Jeńil oılaý, qara basynyń qamyn kúıtteý, qulqynnyń degeninen asa almaý, odan qalsa jaǵympazdyq. Mundaı taıaz oıly qasıetter qazaqtyń qanynda bolyp pa edi? Bálkim boldy, biraq júzdiń on paıyzy ǵana shyǵar. Al qazir qalaı? Osy paıyzdyń kóterilip ketkenin kúnde kózben kórip, kókeıge túıip júrmiz. Bir-birine qastandyq jasaý, óz dárejesin kóterý úshin dosyn satyp ketý, keı qyzdardyń selteńdikke salynýy neniń kesiri? 

Qaı jerden qate ketti, qandaı kinámiz úshin? Múmkin, teledıdardan kórsetiletin kórgensiz kórinisterdiń kesiri shyǵar. Bılik Qytaıǵa ketip jatqan qazaq qyzdaryna kóńil qýantarlyq bir shara qoldana almaı otyr. Munyń sebebi nede? «Kóshpendiler» romanyndaǵy «Qazaq daryndy halyq, batyr halyq, átteń, baqytsyz halyq», – degen Genstyń aıtqany ras bolǵany ma? Osy kemshilikterdi joıý úshin, ne isteýimiz kerek? Árıne, daýsyz qazaq halqyna bas kótere alatyn iri tulǵalar kerek. Kezinde elimiz birjola Reseıge sińip ketýdiń az-aq aldynda turǵanda Alash arystary: Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly aıla-sharǵysymen, aqylymen, aıdarynan jel esken Stalınnen Qazaq eline avtonomıa alyp bergen joq pa edi?! Bulardyń bári birtýar, qany taza, rýhy azat azamattar bolatyn. Bizdiń zamanymyzda da qıyndyqty qasqaıyp turyp qarsy alar tóreler jetedi. Biraq kóbi namys pen jigerdiń jetispeýinen kórinbeı júr. 

Adam boıynda eń basty qyzmet atqaratyn aǵza – qan. Qazaq buǵan: «Qanynda bar eken», «Qanmen kelgen qasıet», «Taza qandy eken», – dep tándegi aınalyp júrgen qannyń qadirin osylaı bildirip ketken. Buryn ózbek aǵaıyndar qannyń qasıetine mán bermepti-mys. Bir-biriniń jaqyn týysqanyna qyz berip, qyz alysqan desedi. Mundaı istiń durys emes ekenin, ıaǵnı, erli-zaıyptylardyń qanynyń uqsastyǵy bir-birine jaqyn bolsa, durys urpaq órbimeıtinin bilgen ózbek basshysy zań júzinde tyıym salǵan desedi. «Qarapaıym qoıdyń ózin úsh-tórt ataǵa deıin qosýǵa bolmaıdy», – depti belgili agronom Batyraly Syzdyqov. Bul dálelderden qannyń quramynyń bir-birine uqsastyǵynyń zıanyn kórýge bolady. Gvıneıa Bısaýda eń jıirkenishti dástúr bar eken. Bir otbasynda ákesi nemese sheshesi ómirden ozsa sonyń mıyn jegizedi. Sonda ólgen adamnyń qasıetteri qonady-mys dep senedi. Mine, osy elde aty jaman «Qara sana» aýrýy paıda bolǵan. Endi tıisinshe qısynǵa keletin pikir qalyptastyryp kóreıik. Qan bir-birine uqsastyǵy qanshalyqty alys bolǵan saıyn sapaly ónim paıda bolady. Arnaıy báıgege qosatyn asyl tuqymdy jylqylardy da qanynyń alystyǵyna qarap jaqyndastyrady. Mysaly, túriktiń aqalteke tuqymynan arab, taza qandy aǵylshyn, qarabaq, t.b. jylqy tuqymdary alynǵan. Halyq arasynda ózge ulttardyń qosylýynan týǵan balanyń óńi ashyq, sulý keledi degen de pikir joq emes.

