Halqymyz ár ǵasyrda-aq el danalary men zamana tulǵalarynyń ózinen keıingi urpaqqa qaldyryp otyrǵan ulaǵatty jáne tárbıesi mol ónegeli sózderin kitaptan alǵan. Kitaptyń – rýhanı qazyna atalýy da sondyqtan. Búgin biz osyǵan oraı jastarymyzdyń rýhanı dúnıege degen kózqarasy jáne bizdiń olarǵa berip otyrǵan utqyr tálim-tárbıemiz týraly kórnekti akademık, pýblısıs-jazýshy Moldaǵalı Matqan aǵamyzdy áńgimege tartqan edik.
Kóz jetpeıtin jerge ushqyr oı jetedi
— Kitap oqýdyń adamzat balasyna tıgizetin paıdasy orasan zor. Jahandaný men ǵalamdanýdyń obyr aǵymy jáne onyń qaýipti yqpaly kúrdelenip, kúsheıip tur. Bul – rýhanı azǵyndaýǵa aparatyn birden-bir jol.
«Men boıymdaǵy jaqsy qasıetter úshin kitapqa qaryzdarmyn» – depti ataqty jazýshy Maksım Gorkıı. Kitap oqýdan qalǵan ult, ásirese, jas urpaq orny tolmas aýyr rýhanı jutqa ushyrap, azǵyndyqqa qulamaı qoımaıdy. Demek, ol kórsoqyr, nadan, keshshe, máńgúrt elge aınalady. Eger biz kitap oqýdan tyıylsaq, onda oı oılaýdan da, aınalamyzdaǵy qubylystardy taldaý, barlaý, boljaý, baǵamdaý qabiletinen de, adamgershilik, kisilik qasıetten de, tipti qundy utqyrlyq ataýlynyń bárinen de aırylamyz. Sonda tórt aıaqty maldan adamnyń aıyrmasy qandaı dárejede bolmaq? Azǵyndyq pen jutaýdyń san qıly túrin bir sátke bolsa da, kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi. Bul – sóz joq, qaýipti jáne ókinishke aparary anyq.
Kitap – adamzat balasynyń san ǵasyrlyq aqyl-oıynyń, oqý arqyly jetilýiniń, kemeldenýiniń arqasynda qol jetken damylsyz damý úrdisiniń jemisi, ótken tarıhy men ómirlik taǵylym-tanymynyń altyn sandyǵy. Ǵabıt Músirepov: «Kitap degenimiz – aldyńǵy urpaqtyń keıingi urpaqqa qaldyrǵan rýhanı ósıeti. Kitap oqýdan tyıylsaq, oı oılaýdan da tyıylar edik» – deýi osydan. Álbette, kitapty tańdaı bilý, ony zeıindi zerektikpen muqıat taldap oqı bilý, ondaǵy sózdiń, oıdyń, túıindi tujyrymynyń qudiretin túsiný men túısiný, alǵan áserlerdi keıin ómirlik qajetińe jarata bilý. Bul – árbir adamnyń biligi men bilim deńgeıin, paıymy men parasatyn, kóregen kemel kisiligin udaıy shynyqtyra bilýdiń ozyq ta utqyr joldaryn aıqyndaı alatyn alǵy sharttarynyń biri.
Kórkem ádebıet – jas balany saıası qaıratkerge deıin tárbıeleıdi
Kóz jetpeıtin jerge ushqyr oı jetedi. Al sol oıdyń júıriktigin jetildiretin de, utqyrlyǵyn ozdyratyn da, sózge sheshendigin shynyqtyratyn da – kitap ekeni aqıqat. Sondaı-aq, oqyǵan kitabyńdaǵy aıtýly keıipkerge elikteýdiń ózi, tipti avtordyń ózi sıaqty tulǵa bolýǵa qulshyný, bul – teńdesi joq qubylys. Demek, kitap oqý, bul – tekti kisilikke, kemel adamgershilikke, kemeńger kóregendik pen mádenıettilikke qol jetkizý baǵytynda quryshtaı shyńdala túsýdiń aıtýly kórsetkishi ekeni haq.
— Moldaǵalı aǵa, «Kórkem ádebıet jas balany saıası qaıratkerge deıin tárbıeleıdi» – degen nemis jazýshysy Lıon Feıhtvangerdiń sózinde úlken salmaqty kúsh bar sıaqty...
