The New York Times basylymy Qazaqstannyń latyn grafıkasyna kóshýine baılanysty óz oıyn bildiripti. Bul máseleni zerttegen avtor Andrú Hıggıns (Andrew Higgins) Qazaqstanǵa kelip, mamandarmen pikirlesken eken. Qamshy.kz aqparat agenttigi basylymnyń «Qazaqstan apostroftardy esepke almaǵanda, jańa álipbıdi qabyldaýǵa qarsy emes» (Kazakhstan Cheers New Alphabet, Except for All Those Apostrophes) degen maqalasyn aýdaryp, qazaqtildi oqyrmanǵa usynyp otyr.

Qazaqstan prezıdenti bolǵan 26 jylda Nursultan Nazarbaev (ol – tuńǵysh ári jalǵyz prezıdent) kúsheıip kele jatqan Reseımen alystan syılasa bildi, qaýipti geosaıası jaǵdaıda Máskeý, Beıjiń, Vashıngton úsheýiniń tilin taýyp, dostyq qarym-qatynasyn barynsha saqtady.

Biraq qarama-qaıshy múddelerdiń qaq ortasynda tepe-teńdikti saqtaǵan kóshbasshy qarapaıym nársede qatelesti. Ol álemdik derjavalar arasyndaǵy báseke de emes, memleket ishindegi kókeıkesti másele de emes. Áńgime qazaq sózderin jazǵan kezdegi apostroftar jaıynda bolyp otyr.

Qazaq tilinde qazir kırıll grafıkasy qoldanylady. Bul – sovet kezeńinen qalǵan mura. Mamyr aıynda Nazarbaev orys álipbıinen bas tartyp, latyn grafıkasyna aýysatynyn málimdedi. Onyń sózinshe, bul – «ata-babalardyń amanatyn oryndaý ǵana emes, jas býynnyń bolashaǵy úshin qajet shara».

Alaıda osy jerde mynadaı jymysqy suraq týady: ǵasyrlar boıy ózgelerdiń jazýyn qoldanyp kelgen, óz álipbıi joq tilde qalaı jazýǵa bolady?

Prezıdenttiń jańa grafıkaǵa qatysty pikirtalasqa belsendi aralasyp, aqyrǵy sheshimin ózi usynýy (ol álipbıde óte kóp apostrof bolǵanyn qalaıdy) burynǵy sovettik elde barlyq másele 77 jastaǵy bir-aq adamnyń nemese sonyń atynan sóıleýshilerdiń erkine táýeldi ekenin aıqyn kórsetedi.

– Bul – bizdiń elimizdegi basty problema. Prezıdent maılyqqa birdeńe jaza salsa da, barlyǵy oǵan dý qol shapalaqtaýǵa mindetti, – deıdi saıasattanýshy Aıdos Sarym.

Onyń aıtýynsha, Qazaqstandy turaqty hám gúldengen elge aınaldyrǵany úshin Nazarbaev kez kelgen qurmetke laıyq. «Áıtse de til máselesi sekildi shetin iste sheneýnikterdiń ámiri júrmeýi kerek», – deıdi Sarym.

Uzaq ýaqyt boıy sheteldik derjavanyń otary bolǵan, keıin táýelsizdigin jarıalap, ulttyq sanany qalyptastyrýǵa talpynǵan basqa memleketterdegi sıaqty Qazaqstanda da til máselesi –  janǵa batatyn taqyryp. Bul elde kóp adam áli oryssha sóıleıdi, onyń ishinde qazaqtardyń ózderi de bar.

Degenmen Sovet Odaǵynyń eski jurtynda boı kóterip, 1991 jyly táýelsizdigin jarıalaǵan Qazaqstan Máskeýdiń saıası-mádenı ústemdigine tabandylyqpen qarsy turyp keledi.

Bul el qazaq tilin bilim berý jáne memlekettik basqarý salasyndaǵy negizgi tilge aınaldyryp, orys tilin mundaı rólden aıyrdy. Shet tilderin oqytýda aǵylshyn tili men orys tilin teńestirip qoıdy. Kelmeske ketken kóshpeli ómir saltyn dáripteıtin fılmder men telebaǵdarlamardy kóbeıtti.

2025 jylǵa deıin latyn alfavıtine kóshýdi kópshilik qoldap, muny Qazaqstannyń kesh te bolsa Reseıden irgesin aýlaq salýy jáne álemdik qaýymdastyqqa qosylýy dep atady. Máskeýdegi Orys pravoslav shirkeýi men Qazaqstanda turatyn orystar bul sheshimge qatty qarsylyq tanytyp jatyr.

Biraq prezıdent qazan aıynda til mamandarynyń usynysyna kóz jumyp, standartty latyn jazýynda joq, tek qazaq tilindegi tól dybystardy bildiretin apostrofty júıeni engizýdi uıǵarǵanda onyń sheshimi qoǵamda onsha qabyldanbady.