Endi osy aıtylǵan derekterdi toptastyra kele adam balasyna qoldanýǵa bola ma degen suraqqa jaýap berip kóreıik. Bul oıymyzben qazaqqa tektilikti, taza qandylyqty qaıtarsaq degen asyl nıet bar. Ol úshin qazaq júzderiniń tarıhyna toqtalsaq. Qazaq nege úsh júzge bólinip ómir súrgen. Bul týraly ár ǵalym ártúrli derek pen dáıegin keltiredi. Sh. Ýálıhanovtyń pikiri boıynsha, «Altyn Orda memleketiniń ydyraýy kezinde qazaqtar ózderi kóship júretin jerlerdegi óz quqyqtaryn qorǵaý úshin osyndaı úlken odaqtar qurǵan» dese,  N. Arıstov «júzderge birigý jońǵar shapqynshylyǵy kezinde shyqqan», – depti. Qalaı bolǵan kúnniń ózinde, qazaqtyń júzge bólinýi qan aralaspaýyn tyıdy. 

Ár aımaqtaǵy júzge bóliný qazirdiń ózinde saqtalǵan. Árbir qazaq júziniń tarıhı qalyptasqan aýmaǵy bar. Mysaly, Uly júzdiń taralǵan aımaǵy – Jetisý jeri bolsa, Orta júz – Ortalyq, Shyǵys, Soltústigimizde. Kishi júz – Batys Qazaqstan men Ońtústiktiń bir bóligin ıelengen. Bul jerde negizgi ustanym qazaqtyń qan tazalyǵyn saqtaý. Bul úshin Ár júzdi bir-birimen aralastyryp, qyz alysyp, qyz berisýdi kúsheıtý kerek. Jastar arasynda da» ózge júzden qyz alsam, urpaǵym uly bolady», – degen pikir qalyptasý qajet. Jáne bul aıtylǵan ıdeıa jasalmaı jatqan joq. Birte-birte jobalar boıynsha atqarylyp keledi. Sonyń biri «Máńgilik El jastary – ındýstrıaǵa!»,  «Serpin – 2050» atty memlekettik baǵdarlama 2014 jyldan bastap oryndalýda. Baǵdarlamanyń maqsaty – halqy tyǵyz ornalasqan elimizdiń ońtsústik aımaqtaryndaǵy (Almaty, Ońtústik Qazaqstan, Jambyl, Qyzylorda) jastardy kadr jetispeýshiligin bastan keshirip otyrǵan Qazaqstannyń shyǵys, soltústik jáne ortalyq óńirlerinde oqytyp, jumysqa ornalastyrý. Osy baǵdarlamany qarqyndy túrde jalǵastyrý kerek. Ońtústiktegi jastardy jumyspen baspanamen qamtamassyz etip, tegin kóshirip, elimizdegi orystanǵan jerlerge ákep qonystandyrsaq utarymyz kóp. Salt-dástúrimiz jańǵyrady. Umyt qaldyryp bara jatqan elge endirýge bolady. Tilimizdi damytamyz. Sol jaqtaǵy oryspen ómir súrip, bite qaınasyp ketken halyqtyń sanasyn jańǵyrtamyz. Eń bastysy jastar arasynda baılanys bolady. Jáne dál osy baılanysty tek jas mamanǵa qyzmet berýmen ǵana shektelmeı, sol eldiń qyzyn alýǵa, al basqa óńirden kelgen qyzdy kelin jasaýǵa jumyla jumys isteýimiz kerek. Bul da rý-rýǵa bólingen qazaqtyń basy birigýge bastar jol. Sebebi,  qazaq Qudaıynan keıin qudasyn qurmetteýdi qanyna sińirgen halyq. Osy úrdisti jalǵastyrsaq, ár qazaqtyń órisi keńıdi, yrysy tolady, eń bastysy bar qazaq – bir qazaq bolady.

Dýman Keńshilik