Iá, taldaý, boljaý, talǵam, tańdaý deımiz. Rasynda da búgingi jastarymyzdyń kópshiliginiń kitap oqýǵa degen nıeti qurdymǵa quldyraǵan tusta talǵam, tańdaý týraly, adamgershilik týraly sóz qozǵaýdyń ózi artyq sıaqty. Munyń negizgi sebebi nede? Bul el ishinde qandaı ózgeris-qubylystyń kesirinen týyndap otyr? Sózdiń shyny kerek, bul memlekettik ıdeologıalyq saıasattaǵy eń úlken qatelik pen olqylyqtyń saldary edi. Iaǵnı kitap oqymaý, jýrnal ustamaý, gazetke qaramaý, qysqasy, jas urpaqty keshshelik pen nadandyqqa jyǵýdyń, ıaǵnı mundaı júgensiz azǵyndaý men rýhanı jutaýdyń qurdymyna qaraı jetkizýdiń, múgedektik sharyqtaýdyń qasireti – táýelsizdigimizdi jarıalaǵannan keıin bastalǵan aıtýly qasiretterimizdiń biri ekenine bultartqysyz dálel. Ómirlik shyndyqqa tekti kisilikpen tike qaraıtyn ýaqyttyń týǵany qaı zaman. Bul qanshama ashshy bolsa da, shyndyǵy – osy.
— Endi japon eli qalaı ozyq damyǵan elge aınaldy degenge keleıik. HH-ǵasyrdyń orta sheninde kataklızmany basynan ótkergen japondar kitap oqýdy saqtap qalýy arqasynda ǵana álemdik órkenıettiń shyńyna shyqty emes pe?
Kóregen kósemdikpen qasirettiń aldyn alý maqsatynda, qalyptasqan utqyr qundylyqty erekshe múddelikpen saqtap qalýdy úılestire de, ozdyra da almadyq. Jeke bastyń múddesi úshin ur da jyq urandy jekeshelendirýdiń kesirinen eldi meken, aýdan ortalyǵyndaǵy kóptegen mádenı oshaq – kitaphanalar, oqyrman zaldary talan-tarajǵa túsip, túbegeıli jabylyp tyndy. Eldegi bolyp jatqan qubylystyń barysyn jan-jaqty tereń taldaýdan ajyraǵan ult, urpaqtyń qandaı tańdaýy bolýy múmkin? Olaı bolsa, kitap oqýǵa degen keshegi qumarlyqty qaıtsek qaıta qalpyna keltiremiz? Qazaq eli utqyrlyqpen jańasha arttyra alamyz ba? Qashan? Qalaı? Mundaı ózekti de ótkir suraqtardyń jaýabyn kúlli qoǵam, memleket bolyp, hám ult, halyq bolyp talqylaıtyn kókeıtesti eń ózekti máselege aınalǵany qaı zaman. Alaıda búgingi qoǵamymyzdyń kitap ornyna paıdalanyp júrgenderi – uıaly telefon, kompúter jáne ǵalamtor, smartfon negizgi oqý quraly bolyp otyrǵandyǵy belgili. Árıne, aınalysqa engen jańa tehnologıa men tehnıkalardyń jetistikteri qoǵamǵa qajet te bolar. Biraq...
