Taldaýǵa arqaý bolǵan jikshildik

Adamzat tarıhynyń kez-kelgen kezeńindegi qoǵamdyq qatynastar men áleýmettik jiktelýdiń (stratıfıkasıa) negizinde jatqan «bizdiki» jáne «ózgeniki» deıtin ámbebap psıhologıalyq aıqyndaýyshtar bolyp tabylady. Adam balasy týmysynan jikshil. Bizdiń jikteletin belgimiz kóp: ultymyz, dinimiz, tilimiz, elimiz, jynysymyz, jasymyz, kásibimiz t.s.s. tolyp jatyr. «Biz-ózgeler» bolyp jiktelý qoǵamnyń damýyna ǵana emes, túrli soǵystarǵa da, qýanyshpen qatar, qaıǵy-qasiretke de, órleý men quldyraýǵa da, jalpy, adamnyń búkil ómirine óziniń áserin tıgizip keledi. «Biz-ózgeler» jiktelisiniń egemen eldigimizge yqpaly qandaı degen másele azamat retinde barshamyzdy oılandyryp, tolǵandyrary sózsiz. Saıasattanýlyq turǵydaǵy taldaýǵa osy jikshildik máselesiniń keıbir ózekti tustary arqaý bolyp otyr.

Ulttyń ózin-ózi aıqyndaýyndaǵy «bizdiki» jáne «ózgeniki» ustanymy

Alǵashqy qaýymdyq qurylystaǵy rý-taıpalyq tártiptiń de, odan keıingi dáýirlerdegi dinı, mádenı, ulttyq erekshelikterdiń de astarynda «bizdiki-ózgeniki» dıhotomıasy (grekshe «dı» - eki, «tomıa» bóliný, jarylý) jatyr. Adam balasynyń psıhologıalyq turǵyda «bizder» jáne «ózgeler» bolyp jiktelýi túrli soǵystarmen qatar, genosıd (grekshe «gen» – tek, urpaq, «sıd» – óltirý, qyryp-joıý), násilshildik, aparteıd (afrıkaans tilinde «shettetý, bólý»), dıskrımınasıa (latynsha «bólý», «túrtpekteý»), ksenofobıa (kseno - bóten, fobıa – qorqynysh), ıslamofobıa (musylmandardan qorqý), sınofobıa (qytaı ataýlydan qorqý), shovınızm (fransýz soldaty Nıkolá Shovenniń esimimen baılanysty týyndaǵan ulttyq astamshylyqty, ózge ulttardy dıskrımınasıalaý men qanaýdy bildiretin uǵym), antısemıtızm (semıt til tobyndaǵy evreılerge qarsylyq), ekstremızm, terorızm sıaqty tolyp jatqan jaǵymsyz «fobıalar» men «ızmder» adamzatqa qarsy jasalatyn qylmystardyń da birden bir sebebi. Áleýmettik psıhologıany zertteýshi aǵylshyn ǵalymy Garrı Tedjfel «bizder-ózgeler» jiktelýiniń áserinen týyndaıtyn erekshe qubylysty synaq júzinde aıqyndap, «top ishtilik favorıtızm» (In-group favoritism) jáne «syrtqy topqa (out-group) baǵyttalǵan agresıa» degen uǵymdardy ǵylymǵa engizgen. «Top ishtilik favorıtızm» (grekshe «favor» - ıgi nıettilik, tilektestik) degen uǵym - óziń múshe bolyp tabylatyn qandaı da bir topqa tilektes bola otyryp, qarsylas bógde topqa (aýt-grýp, syrtqy topqa) «mysyq tileý» bolýdy, oǵan qaıtse de nuqsan keltirýdi bildiretin toparalyq minez-qulyqtyń quıturqy strategıasy. Alaıda, qarsylas eki topqa da ortaq, top ústilik jalpy múdde men qundylyqtar týyndaıtyn bolsa, onda top ishtilik favorıtızm óziniń mánin joǵaltady. Mysaly, bir eldiń ishindegi túrli aımaqtyń sportshylary komanda-komanda bolyp ózara jarysqa tússe, jankúıerler de aımaqtyq belgimen tileýlestik bildirip, aımaqaralyq qarsylasý men básekelestik qyzady. Al, álem chempıonatyna, nemese, olımpıadaǵa joldama alǵan ulttyq qurama jarysqa tússe, el ishindegi barlyq aımaqtardyń jankúıerleri dereý birigip, búkil elge ortaq komandanyń tileýin tileıdi. Tap osy teńeýdi el azamattaryna da qatysty qoldanýǵa bolady: el halqyn quraıtyn ár adam, qandaı ulttyń nemese qaı dinniń ókili bolmasyn, ózi azamaty bolyp tabylatyn memlekettiń múddesin kózdep, qorǵaýy tıis. Búkil elge ortaq qundylyqtar turǵanda, jalpyulttyq hám halyqtyq múddeniń dańǵyl jolyn soqpaqtaı tar toptyq múddemen kóldeneń kesýge tyrysý - aqylǵa sımaıtyn is. Osy jerdegi basa nazar aýdararlyq jáıt - ult máselesine kelgende, top ishtilik favorıtızm teris pıǵyldyń týyndaýyna yqpal etýi jıi kezdesedi. Buǵan qandaı da bir eldiń ishindegi dıaspora