Aýdanda memlekettik til tóńiregindegi túıtkilderdi qaýzaǵan aıtýly basqosý ótti. Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, belgili saıasattanýshy Dosmahanbet Kóshim, tanymal jýrnalıs Abdrashıt Abdrahımov, oblystyq tilderdi damytý basqarmasynyń bólim basshysy J.Ernazarov pen M.Ótemisov atyndaǵy BQMÝ oqytýshysy, «Eýrazıa áleýmettik-gýmanıtarlyq zertteý ortalyǵy» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy A.Aqbolatovtar qatysqan jıynda memlekettik til jaıy, qazaq tilin latyn grafıkasyna kóshirý jáne onamastıka syndy qadaý-qadaý máseleler talqyǵa tústi.
Til janashyrlaryna qosh keldiń aıtqan aýdan ákiminiń orynbasary Asylulan Dosjanov sóz tizginin belgili saıasattanýshy Dosmahanbet Qalmahanulyna usyndy. Memlekettik tildiń qazirgi jaı-kúıi, bolashaǵy týraly pikir bildirgen meıman ótkir usynystary arqyly kópshilikke oı tastady. – Jıyrma segiz jyl boıy óz memlekettik qyzmetkerlerimizdi oqytýmen kelemiz. Moıyndamasqa bolmaıtyn bir shyndyq, bizdiń qoǵamda orys tildi jáne qazaq tildi sıpat alǵan eki «álem» paıda boldy. Bir shańyraq astynda tatý-tátti kún keshken halyqqa mundaı sıpat árıne jaraspaıdy. Toqsanynshy jyldary elimizde oqýshylardyń 65 paıyzy oryssha bilim alsa, qazir 70 paıyzdan astam oqýshy qazaq tilinde oqıdy. Ótken jyly búldirshinderdiń 89 paıyzy qazaqsha bilim beretin mektepke barsa, bıyl olardyń sany 90 paıyzǵa jetti. Endeshe aldaǵy 10-15 jylda eldegi tildik jaǵdaı múldem ózgeredi. Sol sátte bizdiń orys tildi baýyrlar qıyndyqqa tap bolary anyq. Bolashaqta laýazymdy jumysqa ornalasý úshin qazaq tilin joǵary deńgeıde bilý talap etiledi. Muny biz oılap tapqan joqpyz, bul álem elderinde bar qaǵıda. Amerıkanyń, Ulybrıtanıanyń, Fransıanyń joǵary oqý oryndarynan bilim alý úshin sol halyqtyń tilin bilý shart. Turǵyndar eldiń bolashaǵy tek qazaq tilinde ekenin túsinýi kerek, — qazaq álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý jaıyna oıysty. — Kópshilikti oılandyratyny bizge bul nege kerek, ne úshin degen saýal. Bylaı qaraǵanda, bári durys edi, biraq Elbasy álipbı aýystyrý týraly bastama kóterdi. Bul bir kúnde oıǵa kelgen dúnıe emes. Buǵan deıin, 1950-1960 jyldary qazaq jazýyn latyn álipbıine kóshirý týraly bastama kóterilip, 1991 jyly bul suraqty akademıkter kún tártibine shyǵardy. Bul – tek qana qazaq tiliniń máselesi. Báz bireýler aıtyp júrgen eshqandaı bóliný emes, bul – qazaq tili júıesiniń talaby. Qıyndyqtar bolady, til reformasy 5-6 jylǵa sozylatyn úrdis.
Elbasy bastama kótergen 2012 jyldan beri biz latyn grafıkasyn engizgen elderdiń tájirıbesin ábden zerttep kelemiz. Qalaı ózgertý qajet, kóshý úrdisin naqty kezeńderge qalaı bólemiz degen máselede kóp oılanyp, bir toqtamǵa keldik. Nege latyn grafıkasyn tańdadyq? Bunyń jaýaby bárimizge belgili. Álem halqynyń jazý júıesi latyn grafıkasyna negizdelýde. Grafıkanyń birinshi usynylǵan nusqasy qoǵamnan qoldaý tappady. Qazir naqtylaýdy qajet etetin ekinshi nusqa talqyǵa tústi. Arnaıy qurylǵan jumys tobynyń da usynyp otyrǵan nusqasy bar. Jýyrda respýblıkalyq basylymda barlyq nusqa jarıalanyp, halyqqa egjeı-tegjeı tanystyrylady, — dep túıindedi. Ári qaraı onomastıka taqyrybyn sóz etken til janashyry turǵyndardyń únemi eskerýi qajet úsh talapty alǵa tartty. – Aýdan, aýyl, eldi meken, kóshe ataýlaryn talapqa saı aýystyrý úrdisin baqylaý barysynda biz túsinbeýshilik, kelispeýshilik, tipti qarsylyq áreketterdiń oryn alyp jatqandyǵyn baıqap otyrmyz. Ataý aýystyrýda biz úsh basty talapty eskerýimiz qajet. Keńes úkimeti qurdymǵa ketkesin, sonyń zamanynda tańylǵan ataýlar da mánin joıýy qajet edi. Biraq, ol ataýlar áli qoldanysta. Áli kúnge Shyǵys Qazaqstanda 500-den astam kóshe Lenın atynda tur. Kez kelgen ataý, eskertkishtiń patrıottyq tárbıe quraly ekenin eskersek, Lenınniń qandaı maǵyna bererin uqpaımyz. Ekinshiden, jańa ataý berer kezde ol ataýdyń el tarıhyndaǵy mańyzdylyǵyn eskergen jón. Ol tulǵanyń tarıhtaǵy orny, elge sińirgen eńbegine úńilýimiz kerek. Eger qazaqtyń tarıhynda súbeli eńbegi bar ózge ulttyń týmasy bolsa, nege atyn dáriptemeske. Úshinshiden, tarıhı ataýǵa oralý. Kóshpeli halqymyz ár tóbe, ár arnaǵa ataý berdi. Eger sol ataýlardy taýyp, naqtylyǵyna kóz jetkizgen jaǵdaıda oralýǵa, qaıta jańǵyrtýǵa bolady. Eger halyqtyń bári qazaq tilin meńgergen bolsa, onamastıka máselesi bolmas edi. Óıtkeni tildi bilgen jan sol halyqtyń tarıhyn, mádenıetin, tulǵalaryn jaqsy bilip, qurmetteıdi, — degen ol ár máseleni ortaq mámilemen, sheber bitimgerlikpen iske asyrýǵa shaqyrdy.
«Memleket jáne til», «Til jáne ult», «Til jáne tarıh», «Til jáne patrıotızm» uǵymdaryna keńirek toqtalǵan tanymal jýrnalıs Abdrashıt Abdrahımov latyn qarpine kóshýdiń tıimdiligin, tarıhı mańyzdylyǵyn sóz etti. Jıyn barysynda til máselesine qatysty másele qozǵap, oı bólisken Shapov aýylynyń ákimi A.Ábjan, máslıhat depýtaty N.Dúzbatyr, Úlken Shaǵan mektebiniń muǵalimi D.Shan aýdan turǵandary atynan rızashylyqtaryn bildirdi.
Pikir qaldyrý