«Kıeli» sóziniń mán-maǵynasy óte kúrdeli. Halqymyz osy uǵymmen zorlyq-zombylyqqa, ádiletsizdikke qarsylyǵyn, adamnyń, tabıǵattyń, qoǵamnyń arasyndaǵy jarasymdylyq pen úılesimdilikti saqtaýǵa qushtarlyǵyn bildirgen. Júgirgen ańnyń, ushqan qustyń, jer men sýdyń, erekshe qasıetke ıe adamnyń kıesi urady deýimen qoǵamdyq-saıası, rýhanı, ekologıalyq, áleýmettik turaqtylyqty, yntymaq pen yqpaldastyqty bárinen joǵary qoıa alǵan. Batys tarıhnamasynda áli kúnge deıin ómir súrip kele jatqan qate tujyrymdy – kóshpeliler órkenıetten tys qalǵan, olar soǵysqumar, otyryqshylarǵa tynyshtyq bermegen tárizdi paıymdardy joqqa shyǵara alǵanyn da bilýimiz kerek.
«Kıeliden» týyndaıtyn qazaq áleminiń gýmanısik jáne jasampaz áleýetin ózimizge de, ózgege de túsindirýdiń mańyzy zor. Bodandyqtaǵy úsh ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ishinde kıeli jerlerimiz az búldirilgen joq. Elbasymyz N.Á. Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasyndaǵy «Biz jat ıdeologıalardyń áseri týraly aıtqanda, olardyń artynda basqa halyqtardyń belgili bir qundylyqtary men mádenı sımvoldary turǵanyn este ustaýymyz kerek.
Tıisinshe, olarǵa ózimizdiń ulttyq qundylyqtarymyz arqyly ǵana tótep bere alamyz.
Qazaqstannyń qasıetti jerleriniń mádenı-geografıalyq beldeýi – neshe ǵasyr ótse de bizdi kez kelgen rýhanı jutańdyqtan saqtap, aman alyp shyǵatyn sımvoldyq qalqanymyz ári ulttyq maqtanyshymyzdyń qaınar bulaǵy», degen oı-túıinder, birinshiden, ulttyq kodymyzdyń tynysyn keńeıtýdi kózdeıdi, ekinshiden, onomastıkalyq mindetterimizdi tıanaqtap tur, úshinshiden, eń bastysy – qazaq qazaq qalpynda ǵana jahandyq básekege tótep bere alatynyn esh búkpesiz jaıyp saldy. Týrasyn aıtqanda, táýelsizdiktiń ǵumyryn uzartyp, «Máńgilik Elge» aınalý, úshinshi jańǵyrý úshin bizge qazaq bolyp qalǵannan basqa jol joq.
Tanymdyq turǵydan kıeli jerlerge neni jatqyzýǵa bolady? Bizdiń oıymyzsha, olar tórt toptan turady: birinshisi – ıslam dini kelgenge deıingi arǵyqazaqtardyń salt-dástúri men rıtýaldary oryndalatyn jerler. Máselen, Naýryz meıramy qarsańynda Mańǵystaýdaǵy Oqpantaýda alaý jaǵý dástúri. Ekinshisi – ıslam dinine baılanysty qasıetti sanalatyn nysandar. Bul oraıda ejelden belgilileri men keıbir pysyqaılardyń óz paıdasy úshin aıaq astynan oılap tapqan nysandardy shatastyrmaý kerek. Úshinshisi – uly tarıhı oqıǵalar men tulǵalarǵa qatysty kıeli jerler. Aıtalyq, 2012 jyly Astanada, bıylǵy 31 mamyrda Almatyda asharshylyq qurbandaryna eskertkish ashyldy. Qazirdiń ózinde olar jas pen káriniń táý etetin qundylyǵyna aınalýda. Tórtinshisi – tylsym syrlary ǵylymı taldanbaǵan, biraq adamǵa, onyń densaýlyǵyna paıdaly nemese zıandy áseri kúdik-kúmán týdyrmaıtyn jerler.
Bulardyń kıeli atalatyn sebebi – adamdardy rýyna, taıpasyna qaraı alalamaı, ózine tartyp turatyny, olarǵa jaqsylyq syılaıtyny, aldaǵy kúnge senimin arttyratyny.
Qazaqstanda kıeli jerler, nysandar barshylyq. Aldymen osylardyń memlekettik tizimin jasaý kerek. Kelesi mindet – mártebesin – halyqaralyq, respýblıkalyq, jergilikti – anyqtaý. Eń mańyzdysy – árqaısyna qatysty baıtaq zertteý júrgizip, ańyz, hıkaıalaryn, derekterin jınaý. Arnaıy ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn ashsa, artyqtyq etpes edi. Qasıetti rýhanı qundylyqtardy ulyqtaýdyń sońǵy núktesi arnaıy zań qabyldaýmen qoıylatynynan úmittimiz.
Kıeli jerler «aqtańdaqtardan» ada emes. Solardy joıý – ulttyq tarıhty qalyń kópshilikke jetkizýdiń pármendi tetigi. Ázirge Qyzylorda oblysyndaǵy Begim ana munarasyn, Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy Aqsúmbeni, Qostanaı oblysyndaǵy Muǵalim kólin rýhanı qundylyq retinde árkim bile bermeıdi.