ókilderi ózderin ózderi mekendep otyrǵan eldiń azamaty retinde ıdentıfıkasıalaýdyń ornyna, shet eldegi tarıhı otandarymen, násildik nemese ulttyq tegimen aıqyndap, ózge eldiń múddesin kózdep ketýin jatqyzsaq bolady. Máselen, keıbir dıaspora ókilderi kúnde qasynda júrgen, aralas-quralas bolyp ketken óziniń jerles otandastaryn, kindik qany tamǵan otanyn «bótensinip», «aýt-grýp» retinde sanaıtyny jasyryn emes. Onyń esesine, basqa eldegi, ózi múldem tanyp-bilmeıtin qandastaryn «bizdikiler», ıaǵnı, «meniń ın-grýpym» dep aıqyndap, ózge eldiń soıylyn soǵyp, namysyn jyrtýǵa daıar. Sáıkesinshe, ondaılardyń ıdentıfıkasıasy da kerisinshe, táni basqa elde júrgenimen, jan-júregi basqa eldi ańsaıdy. Sheteldegi qazaq baýyrlarymyzdyń kók baıraqty Qazaq eline búıregi buryp turatyny sıaqty, ózimizben otandas ózge ulttardyń dıasporalaryna da ózindik top ishtilik favorıtızm tán. Iaǵnı, «biz» deıtin «ın-grýp favorıtızm» men «ózgeler» deıtin «aýt-grýp agresıanyń» oryndary aýysyp, bógdelený oryn alady. Mundaıda halyq danalyǵy «Qasqyrdy qansha qolǵa úıretip, mápelep asyrasań da, báribir ormanǵa qarap ulıdy» deıdi. Psıhologıalyq bógdelenýdiń nátıjesinde azamattyq ıdentıfıkasıanyń daǵdarysy týyndaıdy. Ult saıasaty osyndaı daǵdarystardyń aldyn alyp, utymdy sheshe bilýi tıis. «Biz-ózgeler» ustanymynyń azamattyq ózin-ózi aıqyndaýdy tyǵyryqqa tireýi soǵys (eki el arasyndaǵy, nemese, bir el ishindegi azamattyq soǵystar) kezderinde de oryn alatyn qıyn jaǵdaı. Iaǵnı, soǵystyń aty soǵys, azamattyǵy basqa bolǵanymen, bir ulttyń nemese bir til tobynyń, bir dinniń ókilderi bir-birine qarsy qarý kezenip, oq atýǵa májbúr bolady. Al, soǵysýdan bas tartyp, top ishtilik favorıtızmge berilý - týyp-ósken óz elińniń zańdy azamaty bola tura, ózge elge tileýles bolýmen teń. Onda Otanyńdy satqan malǵun bolyp sanalasyń, ózińniń azamattyq paryzyń men aryńnyń aldynda satqyn bolyp shyǵasyń. Ókinishke oraı, azamattyq soǵystar órshigen arab elderinde, «gıbrıdtik soǵys» júrip jatqan Ýkraınada mundaı qaıshylyqtar jappaı oryn alýda. Atam qazaqtyń «İshińnen jaý shyqsa, eki kóziń sonda shyǵady» deýi tegin emes: el ishinde «biz» jáne «ózgeler» bolyp jiktelýge jol berýge bolmaıdy, sebebi, onyń aıaǵy jaqsylyqqa ákelmeıdi. Mundaı jiktelýden «biziń» de, «ózgeń» de sorlap, azap shegedi, naqaqtan qan tógilip, adam ómirine qaýip tónedi, quqyqtar men bostandyqtar jappaı buzylady. Sondyqtan da, memleketimizdiń ishki isterine aram pıǵyldy syrtqy kúshterdiń qol suǵýyna jol bermeı, birin «ózimiz», ekinshisin «jaýymyz» dep, halyqty tilge, dinge bóletin arandatýshylyq jymysqy áreketterdi eshbir taısalmastan qatań tyıyp tastaýymyz kerek. Meıli ol jırınovskııshil aıdap salýshy ıdeıa bolsyn, Lımonov pen Shtygashev sıaqtylar sandyraqtap aıtqan shaǵystyrý bolsyn, nemese, teris ıdeıaly topishilik favorıtterdiń, ıaǵnı, ishimizden shyqqan keıbir «shubar jylan» shovınıserdiń separatıstik, ekstremıstik pıǵyldary bolsyn, der kezinde ornyna qoıyp, ondaı ylań salýshylarǵa tıisti jaýap pen jazany bere bilýimiz qajet. Qoǵamdy ózindik aǵzamen (organızm) teńesek, aýrýdy asqyndyrmaı, ýaqytynda em-dom qabyldaý naýqas aǵza úshin asa qajet shara bolyp tabylady. Kez kelgen eldiń ishinde onyń birtutas halqy, ıaǵnı, azamattary ǵana bar, ony bólip-jarýǵa eshqashan da jol berýge bolmaıdy. Árbir qazaqstandyq azamat osy aqıqatty sanaly túrde uǵynsa ǵana jumylǵan judyryqtaı bolyp, «Biz - Qazaqstan azamatymyz, qazaqstandyq halyqpyz» dep, birigip is-qımyl jasaıdy, beıbit elde birge ósip-ónedi. Memleket halqynyń ıdentıfıkasıasy durys bolsa ǵana qoǵamdyq kelisim ornap, saıası