Bul jerdegi áńgime olardyń eshqandaı saraptaýsyz, baqylaýsyz, shekteýsiz kúımen júgensiz ketip, zıandy tusynyń tamyry tereńdep bara jatqandyǵy jaıynda bolyp otyr. Bul eshkimnen de jasyryn emes. Bul tarıhı fakt. Osynyń kesirinen bulardyń adamzat balasyna tıgizip otyrǵan paıdasynan góri, kerisinshe, kesapatty zıany áldeqaıda asa aýyr kúıde ekeni aqıqat. Aldy-artymyzdy tıanaqty taldaýsyz, boljaýsyz, talǵamsyz tek kózsizdikpen, bassyzdyqpen, essizdikpen eýropalyq «órkenıet-symaqqa» esýastyqpen elikteý, eshire qulshyný dertiniń arty aýyr bolatyny da daýsyz. Aıtalyq, búgingi jáne keleshek urpaqtarymyzdyń oı sanasyn jan-jaqty ýlap, túrlishe jaǵymsyz sáýleleri densaýlyqqa qatysty ımýnıtetterdi urlap, júıke (nerv) talshyqtaryn talqandap, qulaq-kózden aıyryp, boıdaǵy tabıǵı qabiletterin jalmap, máńgúrttik qaýlap, aqyrynda olardy teńdesi joq utqyr ulttyq dana joldan qalaı bolǵan kúnde de taıdyrý, adastyrý, azǵyndatý, qurdymǵa jyǵýdaǵy qaterli qasiretteri anaǵurlym basym kúımen ýshyǵyp barady. Adam túgili haıýan qorqatyn sumdyqtar jasalynyp jatyr. Sonyń saldarynan ulttyq tarıhymyzda buryn-sońdy bolyp kórmegen qylmys pen opasyzdyqtyń túrleri kóbeıip, kúsheıip keledi. Ol ol ma, buryn-sońdy qulaq estip, kóz kórmegen ózi-ózine qol jumaýdyń (sýısıdtiń) san alýan túri de, odan kóz jumǵan adamdardyń sany da shekten tys artyp, rekordtyq dárejeni jańalaı túsýde. Mysaly, ózi-ózine qol jumsap ómirden ozǵandar sany 2016 jyly 3962-ge jetipti. Bul tirkelgeni. Tirkelmegeni qanshama?! Mine, bulardyń kesapatty yqpaly qoǵamymyzda kúsheıýine baılanysty eldiń, qoǵamnyń, hám ulttyń, urpaqtyń júgensiz zardap shegýshiligi de jyldan jylǵa artyp keledi. «Eger kitaphanalar jabylsa, onda túrme sala bastaý kerek» – degen sózdiń qanshalyqty mańyzy bar. Sol sıaqty kitap oqýdy yjdahatty túrde qolǵa almaıtyn bolsaq, bizdiń kóretin qasiretterimizdiń zory áli alda sıaqty...
— Balalardy kitap oqýǵa tartatyn álemde jaqsy tájirıbeler bar. Solardyń biri «Bir qala – bir kitap» aksıasy. Bul shara kezinde keıbir qala turǵyndary bir aıda bir jaqsy kitapty oqyp shyǵady eken. keıbir shetelderde joǵary laýazymdy basshylar mektep oqýshylarymen kezdeskende jas kezinde oqyǵan kitaptarynan úzindiler aıtyp, soǵan kóńil aýdarýdy ótinedi eken. Muny ónegeli is desek te bolatyn shyǵar?
Qazir qazaq ulty, ásirese, jastar kitap oqýdan alshaqtap arady degende biz sol keńestik dáýirdegi kitap oqý deńgeıin jáne kitap oqý mádenıetin eske alamyz jáne salystyramyz. Búginde mektep oqýshylary, joǵary oqý oryndarynyń stýdentteri, memlekettik qyzmetkerler qajettiń bárin qolma-qol ınternetten alatyny belgili. Olar kitap dúkeninen, kitaphanadan kitaptar izdep, ýaqyt ketirgileri kelmeıdi. Ádebı kitaptardyń da elektrondyq nusqalary da ınternette paıda bola bastady. Qalaı desek te, kitaptyń jóni bólek. Eń bastysy – oı-sanańdy ósiredi. Jaqsyǵa úıretip, jamannan jıretedi. Bala densaýlyǵyna da zıansyz. Demek, rýhanı qundylyqty urpaqtyń boıyna darytyp, oıyna qondyra alsaq utylmas edik.
— Alash qaıratkerleriniń bar armany – ulttyq kitaphana ashý bolǵan
Bizdiń elimizde de «Bir el – bir kitap» aksıasy ótkizilip keldi. 2008 jyly qazaq halqynyń klasık jazýshysy Muhtar Áýezovtyń «Qıly zaman» shyǵarmasy jyl kitaby retinde jarıalansa, 2009 jyly aqıyq aqyn Maǵjan Jumabaevtyń «Jan sózi» shyǵarmasy tańdaldy. Odan keıin Juban Moldaǵalıevtyń «Men – qazaqpyn!» poemasy tańdaldy. Budan árıne, utqanymyz kóp boldy. Osy zaıyrly dástúrimizdi buzyp aldyq.
