma eki jasynda ketip­ti... Nýlyny qatty ardaqtap, Úsh Qarashqa qoıypty. Osydan keıin-aq El­saýdyń da densaýlyǵy bol­mapty... Elsaý bı dúnıe sa­lyp, osydan 1980 jyl buryn (b.d.d. 104 jyl – B.N.) qaıtqan soń, onyń kóziniń tirisinde-aq taqqa otyrǵan Sanjar – Jónshe nar qytaı qyzdaryna qumarlaý bolyp”, – deıdi (Q.Taýasaruly, “Túp-tuqıannan...”.1993. 43-bet). Bul úsh pikir de bir jerden toǵy­sady. Tek N.Myńjanuly Semzeý taqqa Kúnbı ólgen soń, Qazybek bek Kúnbıdiń kózi tirisinde-aq otyrdy deıdi jáne 22 jastaǵy Nýlyny Úsh Qarashqa jerlege­nin, ákesiniń de uzamaı dúnıe salǵanyn aıtady. Al Úsh Qara­shymyz sol Esik qalasynyń ústi. Bas Qarash Asy jaılaýynyń batys betinde, Orta Qarash pen Kishi Qarash Túrgen ózeniniń boıyndaǵy saıda. Osynyń bárin biriktire qarasaq, Altyn adamy­myz Nýly hanzada, al “ortalyq beıittegi” “qoǵamdyq orny ma­ńyz­dyraq” adam Elsaý Kúnbıdiń ózi bolyp shyqpaı ma? Tórtinshiden, 2005 jyly 14 jeltoqsanda sol kezdegi Tarıh jáne etnologıa ıns­tıtýtynyń dırek­tory, tarıh ǵylymdarynyń doktory Mámbet Qoıgeldıev: “Biz endi tarıhı qatelikti túzetýi­miz kerek. Esik qorǵanynan ta­byl­ǵan Altyn adamdy biz osyǵan deıin saq, onyń ishinde saq-tıgrahaýd dep keldik qoı. Qytaı­dyń jylnamalyq derekteri men ondaǵy ǵalymdardyń tarıhı má­li­meti bul Altyn adamnyń úısin, úısin qoǵamynyń adamy ekenin bultartpaı dáleldeıdi... Altyn adam – ...úısin bekza­dasy!” – degen málimdeme jasa­ǵan bolatyn (“Jas Alash”, 15.12.05.) Besinshiden, Altyn adamnyń úısin hanzadasy ekenin alǵash joramaldaǵan jazýshy Tursyn Jurtbaev bolatyn. “Osy arada Kemel Aqyshev qazǵan Esik qor­ǵanyndaǵy “Altyn kıimdi han­zada” sol Uly Kúnbıdiń uly emes pe eken degen oı ushyǵy qylt ete qalady. Onyń jas mólsheri jıyr­manyń ar jaq, ber jaǵy dep aıtylyp júr”, – deıdi ol óziniń “Dýlyǵa” atty eki tomdyq tarıhı zertteýlerinde (Almaty, 1994.1-tom. 292-bet). Ǵylymdaǵy bir qatelik, der kezinde túzelmese, keıin dálel­denýi óte qıyn kóp qatelikti tý­dyrary daýsyz. Altyn adamnyń úısin emes, saq bolyp jáne saq­tyń qazaqqa qatysy joq halyq bop qalýyn qalaıtyn, ol tabyl­ǵan jerdi qazaq jeri degisi kel­meıtin ishki-syrtqy kúshterdiń bar ekenine biz kóz jumyp qara­maý­ǵa tıispiz. Tarıh ǵylymdary­nyń doktory, qytaı tilin jetik biletin ǵalym Nábıjan Muqamet­hanuly “Úısin memleketi jónin­de” atty maqalasynda: “Demek, qazir qytaı tarıhshylarynda óziniń jáne óz elinde qalyp­tasqan ustanymdy negizsiz ózgertý baıqalady”, – deýi bizdi qatty saq­tandyrýy tıis (“Jas Alash”, 04.03.04). Buǵan ejelden atalyp kele jatqan “ǵundy” bir kezde “sıýńný” dep, “ıúzini” “jý-jy” dep, qazir “núkis” dep, Eljaý dep oqylyp kelgen Kúnbıdi Lapkók, Móde-Múdeni Baqtuǵ dep, taǵy basqa tolyp jatqan ataýdy jap­paı ózgertip jaza bastaǵany da dálel. Sonyń bárin kóre-bile turyp bizdiń jaıbaraqat júrip jatqanymyz ǵylymǵa mán ber­meý­shilik ekeni sózsiz. Sonymen, Esik qoryq-mura­jaıynyń ǵylymı negizin durys­tap jasaý úshin, aldymen sol Altyn adammen birge tabylǵan bir-eki zatty basqa eki memle­kette bir-birine qatyssyz jaǵdaı­da ǵylymı-tehnıkalyq ádispen qaı zamannyń dúnıesi ekenin anyq­taıtyn zertteý jasatý qajet. Sonan soń Esik qoryq-mura­jaıynyń quramyna birinshi kezekte kóne Talǵar qalasynyń ornyn emes, Esik qorǵanynyń qa­syndaǵy Rahat aýylynyń tep­se­ńinde jatqan qala ornyn qo­syp, aldymen sony ashqan jón. Sebebi, ony ertedegi Úısin mem­leketiniń astanasy Shyǵý qalasy­nyń orny degen ǵylymı boljaý­lar bar. Eger ol qalanyń Shyǵý ekeni dáleldense, onda Altyn adamnyń úısin ekeni de óz-ózinen dáleldenedi. Altyn adamdy tapqan Beken Nurmuhametov Esik mańyndaǵy “Patshalar qorǵa­nyn­da” buryn 600-700 oba bar edi, qazir 60-70-i ǵana qaldy deı­di. Al 600-700 obaǵa el bıleý­shileri quryǵanda 6-7 ǵasyr boıy jerlenýi tıis. Sonshama ýaqyt bir jerge basshylaryn jerlegen el sonshama ýaqyt sol arany turaq­ty meken etýge de tıis. Biz áńgime etip otyrǵan obadan tabylǵan han men hanzada da, sóz joq, sol kóne qalada ómir súrgen adamdar. Al ony arheologıalyq jolmen dá­lel­deý – óte mádenıetti eldiń úle­si. Biz sol úlesti únemi bola­shaqqa syrǵyta bermeýimiz kerek. Ata shejiredegi: “El astanasy Úsh Qarash astyndaǵy Shyǵý qa­lasy edi”, – degen sóz de (“Túp-tuqıannan ózime sheıin”. 45-bet) shyndyq pen boljamnyń arasyn birjola anyqtap, osyndaı ǵy­lymı-arheologıalyq zertteýdi jedel túrde júrgizýge shaqyrady.

Avtory: Beksultan NURJEKEULY, jazýshy.