turaqtylyqqa qol jetkizýge bolady. Iaǵnı, el azamattary shyǵý tekteriniń qandaı ekenine qaramastan (ulty, dini, jynysy, áleýmettik jaǵdaıy t.b.) ózderiniń taǵdyrlaryn turyp jatqan memleket pen sol memlekettiń negizin qalap otyrǵan tól (tıtýldy) ulttyń taǵdyrymen tikeleı baılanystyryp, azamattyq sana-sezimmen ózin ózi aıqyndaýy tıis. Bul jerde erekshe atap óterlik másele - memleket qurýshy tól ulttyń top ishtilik favorıtızmge boı aldyrmaýy. Qazaq ulty muny únemi esinde ustaýy tıis: tarıhı dástúri tereńde jatqan rýshyldyq, keıinirek paıda bolǵan jershildik, naryq týyndatqan áleýmettik teńsizdik sıaqty jikshildiktiń túrleri topishilik favorıtızmge arqaý bolatyn, joq jerden «ózge qazaqty» izdetetin, ulttyq sana-sezim men ishki birlikti buzatyn destrýktıvti faktorlarǵa jatady. Abaılamasaq, mundaı jikshildik túrleri qazaq ultyn ishten iritip, bir-birin «bizdiń adam» jáne «ózgeniń adamy», «bóten» dep alalaıtyn, ózara ańdysqan qarsylas toptarǵa bólip jiberýge qabiletti. Elbasymyzdyń usynysymen Qazaq eliniń ulttyq ıdeıasyna aınalǵan Máńgilik el deńgeıine jetý úshin qazaqtar aldymen óziniń ulttyq ıdentıfıkasıasyn myqtap alýy tıis: ulttyq sana-sezimin, ana tilin, ózindik dili men dinin nyǵaıtyp, ultshyl-memleketshil ıdeologıa qalyptastyryp, tıtýldy etnos retinde ishki birligin kúsheıtýi qajet. Jumylǵan judyryqtaı, birtutas tıtýldy ult qana myqty ulttyq memleket qura alady, eldegi ózge ulttardyń dıasporalaryn uıystyryp, birtutas halyqqa aınaldyrady. Egemendik pen memlekettilik sonda ǵana nyǵaıady, el halqynda ózara senimdilik pen otanshyldyq sezimi arta túsedi. Qazirgi almaǵaıyp zamanda tar ulttyq múddeni ysyryp qoıyp, jalpyulttyq múddeni, azamattyq sana-sezim men halyqtyq ustanymdy, ulttyq ıdeıa men memleketshil ıdeologıany damytqan el ǵana óziniń táýelsizdigi men egemendigin, terıtorıalyq tutastyǵy men konstıtýsıalyq qurylysyn saqtaýǵa qabiletti. Halqynyń aýyzbirshiligi bar, yntymaǵy jarasqan biregeı el ǵana terorızm, ekstremızm, agresıa, ekspansıa, ǵalamdaný, daǵdarys sıaqty tolyp jatqan jahandyq sıpattaǵy qaýip-qaterlerdiń bárine tótep bere alady.

Halyq jáne bılik: «biz» kim, «olar» kim?

Adamdardy ejelden qyzyqtyratyn taqyryptardyń qatarynda halyq pen bıliktiń qarym-qatynasy erekshe oryn alady. Saıası ilimder tarıhynda bul máseleni talqylamaǵan oıshyl joq bolar. Tarıhı damý barysynda bıliktiń de neshe túri týyndap, tipten, ony arnaıy zertteıtin kratologıa ǵylymy da qalyptasty. Jalpy alǵanda, halyq pen bıliktiń araqatynasyn basqarý men baǵyný psıhologıasynsyz kózge elestetý múmkin emes. Bılik psıhologıasy halyqty ózderine sendirý, kóndirý, májbúrleý, moıyndatý negizinde basqarýǵa negizdelse, baǵyný psıhologıasy bıleýshilerge úmit artý, sený, kóný, yntalaný nátıjesinde olardyń aıtqanyn istep, buıryqtaryn oryndaýmen anyqtalady. Sáıkesinshe, bul araqatynasta da «biz» jáne «olar» deıtin antogonıstik jiktelý óte erte kezden qalyptasqan. Baǵzy zamannan beri bılik pen halyqtyń qarym-qatynasy kórinbeıtin barıkadanyń eki jaǵyndaǵy qarsylastarǵa uqsaıdy. Sondyqtan da, ejelgi dáýirden qazirgi kezeńge deıin bıliktiń jaqsysy men jamanyn, durysy men burysyn izdeý barysynda onyń san-alýan túrleri týyndady. Biraq, bıliktiń qanshama túrleri bolǵanymen, adamzat qaýymynyń basym bóligi demokratıalyq bılikti tańdap, demokratıalyq saıası júıeni qalady. Ý.Cherchıll bul turǵyda: «Bul kúnáhar álemde basqarýdyń kóp túrleri qoldanyldy jáne áli de qoldanys tabar. Demokratıanyń kámil emestigin bári túsinedi. Túrli ýaqytta oqtyn-oqtyn qoldanylǵandaryn qospaǵanda, demokratıa – basqarýdyń eń jaman formasy degen oı durys