Biz, qazaq qaýymy, ásirese jastarymyz, turaqty túrdegi kitap oqýdan qalsa, onda oılaý, taldaý, boljaý, tańdaý taǵylymdyq pen tanymdyq qabilet-qasıetterimizdiń aıtýly dárejede aqsaıtyny, oı-ósirimizdiń qalyptasý dárejesi men tekti kisilik kelbetimizdiń utqyrlyǵy tómendeýge jetetindigi aıdan anyq aqıqat. Mundaıda halyq qasiretti noqtanyń saǵaǵyn úzýdi múlde bilmeıtin keshshe tobyrǵa aınalatyny aqıqat. Kúressiz kúımen tek ólmestiń kúıin ǵana keshýden ári asa almaıtyn, kókirekkózi soqyr, arsyz, namyssyz, jigersiz, saýatsyz, nadan, keshshe adamzatqa ómirlik jaqsylyq ataýlynyń tańy atpaıdy. Kerisinshe ultsyz, teksiz bılik bundaı eldiń aqyl-esin jıýǵa jibermeı, etek-jeńin jınaýǵa jetkizbeı, kiriptar beısharalyq pen músápirlik dárejeden shyǵarmaı, júgensiz aldap-arbaý arqyly tizege jyǵyp, aıaýsyz ezýdi, tabanǵa salyp janshyp, obyrlyqpen bılep-tósteýshilikti údete túskendigi tarıhtan belgili.
— Aýyldaǵy mádenı oshaq, ol – kitaphana. Demek, dál qazirgi tańda aýylda kitaphana qurysa – mádenıet kúıreıdi degen sóz. Máselen, Reseıde 500 adam turǵan jerde bir kitaphana bolýy kerek degen norma bar. Al bizde ondaı mólsher atymen joq, sonda qalaı?..
Ejelgi adamzat tarıhynda ataqty halıf Haron Rashıd jaýlap alǵan jerlerinen salyqty kitap túrinde alýy netken kóregendik edi. Aqıqatqa umtylǵan adamdyq rýhtyń ulylyǵynyń kepili – bilim alýda jatyr. Kezinde ıslam órkenıeti Vızantıa ımperıasymen bolǵan bir shaıqastan keıin tutqynǵa túsken vızantıalyqtardyń úlken tobyn ejelgi grek oıshyldarynyń matematıka, medısına, fılosofıa boıynsha jazylǵan kitaptaryna aıyrbastaǵan kórinedi. Munyń ózi bilimge degen qushtarlyqty kórsetse kerek. Sol sıaqty 1931 jyly Qazaqstannyń astanasy Aqmeshit, ıaǵnı Qyzylordadan Almatyǵa kóshken kezde zıalylarymyz «El astanasynda mindetti túrde ulttyq kitaphana bolýy kerek» degen eken. Osydan soń, ile-shala kitaphana qurylyp, onyń alǵashqy dırektory Oraz Jandosov bolypty.
Joǵaryda aıttyq, kitap oqylmaǵan jerde qatygezdik týady. Jastar kórgenin isteıdi. Aıtalyq, adamzat tarıhynda buryn-sońdy bolmaǵan qaıyrymsyzdyq, qatygezdik, qanisherlik, anaıylyq, baskeserlik ataýlynyń bári shekten tys etek jaıyp ketýi, mine – osydan bolsa kerek. Munyń syrtynda otbasyndaǵy ózekti áleýmettik, turmystyq máselelerdiń der kezinde utqyr sheshimin tappaı jáne oqytý-aǵartý salasyndaǵy keshegi keńestik dáýirde ozyq dárejede qalyptasqan utqyr júıeni biliksizdikpen qulatýdan keıingi paıda bolǵan turalatý, kúıreý dertinen áli kúnge aryla almaı jatqandyǵymyz taǵy bar.