Mysaly, Qazaqstan Respýblıkasy degen sóz qazaq tilinde bylaı jazylady: Qazaqstan Respy'bli'kasy.

Qazaqstanda eshkim prezıdentke ashyqtan-ashyq qarsy shyqpasa da, bul apostroftar úshin Nazarbaevqa jan-jaqtan syn aıtyldy.

Jańa álipbı jasaǵanda túrik jazýynyń úlgisin negizge alýǵa shaqyrǵan lıngvıser prezıdenttiń ıdeıasyna narazy bolyp, mundaı ádisti usqynsyz ári shala daıyndalǵan dep málimdedi.

Endi bireýler apostroftyń kesirinen qazaq sózderin Google-dan izdep, Tvıtterde heshteg jazý múmkin bolmaıtynyn aıtyp shaǵymdanady.

– Biz bir qaraǵanda tilimizdi jańǵyrtatyn sıaqtymyz, biraq shyn máninde ınternetke shyǵatyn óz jolymyzdy kesip otyrmyz, – deıdi Aıdos Sarym.

1990 jyldary kırıllısadan bas tartyp, latyn grafıkasyna aýysqan Ózbekstan apostrofty keıde ǵana kereksinetin álipbımen jazady, alaıda Nazarbaev talap etkendeı jıi qoldanbaıdy.

Mıchıgan ýnıversıtetinde túrik zertteýlerin júrgizetin Tımýr Kochaoǵly byltyr Qazaqstanǵa kelip ketken.

– Mundaı soraqy ıdeıany onyń qaıdan alǵanyn eshkim bilmeıdi. Mynany qalaı oqýǵa bolady dep qazaq zıalylary túgel kúlip otyr, – deıdi Tımýr Kochaoǵly.

Onyń pikirinshe, bul jazýdan kóz aýyrady.

Halyq narazylyǵy Nazarbaevqa da, onyń memleket basqarý tásiline de synaq boldy. Ol opozısıany unatpaıdy, alaıda qoǵamnyń tamyr soǵysyna qulaq salyp otyrady. Onyń jaqyn odaqtasy, senat basshysy Qasym-Jomart Toqaev ótken aıda gazetter men basqa basylymdarda apostrofty qoldaný «áli tym erte» dedi. Óıtkeni ázirge naqty sheshim qabyldanbaǵan. Toqaev osylaısha Nazarbaevtyń raıynan qaıtýy múmkin ekenin tuspaldap jetkizdi.

Qazaq tiliniń (bul – jazý-syzýy joq kóshpeli malshylar oılap tapqan  túrki tili) jazýy – ejelden kúrdeli másele. Islam dinin ustanatyn qazaqtar birneshe ǵasyr boıy arab álipbıin paıdalanyp keldi.

Ótken ǵasyrdyń basynda Qazaqstan ýaqytsha latyn grafıkasyna ótti, Reseıdiń komýnıs jetekshileri de 1917 jylǵy tóńkeristen soń alǵashynda osy ıdeıany qoldaǵan.

Keıin qazaq, ózbek syndy túrki halyqtarynyń arasynda túrkishildik aǵymy taralyp ketýi múmkin dep qaýiptengen Máskeý bul óńirge kırıllısany engizip, orys mádenıetin jaıýǵa kirisken. Árqıly túrki jurttary bir-biriniń shyǵarmalaryn oqı almas úshin kırıllısanyń 20-dan astam nusqasyn engizgen, deıdi Kochaoǵly.

Táýelsizdik alǵan soń Nazarbaev orys dıasporasynyń qarsylyǵynan qaımyǵyp, tezirek latyn álipbıine kósheıik degen ultshyldardyń talabyn meılinshe tejep otyrdy. Al Ózbekstan, Ázerbaıjan syndy túrki tildes elder egemendigin jarıalaǵannan keıin kırıllısadan bas tartty. Biraq ol memleketterde orystardyń úlesi azdaý edi.

– Barlyǵymyz ydyrap jatqan Sovet Odaǵynan shyǵyp, óz memleketimizdi quryp, tól mádenıetimizdi jańǵyrtqymyz keldi. Alaıda Qazaqstanda álipbıdi ózgertý saıası turǵydan qıyndaý, – deıdi Almatydaǵy Til bilimi ınstıtýty dırektorynyń orynbasary Anar Fazyljanova.

Deı turǵanmen sońǵy 20 jylda orystardyń kóbi elden kóship, demografıalyq kórsetkishte qazaqtardyń úlesi salmaǵy artqan. Osy kezde  Nazarbaev qolaıly sátti qoldan jibermeı, kırıll álipbıin alyp tastaýǵa bel býdy.