aıtylǵan» dep, demokratıanyń da kemshilikteri kóp ekenin, biraq, ókinishke oraı, odan jaqsysy joǵyn aıtqan. Antıkalyq dáýirdegi afınalyq demokratıa men rımdik respýblıkadan bastaý alatyn halyqtyq basqarý túri damı kele, búgingi kúnge deıin jetip otyr. Tipti keıde, respýblıka (latynsha res – is, publica – buqara, halyq) men demokratıa (grekshe demos - halyq, kratos - bılik) quddy bir egiz uǵym sıaqty qabyldanady. Qazirgi kezde BUU múshe 193 memlekettiń 140 resmı túrde respýblıka sanalsa, olardaǵy bıliktiń qaınar kózi halyq dep tanylǵan. Bul elder demokratıalyq qundylyqtarǵa súıenedi, zańnamalary da adamnyń quqyqtary men bostandyqtaryn barynsha qorǵaýǵa baǵyttalǵan, tolyp jatqan demokratıalyq ınstıtýttar qyzmet atqarady. Sóıte tura, ózderin demokratıalyq respýblıkaǵa jatqyzatyn elderdegi demokratıanyń deńgeıi árkelki. Tańqalarlyǵy sol, olardyń bárindegi basshylyqqa alynatyn qundylyqtar men ustanymdar, qoldanystaǵy zańnamalary, qyzmet atqarýshy saıası ınstıtýttary men laýazymdary, qysqasy, memleketke qatysty belgileriniń bári birdeı jáne demokratıalyq sıpatta (prezıdent, parlament, konstıtýsıa, úkimet, sot, saılaý t.b.). Biraq is júzindegi nátıje ár-túrli: birinde demokratıa kúshti, ekinshisinde álsiz, endi biri demokratıanyń atyn jamylǵan bıliktiń ózge túrimen basqarylýda. Álemge áıgili «The Economist» aptalyq ekonomıkalyq jýrnaly dúnıe júziniń 167 elindegi demokratıanyń deńgeıin 5 toptaǵy (saılaý ádildigi jáne pikir ár-alýandyǵy, azamattyq bostandyqtar, úkimettiń qyzmeti, halyqtyń saıasatqa qatysýy, saıası mádenıet deńgeıi) 60 túrli kórsetkishtermen anyqtap, Economist Intelligence Unit atty reıtıń jasap, jer jahanǵa jarıalaıdy. Ony basqasha, «Demokratıa ındeksi» dep te ataıdy. Demokratıa ındeksi boıynsha reıtıńke kirgen elder úlken tórt topqa bólingen: 1) Tolyqqandy demokratıalyq elder; 2) Jetilmegen demokratıaly elder; 3) Ótpeli rejım jaǵdaıyndaǵy elder; 4) Avtorıtarly rejım ornaǵan elder. Tolyqqandy demokratıalyq elderdiń qatarynda negizinen Eýroodaq (ásirese, Skandınavıa elderi), AQSH, Kanada, Avstralıa, Jańa Zelandıa, Japonıa, Ońtústik Koreıa sıaqty 25 el tur. Sonymen qatar, Kosta-Rıka, Mavrıkıı, Malta, Ýrýgvaı sıaqty elder de tolyqqandy demokratıaǵa qol jetkizipti. Taǵy bir qyzyq nárse, tolyqqandy demokratıalyq elderdiń bári birdeı respýblıka emes, olardyń ishinde konstıtýsıalyq monarhıaly elder de barshylyq, biraq olardyń barlyǵyna ortaq erekshelik – parlamenttik demokratıanyń bolýy. Árıne, Demokratıa ındeksinen bizdi qatty qyzyqtyrǵany postkeńestik keńistiktegi totalıtarızmnen demokratıaǵa ótken elderdiń reıtıńisi boldy. Sóıtsek, TMD elderiniń kórsetkishi tómendegi kestedegideı eken:

Economist Intelligence Unit reıtıńine súıensek, TMD aýmaǵynda tolyqqandy demokratıaly el joq, jetilmegen demokratıaly tórt el (Estonıa, Lıtva, Latvıa, Moldavıa), ótpeli rejımdegi tórt el (Ýkraına, Grýzıa, Qyrǵyzstan, Armenıa), avtorıtarly rejımdegi jeti el bar eken (Reseı, Ázirbaıjan, Belorýssıa, Qazaqstan, Tájikstan, Ózbekstan, Túrkimenıa). Demokratıa ındeksi boıynsha Qazaqstan 167 eldiń ishinen 143 oryn alyp, avtorıtarly elderdiń qataryna qosylypty. Bul reıtıńtiń kórsetkishterine taldaý jasamas buryn, myna erekshelikke nazar aýdarýymyz kerek: demokratıanyń jaǵdaıy bir aımaqtaǵy bir elde ǵana nashar bolyp turǵan joq, burynǵy Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵan elderdiń teń jarymy avtorıtarly, shıregi áli ótpeli jaǵdaıda tur. Budan qandaı qorytyndy jasaýymyzǵa bolady? Postkeńestik halyq demokratıanyń ne ekenin, ıaǵnı, halyq bıligi degen uǵymnyń mán-jaıyn áli tolyq túsinbeıtin