Qoǵamdyq tizginnen de, ómirlik eskekten de aırylyp qaldyq
Qalaı degende de, endigi jerde, kompúterlik tehnıkalarǵa táýeldilik aıryqsha artqan tusta qoǵamymyzdy kitap oqýǵa kúshteý arqyly qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, bul – ońaı sharýa emes. Sebebi, qoǵamdyq tizginnen de, ómirlik eskekten de aıyrylyp qaldyq. Ýaqyttyń ózi dáleldep otyrǵandaı ulttyq shańyraqty ortasyna túsirý op-ońaı, keıin ony qaıta qalpyna keltirý, keregesin tikteý, ýyǵyn tikteý eń qıyn sharýa. Bunyń bári, saıyp kelgende, adamnyń ómirlik izdenimpazdyqqa, talǵampazdyqqa, adamgershilikke degen qushtar talpynysty, qulshynysty nıetin, beınetqor eńbekqorlyqqa degen qabiletin joıatyn kesapatynan oryn alyp jatqandyǵy sózsiz. Buǵan qosa ulttyq rýhanı jutaý qasiretterin artyra túsetini de daýsyz. Sonymen birge mıllıondaǵan kórermeni bar telearnalar men jarnamalardyń ultqa, ulttyq tálim-tárbıege qatysty kereǵarlyqty júgensizdikpen jasap otyrǵan qıanattary óz aldyna bir tóbe. Biraq qoǵamdy, urpaqty qaıtken kúnde de jónge túsirý, olardy san alýan qaskúnemdiktiń tyrnaǵynan qorǵaý aýadaı qajet sharýa. Bul – ardyń isi. Bul – kóregen kisilik pen kemel tektiliktiń, kemeńger kósemdik pen dara danalyqtyń isi. Ulttyq qaýipsizdigimizdiń tabantasy sonda ǵana qapysyz qalanady emes pe?! Endeshe qoǵamymyzda memleket tarapynan bularǵa qarsy tura alatyn batyl qadam, utqyr da ozyq sheshimniń pármendi yqpaly qajet. Qalaı aıtqan kúnde de bundaı kezek kúttirmeıtin memlekettik strategıalyq ózekti máseleniń túıinin sheshý úshin bárimiz, qoǵam, memleket, ult bolyp jumylyp, qolǵa alatyn kezeń áldeqashan týǵany aqıqat.
Japyraqsyz qalsa butaq – jetim,
Oqylmaı qalsa kitap – jetim.
Bilimsiz bolsa urpaq – jetim,
Qorǵaýsyz bolsa ult – jetim.
Kitap oqymaǵannyń – oıy jetim,
Taldaı almaǵannyń – tańdaýy jetim.
Keńestik dáýirde bilmegen dúnıeńdi tezirek bilý úshin úıdegi bar kitapty aqtaryp, onda bolmasa kitaphanaǵa baryp izdeıtin edik. Taýyp alǵan soń jan-jaqty tereń zerdelep, sanamyzǵa shegelep sińiretin edik. Osyndaı izdenimpaz eńbekqorlyqtyń arqasynda ǵana, ómirlik múddeli nıet pen yntaly yqylasty eseleı bilýdiń arqasynda ǵana, aqyrynda burynǵydan da beter tyń serpindi serpilispen ózimizdi-ózimiz jetildirýshi de edik, qatardan oza da túsýshi edik. Ómir bolǵan soń ár qıly jaǵdaılar kezdesip turady ǵoı. Túrlishe sebeppen kitap oqı almaı qalsaq, qundy dúnıeńdi urlatyp alǵandaı qýystanyp, qoǵamdyq ortada da, bilimdi, bilikti adamnyń qasynda da ózińdi kem dárejede turǵandaı seziktenip, kúızeliske túsetinbiz. Sol sebepten de ózimizdiń kúndelikti ómirlik kúıbeleń tirshiligimizde oryn alǵan osynaý qatelikterimiz ben olqylyqtarymyzdyń oryndaryn qaıtkende de tezirek tolyqtyrý maqsatynda, básekeli jarysty jańasha ozdyra túsýdiń baǵytynda kitaptardy jantalasty kúımen oqýǵa, qaıtken kúnde de izdenimpaz bilimdi, saýatty adamdardan oza túsýge qulshynatynbyz. Óıtkeni, ol kezeńde kez kelgen otbasynda teńdesi joq dárejede molshylyq túbegeıli ornyqqandyqtan, árbir adamnyń basynda mereıli bereke men mereke tıanaqty dárejede qalyptasqandyqtan tamaq toq, ýaıym joq, alańsyz tirshilik keshti. El-jurt biri qalmaı jatsa da, tursa da jappaı kitap oqýdyń úlgili ónegesin ozdyrdy. Álemdik tańǵajaıyp qundylyqtar men qubylystardy ıgerýge jol ashty. Bul óz kezeginde ǵylymnyń