Tarıh – ulttyq qubylys. Onyń aqıqatyn, tylsym syryn ashý úshin birinshi kezekte halyqtyń, bıliktiń, tulǵanyń, ıaǵnı tarıhty túzýshilerdiń barsha ómiri men qaraketi neden kúsh alatynyn, qaıda taban tirep turǵanyn anyqtaý qajet. Imperıalyq bıikke kóterilgen ıspan, aǵylshyn, orys, fransýz qaýymy úshin materıaldyq óndiris, tabys, soǵys mańǵyzdy bolsa, otar nemese agrarlyq qaýymǵa tarıh dóńgelegin aınaldyrýǵa basqa ólshem bar. Uly dala eliniń tarıhyn kókteı shola otyryp, onyń mazmuny men erekshelikterin anyqtaǵan, tarıhı oqıǵaǵa, úderiske, tipti tulǵaǵa tuǵyr, bazıs bolǵan naǵyz túpjaratýshydaı úsh baılyqtan ajyramaý kerek ekenine ılandyq. Birinshi tuǵyrly baılyq – jer, ekinshisi – til, úshinshisi – memleket. Osylardyń qaısyn alsaq ta, onomastıkamen ajyraǵysyz baılanysy bar.
Uly daladaǵylardyń antropologıasy, sharýashylyǵy, ómir salty, alys-jaqyn eldermen qarym-qatynasy, onomastıkasy jerge baılaýly tabıǵı-geografıalyq faktorlarmen anyqtaldy.
Arǵyqazaqtardy biriktirgen, tutastyrǵan, el bolýǵa jetelegen qudiret – til. Bizdi qypshaq, mońǵol, noǵaı atandyrmaǵan, Qazaq eli, qazaq atandyrǵan, Saryarqany – Saryarqa, Túrkistandy – Túrkistan atandyrǵan óndiris tásili emes, bıleýshiniń jarlyǵy da emes, ol – til.
Tarıhqa tuǵyr bolǵan jer men til tarıhty túzbeıdi. Olar – tarıhtyń kýágerleri. Osy kýágerlerdi arheologıa, termınologıa, onomastıka, túrkologıa, salystyrmaly saıasattaný, etnologıa, antropologıa ǵylymdary turǵysynan zertteýmen, sóıletýmen, túsinýmen, sáıkestik pen biregeıligimizdi tanýmen burynǵy men búginginiń sabaqtastyǵyn uǵynamyz. Tarıhqa taǵzym degenimiz – ol eń aldymen jerge jáne tilge taǵzym degen sóz.
Ókinishke oraı, elimizdiń jer-sý ataýlarynda árisi – otarlyq, berisi – totalıtarlyq dáýirlerdiń izi saırap jatyr. Tutas eldimekender «Alekseevka», «Nıkolaevka», «Pokrovka», «Oktábr», «Osakarovka» ataýynan arylǵan joq. Bulardyń basym bóligi – komýnıstik ıdeologıanyń murasy. Demek, Elbasymyzdyń maqalasyndaǵy: «tarıhta tutas ulttardyń eshqashan oryndalmaıtyn eles ıdeologıalarǵa shyrmalyp, aqyry sý túbine ketkeni týraly mysaldar az emes. Ótken ǵasyrdyń basty úsh ıdeologıasy – komýnızm, fashızm jáne lıberalızm bizdiń kóz aldymyzda kúıredi», degen qaǵıdany basshylyqqa alýmen komýnıstik elesten burjolata qol úzgenimiz jón. Kezinde Kremldiń bas qıalshysy orys tiline tezirek kóshý komýnızmdi tezirek ornatýdyń sharty ekenin qoǵamdyq sanaǵa tyqpalaǵan eken. Imperıalyq ult múddesine adal basshy basqasha sóıleýi múmkin de emes. Endi qazaqtyń múddesi sóıleıtin ýaqyt týdy. Táýelsizdigimizdi álem moıyndaǵan shaqta onomastıkadaǵy ulttyq, memlekettik múddemizdi basymdyqpen alǵa shyǵaryp, kıeli jerlerimizdi álippede ulyqtaýdan Zań kúshimen qorǵaýǵa deıin qısyndy júıeleı alsaq, eshkim qazaqty ultshyldyqpen aıyptaı almaıtynyna kámil senemin.
Kıeli nysandardyń birshamasy eldimekenderden jyraq jatyr. Erteń solarǵa aparatyn jol, jol boıyna áleýmettik ınfraqurylym túseri sózsiz. Salynatyn jol men ınfraqurylymǵa joba shaǵynan durys onomastıkalyq ataý berýdi qadaǵalamasaq, mysaly, Nysanbaı jyraýdyń basyna, Aqtaý bekinisine, Astanadaǵy panteonǵa aparatyn jol nemese nysan «Novyı Abaı», «Sem bochek», «Sınema Sıtı» atalyp shyǵa kelýi bek múmkin.
Kıeli nysandardyń meken-jaıy, ıaǵnı adresi kóp máseleden habar beredi. Oıymyz túsinikti bolý úshin bir ǵana mysal keltireıik. Almatyda «Ǵylym ordasy» bar. Ol – keshegi ǵylym akademıasynyń bas ǵımaraty. Munda kezinde Q. Sátbaev, M. Áýezov, Á. Marǵulan, A. Jubanov, t.b. tulǵalar eńbek etken. Sóz joq, kıeli, qasıetti meken. Biraq ol Shevchenko kóshesiniń boıynda tur. Esesine Marǵulan kóshesi qalanyń shet jaǵyna yǵysyp ketken. Kerisinshe bolýy kerek edi.
Qysqasy, kıeli nysandy qorshaǵan onomastıka da ulttyq-tarıhı reńkpen erekshelengeni abzal.
Kıeli jerler ataýlaryn onomastıkamyzda ári tarıhymyzben ajyraǵysyz baılanysta ornyqtyrý arqyly qazaqstandyq patrıotızmniń irgetasy – jerge, tilge, memleketke qurmetimizdi nyǵaıtamyz. Bul qazaq jerine kózin tigip júrgen basqalarǵa da sabaq bolǵanyna qosa, ulttyq tilimizdiń mártebesin, memleketshil sanamyzdyń deńgeıin arttyrary sózsiz.