sıaqty. Adam ózgermeı, qoǵam ózgermeıdi. Mahatma Gandı aıtqandaı, «Álemdi ózgertemin deseń, ózińnen basta». Shırek ǵasyr ýaqyt ótse de, keńestik totalıtarlyq júıeniń kezinde qalyptasqan syńarjaq oılaý stereotıpi halyqtyń saıası sanasyna ábden sińip, qasań bolyp qatyp qalǵany sonsha, kúni búginge deıin bizdiń halyq ózin «biz» dep, bılikti «ózgeniki» dep bótensinedi. Sebebi, halqymyz demokratıalyq damý jolyn tańdaǵanymen, onyń máni men mazmunyn bilmeıdi. Beınelep aıtsaq, qandaı da bir jańa buıymdy nemese dári-dármekti qoldanar aldynda oǵan qosa beriletin nusqaýlyǵyn (ınstrýksıa) oqyp tanyspasańyz, ol buıymnyń ne úshin jasalǵanyn, qalaı paıdalaný kerektigin, paıdasy men zıany qandaı bolatynyn bilmeı dal bolasyz. «Ózim bilemge» salyp, bura tartsańyz, ne jańa buıym búlinedi, ne ózińiz zardap shegesiz. Tap sol sıaqty, demokratıanyń da qyr-syryn bilip, meńgerý kerek. Bizdiń qoǵamnyń basty kemshiligi – demokratıany árkim ózinshe túsinip, ár adam óz bilgenin isteýge kóshti. Qıt etse bılikti kinálap, «Demokratıa joq!» dep, bılikti synap-minegish bolyp aldy. Al, sonda halyqtyń synynan kóz ashpaıtyn bılik qaıdan shyqty? Demokratıalyq qoǵamdaǵy bılik saılaý barysynda halyqtyń daýys berýimen, erikti túrde, erkin saılanǵan halyqtyń ókilderinen jasaqtalatynyn, sáıkesinshe, bılik ókildik jolmen halyqtyń atynan júzege asyrylyp otyrǵanyn bile bermeıdi. Demokratıanyń basty mehanızmi sanalatyn saılaýǵa salǵyrt qarap, absenteızmge salynyp, saılaýlarǵa qatyspaıdy, daýys berýge barmaıdy, nátıjesin qadaǵalamaıdy. Demokratıada bılikke halyqtyq baqylaý jasaýdyń múmkin ekendigin, halyqtyń senimin aqtamasa ókilettikti qaıtaryp alýǵa bolatynyn, sóz bostandyǵy bar ekenin oılap, bastaryn qatyrmaıdy da. Zamanynda Sıseronnyń ózi «Respýblıkanyń ál-aýqaty azamattardyń minez-qulqynda jatyr» degen eken. Demokratıany halyq bıligi dep bilsek, bizde onyń damymaı otyrǵanyna eń aldymen halqymyzdyń ózi kináli. Bul jerde úırenshikti ádetke basyp, bas salyp bılikti kinálaýdyń qajeti joq, Jozef de Mestr «ár halyqtyń ózine saı úkimeti bar» dep ádilin aıtqan. Halyq pen bıliktiń «biz» jáne «olar» bolyp jiktelýinen halyq aqyryndap saıası ómirden bógdelenedi, al, bılik bolsa, birte-birte halyqtan alshaqtap, ajyraı túsedi. Osydan kelip, halyq bıligi sanalatyn demokratıa óziniń mánin joǵaltyp, avtokratıa, búrokratıa, olıgarhıa, plýtokratıa, monarhıa, krıptokratıa sıaqty «arhıalar» men «kratıalarǵa» ózgerip sala beredi. Sondyqtan da, elimizde demokratıany damytamyz desek, eń aldymen halyqtyń saıası sanasyn durystaýymyz kerek. Sosıalısik lager elderiniń qatarynan shyqsa da, qazir álemdegi tolyqqandy demokratıalyq elderdiń reıtıńisinde 17-shi oryn alatyn Chehıanyń alǵashqy prezıdenti Vaslav Gavel «demokratıanyń jumys isteýi úshin bilim berý júıesine kóp nazar aýdarý qajet. Bul kúshti ekonomıkalyq júıeniń negizin salady, sondaı-aq, bul kúshti saıası júıe úshin de berik negiz bolady» dep tujyrymdap, chehıalyq azamattardyń boıynda demokratıalyq saıası sana men mádenıetti qalyptastyrýǵa áý bastan-aq bar kúshin salǵan. Demokratıalyq qundylyqtardy nasıhattaý men sanaǵa sińirý isine barlyq saıası áleýmettendirý ınstıtýttaryn jumyldyrǵan. Nátıje kóp kúttirgen joq, Shyǵys Eýropa elderiniń ishinen tek Chehıa ǵana tolyqqandy demokratıaly elge aınaldy. Qazaqstan da chehıalyq tájirıbeden úlgi alyp, demokratıany joǵarydan, ıaǵnı, bılik tarapynan jasalatyn joldaý, baǵdarlama, nusqaýmen ǵana emes, tómennen, ıaǵnı, halyqtyń sana-seziminen, azamattyq bastamashylyǵy men saıası ómirge qatysýyn durys jolǵa qoıýmen de damytýy kerek. Demokratıa ózindik qoǵamdyq