qupıaly tustaryn zerttep aıqyndaýǵa qulshyndyrdy. Kitap mıllıonǵa jýyq taralymmen shyǵyp jatsa da jetispeıtin. Sol sebepten kitapty tapsyrys (podpıska) arqyly qolǵa túsirý úrdisi de ornyqty. Kitap ustazdyq róldi qapysyz atqaratyndyqtan estiniń tárbıesin burynǵydan da beter jetildire túsedi. Al tekti ýyzǵa jarymaı ósken, otbasynda tálim-tárbıeniń utymdy úlgi-ónegelerin kórmeı ósken, keıin ondaı adam kóregen talǵampazdyqpen, izdenimpaz eńbekqorlyqpen ómirlik tekti tirshilikti, kemel kisilikti aınalasyndaǵy adamdardan, qoǵamdyq ortadan kóre bilip, ózin qaıtken kúnde de ózgeriske túsire bilýge erekshe múddelikpen qulshynbaǵan adam ǵana baıaǵy ultsyz, tárbıesiz, teksiz, minezsiz qalybynda qala beredi. Kúndelikti tirshilik barysynda ózin-ózi tárbıeleı almaıtyn adam, ózgeni de, tipti óziniń ul-qyzy men nemere-shóberelerin de tárbıeleı almaıtyny, utqyrlyqpen únemi kózemeldeýdi ozdyra almaıtyny daýsyz. Óz urpaqtary úlgi tutarlyq ónegeli qasıeti bolmaıdy. Sonymen birge qamshynyń sabyndaı ómirlik qysqa tirshiliktiń barysynda ózin-ózi jeńe almaıtyn bundaı adamda ózgeden ozýǵa laıyq jańarýdyń eshqandaı da úrdisi bolmaıdy.
— Rýhanı qorjyny asa baı ámbabap dárejede júrgen adam, ómirlik uly murattarǵa elden buryn qolyn jetkizip, shyńyna shyǵady. Uzaq utymdy ómir súredi. Mine, bulardyń bári, saıyp kelgende, shyn máninde utqyr kúımen ozyq dárejede ómir súre bilýdiń máni men sániniń de, maǵynasy men mazmunynyń da eń aıtýly kórsetkishi osy emes pe?!
Shyndyǵyna kelgende dál solaı! Erekshe kúıde eskeretin kelesi ekinshi jaǵdaı: ol óskeleń urpaqtarymyzdy ulttyq kórnekti tulǵalarymyzben, san saladaǵy qaıratkerlerimizben múmkindigin qalaı da taýyp jıi kezdestirip otyrýdyń utqyr úrdisin ozdyra túsý, bul – olardyń kitap oqýǵa degen qyzyǵýshylyǵy men qumartýshylyǵyn arttyra túsýmen qosa, ozyq dárejede utqyr ómir súre bilýge degen, qoǵamdyq ortada tulǵa bola bilýge degen tyń serpindi serpilisterin aıryqsha jandandyra túsetin eń utymdy ulttyq asyl dástúrlerimizdiń biri ekenin biri bilse, kópshilik bilmeıtini sózsiz. Keshe ótken keńes zamanynda ustaz (kýrator) mektep, ınstıtýt ishindegi jáne qalalyq ortalyq kitaphanalarda aı saıyn aqyn-jazýshylarmen, kórnekti qoǵam qaıratkerlerimen oqýshyny, stýdentterdi kezdestirip turýdyń, jańa shyqqan kitaptardy taldaý baǵytynda san alýan dıspýttar ótkizip turýdyń altyn dástúri bolatyn. Kóp oqyǵannyń toqyǵany zor, kópti kórgenniń túıgeni mol adam progresıvshildik baǵytta árdaıym jańashyl, bastamashyl, halyqshyl, týrashyl, oıshyl, kóshbasshy kúreskerlik dárejesinde ozyq júredi. Dúnıede qasirettiń úlkeni – oıdyń jetimsizdigi. Oıy jetim adam – naǵyz jetim. Ol – naǵyz baqytsyz adam. Ol ultsyz, tárbıesiz, teksiz, ózimshil, qaıyrymsyz, qaskúnem, qatygez bolady. Keńestik dáýirde adamdar bir-birine esepsiz dárejede erekshe meıirimdi, baýyrmal, qamqorshyl, adal janashyr ári aınymas súıenish bola bilýge umtylatyn, qulshynatyn, ańsaıtyn.
Al qazaq halqy táýelsiz el atanǵan tusta, ıaǵnı qazirgi tańda bundaı utqyr qubylystyń dástúrin de, tekti kisilikpen únemi jetilýdiń arqasynda kemeldenýshiliktiń úrdisin de kezdestirýge qatysty túsinik-uǵymynyń ózi sanamyzdan bulbul ushyp, muńǵa aınalyp, teńdesi joq qundylyqtarymyzdyń múlde joq bolýdyń qasiretti dertine ushyraǵandyǵy qandaı ókinishti, deseńizshi.