– Kırıllısa reseılik otarlaý jobasynyń bir bóligi boldy. Latyn álipbıin kóbi ımperıaǵa qarsylyq dep baǵalaıdy, – deıdi belgili qazaq saıasattanýshysy Dosym Sátpaev.

Orys pravoslav shirkeýi men orys ultshyldary bul sheshimge narazylyq bildirip, qazaqtar Batysqa bet burý arqyly orys mádenıetine soqqy bermek dep shýlasty. Tipti, keıbir mamandardyń aıtýynsha, Reseı parlamenti osyǵan baılanysty málimdeme daıyndap jatqan kórinedi. Olar Nazarbaevty uly memleket qaıratkeri dep kókke kótere maqtap, túrli etnıkalyq toptardyń tatýlyǵy úshin odan kırıllısany saqtap qalýyn ótinbekshi desedi.

Latynǵa kóshý prosesi sáýir aıynda qarqyndy júrgizile bastady. Nazarbaev qoǵamdyq sanany jańǵyrtý baǵdarlamasyn júzege asyratyn ulttyq komısıa qurdy. Komısıa quramyna qazaq tilindegi dybys jazbalarynyń júıesin quratyn lıngvıser kirdi.

Qazaq tilindegi kóptegen dybysty kırıll jáne latyn álipbılerinde dıakrıttik belgilersiz jetkizý qıyn. Latyn grafıkasyn qoldanatyn túrik tiliniń erejesine baǵynyp, anyq aıtylýy úshin áriptiń astyna jazylatyn belgilerdi, tıldalardy, daýysty dybystardyń tóbesindegi qysqartý belgilerin, noqattardy qoldaný qajet pe, álde basqa balama belgilerdi oılap tapqan durys pa – mine, osy máseleni sheshý kerek boldy.

Tamyz aıynda til mamandary túrik grafıkasynyń modelin negizge alyp álipbı qurýdy usynǵan. Alaıda prezıdent ákimshiligi túrik tilindegi belgilerdiń standartty pernetaqtada joq ekenin aıtyp, bul nusqany qabyldamaı tastady.

Sol kezde Almatydaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory Erden Qajybek bastaǵan ǵalymdar dıgraftardy paıdalanýdy usyndy. Bul – bir dybysty eki árippen berý, mysaly, aǵylshyn tilindegi «ch» sıaqty.

Basynda bul nusqa prezıdent tóńireginde qoldaý tapty. Alaıda Nazarbaev 27 qazanda túrik álipbıindegi belgilerdiń ornyna apostroftardy qoldanýǵa jarlyq shyǵarǵan soń dıgraftar da jaıyna qaldy.

Nazarbaev usynǵan modıfıkasıalaǵan latyn alfavıtinde apostroftar dybystyń uzaqtyǵyn kórsetýde jáne olardyń  túrlengenin bildirýde qoldanylady. Mysaly, «S» árpi apostrofpen jazylsa, «sh» degen dybysty beredi, al C' árpi «ch» dep oqylady. Demek qazaq tilindegi «shıe» sózi s'i'i'e dep jazylatyn bolady.

– Muny estigende ǵalymdardyń tóbe shashy tik turdy, – deıdi Erden Qajybek. Ol prezıdenttiń usynysyn estip, bul sheshimdi ózgertý úshin birden Astanaǵa jol tartqan. Biraq joǵarydaǵylar oǵan apostroftardyń qalatynyn aıtypty.

Nazarbaev túrik álipbıindegi nusqany ne sebepti jaqtyrmaıtynyn elge bir-aq aýyz sózben túsindirdi: «Eshqandaı ilgekter men artyq noqattar bolmaýy tıis. Olardy kompúterde terý qıyndyq týǵyzady». Al qazaqtyń tól dybystary dıgrafpen berilse, adamdar aǵylshynsha oqyǵanda shatasýy múmkin. Óıtkeni dıgraftaǵy birikken áripter aǵylshyn tilinde múlde basqasha dybystalady. Prezıdenttiń ýáji osyndaı.

Bul sheshimniń saıası astary bolýy yqtımal: Nazarbaev «Qazaqstan Reseıden alystaǵysy keledi», «túrkishildik ıdeıasyn jańǵyrtqaly júr» degen boljamdardy boldyrmaýǵa tyrysady. Sebebi bul másele Reseı bıligin aq patsha zamanynda da, sovet ókimeti tusynda da qatty alańdatqan.

Bálkim jasy ulǵaıǵan prezıdent otstavkaǵa ketken soń nemese qaıtys bolǵan soń el esinde qalýdy kózdep, qazirgi ýaqytta baryn salyp jatqan shyǵar.

– Prezıdent óziniń murasy týraly oılaıdy. Jańa álipbıdiń avtory retinde tarıhta qalǵysy keledi. Alaıda basty problema sol – bizdiń prezıdent fılolog emes», – deıdi Dosym Sátpaev.

Aýdarǵan: Nazerke MUSA