qurylys sanalady, olaı bolsa, kez kelgen qurylystyń bastaýy berik irgetastan bastap qalanatynyn umytpaıyq. Demokratıany damytýǵa barlyq saıası áleýmettendirý ınstıtýttaryn tartyp, qoǵamdyq ǵylymdardyń áleýetin keshendi paıdalanýymyz qajet. Mysaly, bir ǵana saıasattanýdyń áleýetin durys qoldanyp, mekteptiń joǵary synyptarynan bastap, arnaýly jáne joǵary oqý oryndarynda jappaı mindetti túrde oqytý arqyly demokratıalyq saıası sana men mádenıetti qalyptastyrýǵa, azamattardy saıası qatysýǵa jan-jaqty daıyndaýǵa bolar edi. Saıası ómirge qatysýdyń negizderin ıgerip, saıası quqyqtar men bostandyqtar, saılaý, saıası partıa, ókilettilik, memleket, bılik túrleri men bólinisi, saıası júıe, azamattyq qoǵam, ıdeologıa sıaqty basty uǵymdardy biletin saıası saýaty bar azamat demokratıalyq qoǵamnyń damýyna bir kisideı úles qosary sózsiz. Bizdiń bul aıtyp otyrǵanymyz jaı ǵana usynys emes, qoǵamdaǵy saıası saýatsyzdyqtan týyndap otyrǵan ótkir qajettilik, bılik osyny durys túsinip, tıisti saıası sheshim qabyldap, oqý baǵdarlamalaryna ózgerister engizer dep úmittenemiz. Qoǵamnyń saıası sanasy men saıası mádenıeti durystalsa, halyq pen bıliktiń arasyndaǵy «biz» kim, «olar» kim deıtin jiktelý joıylyp, onyń ornyn «Bıliktiń qaınar kózi halyq» degen konstıtýsıalyq qaǵıda basady. Sonda ǵana Qazaq eli tolyqqandy demokratıalyq memleketterdiń reıtıńisine ilinip, Elbasymyz mejelegen álemdegi damyǵan otyz eldiń qataryna qosylýǵa múmkindigi arta túser edi.

Komandalyq-klandyq jiktelýdegi «bizdikiler» men «ózgeler»

Saıasat álemindegi «bizder» jáne «ózgeler» bolyp jiktelýdiń jaǵymsyz túrlerine «komanda» jáne «klan» bolyp toptasý jatady. Bul ózi barlyq memleketterde oryn alyp otyrǵan keleńsizdik, tek keıbirinde onyń aýqymy tar ári astyrtyn bolsa, keıbir elderde komandalyq-klandyq jikshildik keń aýqym alyp, ashyq júretin deńgeıge jetip otyr. Komandalyq-klandyq júıeni onyń basynda turǵan kóshbasshysyz kózge elestetý múmkin emes, ıaǵnı, qandaı da bir lıder óziniń tóńiregine múddeles topty jınaıdy, al, múddeli top lıderdi pir tutady. Bul jerde de, jeke tulǵalyq «Men» deıtin sana-sezimniń egoıstik maqsat-múddesine saı keletin, «Bizdiki» dep qabyldaıtyn topty aıqyndap, soǵan qosylýǵa tyrysatyn ózindik ıdentıfıkasıa jatyr. Qarapaıym ómir jaǵdaıynda adamdardyń basym bóliginde «Ortaq ógizden ońasha buzaý artyq» deıtin ózimshil, jeke tulǵalyq sana-sezim basym bolady. Biraq ómirdiń ótpeli nemese daǵdarysty kezeńderinde, aýyr jumys nemese jaýapty qyzmet jaǵdaılarynda, qoǵamdaǵy kerneý kúsheıgen sátterde jeke adam tek óz kúshine senip alysqa bara almasyn sezinedi. Basyna qıyndyq túsken adam aınalasynan tirek bolarlyq, ózine kómek beretin adamdardy izdep, jekeshe áleýmettik jáne psıhologıalyq kókjıegin keńeıte bastaıdy. Osylaısha, jeke tulǵa óziniń «Men» deıtin shekteýli sana-sezimin buzyp-jaryp, ózin sanaly túrde qandaı da bir qaýymmen nemese toppen baılanystyrýǵa jantalasa kirisedi. Mundaı prosesti kezinde Karl Gýstav Iýng psıhıkalyq ınflásıa (latynsha «inflation» — úrleý, kópirtý, keńeıtý) dep ataǵan. Iaǵnı, jańǵyz júrgen adam óziniń jeke tulǵalyq shekaralaryn keńeıte otyryp, múddeles adamdar tobyn tabý arqyly sol toptyń ishinen ózine qorǵanys, turaqtylyq pen jańa múmkindikter tabýy arqyly jeke ıdentıfıkasıadan toptyq ıdentıfıkasıaǵa ótýi. Osylaısha, bir top aýqymynda jaǵdaıy jaqsaryp, ózin qaýipsiz sezingen saıyn, jeke tulǵalyq shekaralar da qalyptan tys ulǵaıyp, toptyq gıperıdentıfıkasıaǵa ulasady. «Jańǵyzdyń daýsy shyqpas, jaıaýdyń shańy shyqpas» degen maqal mundaı adamdardyń uranyna aınalyp, jeke tulǵa ózin toptan tys