Rasynda da, Alash balasy, kitapty únemi oqyp otyrýdy ozdyra almasa, kúndelikti qoǵamdyq bolmysty taldap otyrmasa, ómirlik ozyq tańdaý men talǵam-tanymnyń utqyrlyǵyn shyńdap otyrmasa, aq pen qaranyń, jaqsy men jamannyń, shyndyq pen ótiriktiń, qasiret pen ónegeli quttyń, altyn men mystyń arajigin taldap ajyra almaıtyn adamnan ne kútýge bolady? Táýelsiz eldigimiz ben ulttyǵymyzdyń búgingi jáne keleshek taǵdyryna qatysty aldy-artymyzdy jan-jaqty taldaı almaıtyn, tipti ulttyq altyn qundylyq pen asyldyq ataýlynyń utqyrlyǵyn zamana talaptaryna saı jetildire túsý baǵytynda syn kózqaraspen jańasha baǵamdaı otyryp, urpaǵymyzdyń oı sanasyna jańasha sińirýdi ozdyra almaıtyn áke-sheshe, ata-ájeniń boıynda tekti kisiliktiń qandaı kemel qadir-qasıetteri bolýy múmkin? Qysqasy, hám qazaqtyń oı sanasyn bolsyn, qoǵamdyq qurylymnyń kez kelgen satysyn bolsyn, eń aldymen damylsyz kemeldendire bilýge qatysty utymdy utqyr úrdis-dástúrlerimizdiń ozyq dárejede bolmaýy, bul – qurdymǵa qaraı quldyraýdyń, orny tolmas qasiretterge uryndyrýdyń zoryna ákelip soqtyrmaı tynbaıtyndyǵy sózsiz. Endeshe, endigi jerde, aldaǵy aǵymdaǵy ýaqyttyń bárinde de qazaq balasy, ne istemek kerek?
Kitapty qumartý arqyly qulshynyspen súısine kóp oqyǵan adamnyń kókirek kózi árqashanda oıaý, zeıini zerek, júrisi sergek keledi. Ozyq dárejede ómir súre bilýge degen qushtarlyǵynyń utymdylyǵy aınadaı aıqyn ári kúndeı jaryq, abyroı-bedeli joǵary, mártebeli mereıi bıik, minezi kórkem, kelbeti ásem, azamattyǵy bekzat, talǵampaz iskerligi utqyr kúıde keledi. Ómirlik tańdaýy men ulttyq muraty asyl dárejede damylsyz damı túsedi. Kez kelgen qoǵamdyq ortada, otbasynda sóz sóıleýge kelgende sózsheńdigi men oıshyldyǵy dara kúıde bolady. Sabyrly, baısaldy, júregi keń, sezimtal, keshirimpaz dárejede ónegeli tirshilik keshýdiń utqyr úlgisin ozdyrady. Sóz saptaýǵa kelgende tili júırik jáne sheshendik sheberligin kez kelgen ortada moıyndata bilýge kelgende shýaqty nurly sáýlesin únemi aınalasyna shashýmen ǵana ómir súredi. Ulttyń únemi joǵyn joqtap, muńyn muńdap, halyqtyń sózin der kezinde aıtýǵa kelgende eshkimnen de qaımyqpaıtyn adal halyqshyl, týrashyl, ult múddesine qatysty máselege kelgende kúreskerlik jolda belsendi keledi. Tek jeke qara basynyń baılyǵyn kúıttep, saıası upaıyn arttyra túsý maqsatynda ult, halyq múddesine qarsy satylympazdyq pen opasyzdyqqa barýdyń jolyn óle-ólgenshe túsinbeı ótedi. Sonymen qatar olardyń ózderiniń ul-qyzdary men nemere-shóbereleriniń oı sanasyna utqyrlyqpen quıatyn ómirlik ónegeli ósıetteri men batalarynyń taǵylymdyq qudiretiniń ulaǵaty orasan zor dárejede bolady. Kóp oqyǵan tekti adamnyń rýhanı qorjyny izdenimpaz eńbekqorlyqpen jınaǵan-tergen gaýharlar men injý marjan túıinderge toly bolyp, ámbebaptyq dárejege jetedi. Qysqasy, kitapty zamannyń qatań talaptaryna saı laıyqty adam ómir súrý úshin oqý qajet. Álemdik utqyr qundylyqtar men asyldardy der kezinde ıgere otyryp, ulttyq bolmysymyzdyń utqyrlyǵyn jańasha ozdyra túsý úshin oqý qajet. Kitap – sarqylmaıtyn teńdesi joq altyn bulaq jáne kónerip tozýdy bilmeıtin altyn qazyna. Bilim-ilim, bul – nur. Endeshe kitapty túpnusqadan oqýdy eshbir tehnıka da, tehnologıa da almastyra almaıdy. Qysqa tirshilikte kózimiz ábden jetken mol dúnıe jaıly qazbalap aıta bersek, kitap oqýdan adamzat balasynyń alatyn jan-jaqty lázzáti men qudiretti qýatynda shekteýlik joq. Bolýy múmkin de emes.