jaısyz sezinetin, topsyz ómir joq sıaqty kóretin psıhologıalyq táýeldilikke urynady. Qazaqstanda ákim aýyssa da, mınıstr aýyssa da artynan búkil komandasynyń erip júrýin psıhologıalyq turǵyda osymen túsindirýge bolady. Al, toptyq múddeni basshylyqqa alǵandar úshin ulttyq múddeniń quny kók tıyn ekeni belgili jáıt. «Sengen qoıym sen bolsań, kúısegeniń bar bolsyn» demekshi, halyqtyń senip tapsyrǵan amanatyna qıanat jasap, demokratıany jeke bastaryn baıytýǵa paıdalanyp júrgen «komandalar» Qazaq eliniń kósegesin kógertpesi de belgili. Ákimdikter men mınıstrlikterdiń qanshama laýazymdy tulǵalary sybaılas jemqorlyq faktisi boıynsha ustalyp, qylmystary dáleldenip, bas bostandyqtarynan, mal-múlki men ataq-dárejesinen aıyrylyp jatyr. Sonda da toqtam joq. Korrýpsıa dendegen elimizdegi aıanyshty jaǵdaı qasqyrǵa qoı baqqyzǵan kúlkili kórinisti kózge elestetedi. Óıtkeni bıliktegi komandalyq-klandyq qurylymdardyń «bizi» men «ózge bóteni» múldem bólek. Áleýmettik qurylymdardy zerttegen avstrıalyq qoǵamtanýshy Alfred Shúts gıperıdentıfıkasıaǵa boı aldyrǵan ındıvıd topqa kirmeıtin ózge qoǵam múshelerine senimsizdikpen qarap, búkil qoǵamdy jaýdaı kórip, únemi qorǵanys jaǵdaıynda júretinin kórsetken. Ásirese, toptyq-komandalyq gıperıdentıfıkasıaǵa urynǵan adamdar úshin dál ózderi sıaqty toptarǵa birikken gıperıdentıfıkasıaly «ózgeler» jaýdaı kórinedi. Ǵalymdardyń pikirinshe, kez kelgen toparalyq janjaldardyń, komandalyq tartystar men klandyq «soǵystardyń» astarynda osyndaı psıhıkalyq oılaý erekshelikteri jatady eken. Saıasattaǵy «komanda» qubylysyn alǵash baıqap zerttegen nemis qoǵamtanýshysy Maks Veber boldy. Ol «Saıasat áýestik jáne mamandyq retinde» atty eńbeginde batystyq demokratıadaǵy myna bir erekshelikke mán beredi: saılanǵan prezıdenttiń tileýles komandasy, nemese, saılaýda jeńip shyqqan saıası partıanyń uıymdasqan bir top belsendisi memlekettik bıliktiń sheshýshi tutqalarynan túrli joǵary laýazymdarǵa ıe bolady. Sóıtip, búkil bılik ym-jymy bir komandalyq basqarýǵa ótedi, munyń sońy korrýpsıanyń keń etek jaıýyna ákelip soǵady dep kórsetken. Mılovan Djılas ta saıasattaǵy osyndaı keleńsiz qubylysty zerttegen. Ol «Jańa tap», «Jetilmegen qoǵam» atty eńbekterinde bılik basyna kelgen lıdermen birge erip kelgen komanda óz kezeginde kóptegen usaq komandalardy týyndatatynyn aıtqan, ıaǵnı, lıderdiń komandasyna múshe ár chınovnık óziniń jeke komandasy bolýyn qalaıdy, odan tómengi laýazymdy tulǵanyń da óz komandasy bar. Osynyń nátıjesinde, memlekettegi búkil bılik «jańa bıleýshi taptyń» qolyna ótedi, bul qoǵamnyń jetilmeı qalýynyń basty sebebi dep kórsetedi. Sondyqtan da, batystyq ǵalymdar saıası lıder men bıleýshi partıanyń komanda qurýyn qaýipti úrdis sanap, búrokratıalyq apparattaǵy sheneýnikterdi kásibı maman retinde qaraýdy, kásibı memleket qurýdy usyndy. Komanda men klan júrgizgen saıasatta aldymen toptyq múdde júredi, ulttyq múdde onyń kóleńkesinde qalyp qoıady. Kezinde «Qazaqstan-2030» strategıalyq baǵdarlamasynyń bir muraty - kásibı memleketke qol jetkizý bolatyn, solaı bola tura, áli kúnge deıin komandalyq-klandyq qubylystan aryla almaı kelemiz. Elbasymyz qanshama ret eskertse de, ákim-qaralarymyz komandalyq psıhologıadan bas tartpaı keledi, bılik basynda birneshe klandar bar ekeni de qoǵamdyq pikirde kóp aıtylady. Sonyń zardabynan sybaılas jemqorlyq órship tur, korrýpsıamen kúresken saıyn bul qoǵamdyq dert asqynyp bara jatqan sıaqty. Transparency International halyqaralyq uıymy jyl saıyn korrýpsıany ańǵarý ındeksi (Corruption Perception Index) boıynsha álemdegi 180 eldegi sybaılas jemqorlyqtyń deńgeıin anyqtap, nátıjesin jarıalaıdy. 2012 jyly Qazaqstan korrýpsıa deńgeıi boıynsha 180 eldiń ishinde 133 orynda bolsa, 2013 jyly 140 orynǵa túsip ketken. Bul uıymǵa senbesek, onda taǵy bir basqa uıym – TRACE International uıymynyń 2014 jylǵy kórsetkishi boıynsha Qazaqstan korrýpsıa deńgeıi boıynsha 197 eldiń ishinen 141 oryn alǵan. Kórsetkishimizdiń tómendep ketýiniń mánisi mynada: biz korrýpsıamen kúresip jatyrmyz, biraq basqa elder de qarap otyrǵan joq qoı, olar da kúresýde. Korrýpsıamen kúreste jaqsy nátıjege qol jetkizgen ózge elder aldymyzdy orap ketýinen bizdiń reıtıńimiz keri ketip, tómen qaraı syrǵýdamyz. Budan qandaı oı túıimizge bolady? Qazaqstandaǵy korrýpsıamen kúresý aıtarlyqtaı tıimdi emes degen sóz, sebebi, biz korrýpsıanyń sebepterimen emes, onyń zardaptarymen ǵana kúresip kelemiz. Elimizdiń korrýpsıaǵa qarsy kúresý strategıasyn jetildirý qajet, korrýpsıaǵa arqaý bolyp otyrǵan sebepterdi joımasaq, sybaılas jemqorlyqty jeńý joq. Eń aldymen, komandalyq-klandyq júıege oısyrata soqqy berip, memlekettik bıliktiń ashyqtyǵyna, móldirligine, birizdiligine qol jetkizýimiz qajet. Ekinshiden, memlekettik satyp alý men memlekettik tapsyrys berý júıelerin qaıta qaraý qajet. Bul salada olqylyqtar óte kóp, sybaılas jemqorlyqqa sebep bolarlyq kemshilikter jetip artylady. Túrli tenderler men baıqaýlardyń qalaı ótetinin, «otkat» pen «stavkanyń» ne ekenin, memlekettik tapsyrystyń, atqarylǵan jumystardy ótkizý men qabyldap alý prosesi qalaı júretinin bilmeıtin qazaqstandyq joq shyǵar. Úshinshiden, sybaılas jemqorlyqqa qoǵamdyq baqylaýdy kúsheıtý, BAQ, azamattyq qoǵam ınstıttaryn, barsha halyq bolyp kúresý. Táýelsiz BAQ damytý, «tórtinshi bılik» mártebesin qaıtaryp berý qajet. Tórtinshiden, sybaılas jemqorlyqqa qatysýshy eki tarapty da qatań jazalaý. Para alýshyny da, para berýshini de, tenderdi bura tartatyndardy da solaı. Besinshiden, memlekettik sheneýnikterdiń mártebesi men ál-aýqatyn kótere otyryp, jaýapkershiligi men adaldyǵyna qol jetkizýdi oılastyrý qajet. Sheneýnikterimiz komandalyq aýys-túıiske, kún kóristiń qamyna alańdamaı, ózderiniń atqaratyn jumystaryn ýaıym-qaıǵysyz, asqan jaýapkershilikpen, kásibı túrde atqaratyndaı etýimiz kerek. Memlekettik qyzmetke irikteý júıesin de jetildire túsý qajet. Barlyq jaǵdaıy bola tura suǵanaqtyq jasap, korrýpsıalyq qylmys jasasa, qaısy «komanda men klanda» ekenine qaramastan, aıamaı jazalap, aram jolmen jınap-tergen mal-múlkin memleket paıdasyna tárkileıtindeı etsek... Sheneýniktiń «Biz» deıtin ıdentıfıkasıasy komanda emes, óziniń eli, halqy, ulttyq múddesi bolatyndaı jaǵdaı jasaı bilsek qana sheneýnikter ulttyq múddeni oılaıdy, jumysyn adal atqaryp, jemqorlyqtan aıaǵyn tartatyn bolady. Máseleniń álqıssasy Qazaqstan qoǵamynda oryn alyp otyrǵan kóptegen problemalardyń astarynda «biz» jáne «ózgeler» degen psıhologıalyq jiktelý jatyr. Ondaı jiktelýdiń bolýy adamnyń tabıǵatyna tán, ómirdegi jiktelý buryn da bolǵan, qazir de bar, erteńderi de bola bermek. Biraq ulttyq múddege qatysty, ultymyzdyń, memlekettiligimizdiń bolashaǵyna qatysty máselelerde «bizder-ózgeler» jiktelisine oryn joq. Damyǵan ári demokratıaly Máńgilik el bolamyz desek, Qazaqstan azamattary ózderin «Biz» birtutas halyqpyz, al, buqara men bılik «Biz» birgemiz degen demokratıalyq turǵyda ıdentıfıkasıa jasap, bılik basyndaǵylar «Bizdi» komanda nemese klan emes, otanym, óz elim, týǵan halqym dep túsinýi tıis.

Musataev Seıilbek – saıası ǵylymdarynyń doktory, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Saıasattaný kafedrasynyń profesory

Derekkóz: «Aqıqat» jýrnaly