Biz, bárimiz de – qýat kózimiz. Esti de tekti, kóregen de kemeńger basshynyń ózge memleketter qazaq halqyn kórgende tańǵalarlyq, úlgi-ónege tutarlyq ulaǵaty zor aıtýly eli, onyń kemel urpaǵy bolýǵa mindetti. Sondyqtan memleket, qoǵam bolyp, hám ult, halyq bolyp, bir kisideı bir judyqqa jumyla birigip, pármendi kúreskerlikti qaýlatýdyń jobasyn jedel túrde qolǵa alatyn eń ózekti de, eń ótkir de adamzattyq másele ekenin aıdaı aıshyqtaý edi. Óıtkeni, búgingi tańda urpaqtarymyzǵa memleket ananyń aıryqsha utqyr mahabbaty tapshy. Ómir shyndyǵyn dálirek aıtsaq – rýhanı qamqorlyqqa zárý elmiz. Sonymen qatar bizdiń negizgi kózdegenimiz osynaý kókeıtesti ótkir máselelerge kúlli eldiń, ulttyń, memlekettiń, qoǵamnyń nazaryn aýdarý, oı salý, tolǵanýǵa túrtki bolý, serippedeı serpindi serpiliske túsirý arqyly qoǵamdy, ultty, urpaqty jahandyq básekege laıyq kemeldendire bilýdiń utymdy joldaryn (jobalaryn) birlese úılestirýdiń, onyń utqyrlyǵyn ozdyrýdyń maqsatynda barshany janqıar kúreskerlikke shaqyrý. Oqy! Shabyttan! Jasa, Alash balasy! – demekpin.
HHİ ǵasyrdyń sahnasynda qazaq qaýymy Máńgilik elge aınalý degenimiz, eń aldymen ómirlik kúreskerlik belsendiligi orasan zor, jan-jaqty saýatty, bilimi men biliktiligi mol, tekti mádenıeti men isker kemeldigi joǵary, jahandyq básekege qabiletti ult bola bilý degen sóz. Demek, kúlli eldi, ultty, hám ul-qyzdarymyz ben shákirtterimizdi básekeli jarysqa laıyq dárejede kemeldendire bilýdi utqyrlyqpen únemi ozdyra túsý degen sóz. Iaǵnı, HHİ ǵasyr sahnasynda qazaq eli tek esti de tekti, kemel de kóregen, bilikti de kemeńger dárejedegi óz ul-qyzdarymyzben, nemere-shóberelerimizben maqtanýdy da, marqaıýdy da buryn-sońdy bolmaǵan dárejede alǵa ozdyra bilýdiń arqasynda ǵana ulttyq mártebeli mereıimizdi teńdesi joq dárejemen kókke asqaqtata bilýdiń ozyq ta utqyr ónegelerin ozdyra alatyn altyn ǵasyryna aınaldyrý degen sóz. Bul – Alash balasy úshin myń baqyt. Ulylardaǵy uly maqsat pen kóregen kósemdiktiń dárejesi mine, osyndaı bolsa kerek-ti.
Endeshe baıtaq elge, ultqa, hám halyqqa, urpaqqa, shákirtke degen shyn mánindegi teńdesi joq janqıar dárejedegi janashyrlyqqa toly aq nıetimizdiń ózi sóz júzinde qalyp qoımasa etti.
Moldaǵalı aǵa, tushshymdy áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken Ermek JUMAHMETULY
