Birneshe apta buryn «Asyl arnada» jańa «Tálim trend» dep atalatyn baǵdarlamanyń tusaýy kesilgen bolatyn. Atalmysh baǵdarlamany jurtshylyq Qazaqstan Ulttyq arnasynan kóremiz dep kútken bolatyn. Osy jáne ózge de suraqtar tóńireginde Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi elimizge belgili tulǵa, «Asyl arna» dırektory Muhamedjan Tazabekten suhbat alǵan bolatyn.
– Muhamedjan aǵa, ózińiz basshylyq etetin «Asyl arnada» jaqynda ǵana «Tálim trend» atty baǵdarlamanyń tusaýy kesildi. Ózińiz júrgizip júrsiz. Sózdiń shyny kerek, Tazabekti ulttyq arnadan kóremiz degen sybys el ishinde taraǵan bolatyn. Keıinnen siz tálim beremin dep ekrannan kórine bastadyńyz, biraq Ulttyq arnadan emes. Munyń syry nede?
– Iá, ol ras. Alaıda, televıdenıe salasynda bir jobalar ómirsheń bolyp jatady, al keıbir jobalar josparlaný deńgeıinde qalyp ketse, bir jobalar ýaqytsha dep bastalady da, uzaq merzim boıy halyqtyń nazarynan túspeı turady.
Basqarma basshysy Erlan Tynymbaıulyn jańa qyzmetimen quttyqtap barǵan kezimde qurmetti aǵamyz tyń ıdeıalar surady, sosyn men osyndaı joba bar ekendigin aıtqan bolatynmyn. Biraq, "Tálim trendtiń" basqa arnada shyǵýyna basynan asa qulyqty bolǵan joqpyn. Sebebi, aldynda da birneshe jobalar Ulttyq arnamen ortaq qolǵa alynyp, adamı faktorlarǵa oraı aıaqsyz qalǵan bolatyn. Onyń ústine, bul eńbek onsyz da ekranǵa shyǵaıyn dep tur edi ǵoı...
Alaıda, Erlan aǵamyz bul jobany birden Ulttyq arnadan kórsetsek degen usynys tastady. Men jobanyń ómirsheń bolmaı qalýy jaıly qaýipterimdi eskerttim... Aǵamyz túsinetinin jáne qoldan kelgen sharanyń bárin qoldanatynyn aıtty. Sosyn baryp, Ulttyq arna tarapynan jasalǵan bul usynysty qabyldadym. Alaıda, ol kisi qansha shyǵarǵysy kelgenimen, «shyǵartpasyń shyǵartpady». Basshynyń ózi keı jaǵdaıda óziniń qalaǵan dúnıesin tolyq jasaı almaıdy, sebebi keńesshiler degen bar, ár túrli pikir aıtatyn orta bar, qalamaıtyn adamdar bar. Baǵdarlamanyń mazmuny emes, másele meniń júrgizýshilik tulǵama qatysty bolǵandyqtan ol baǵdarlamanyń Ulttyq arnadan kórsetilmeýine múddeli adamdar kóp bolǵan sekildi jáne meniń bilýimshe, sol adamdardyń sózi nazarǵa alynyp, atalmysh joba kórsetilmeıtin bolyp sheshildi. Degenmen, Erlan Tynymbaıulyna úlken rahmet. Ol kisi sońyna deıin shamasy kelgenshe osy baǵdarlamany shyǵarýǵa tyrysty. Sondyqtan da qaıratker aǵamyzǵa eshqandaı da renishim joq.
Qajetti joba eshqashan da jerde qalmaıdy. Keıinnen, bul joba «Asyl arnada» kórinis berdi, halyqtyń nazaryna usynyldy. Túrli áleýmettik jeliler arqyly da halyqqa keńinen taralyp jatyr. Degenmen, Ulttyq arnanyń orny bólek edi. Sebebi, Ulttyq arna, ásirese, osy Erlan Qarın kelgeli beri qanshama jańa, halyqtyq dúnıeler ekranǵa jol tartty jáne olardyń kóbisi halyqtyń oń baǵasyn aldy. Árıne, «Tálim trend» baǵdarlamasy da Ulttyq arnanyń qorjynyna olqy bolmas edi. Jurttyń nazaryn rýhanı, ulttyq dúnıege burýyna, ásirese osy ulttyq tárbıeni izdegen adamnyń kóńilin toltyrýǵa sebep bolar edi. Ómir munymen tuıyqtalǵan joq, áli de talaı ortaq jobalardy júzege asyramyz dep oılaımyn. Aqyryna jetpeı qalǵan bizdiń eńbek qana emes. Sonymen qatar, Ǵalym Boqashtyń da halyqaralyq saraptamasynyń anonsy kórsetiletin bolyp, keıinnen ol da efırden alynyp tastaldy. «Baıan sulýǵa» baılanysty jaǵdaıǵa da keshe ǵana kýá boldyq...
Jumys bolǵan jerde ondaı-ondaı bolady.
– «Tálim trend» baǵdarlamasyn efırden kórsetý týraly usynys tek Ulttyq arnanyń tarapynan ǵana boldy ma, álde ózge de telearnalar mundaı usynys tastady ma?
– Otandyq birneshe arnalardan boldy. Sonyń ishinde «KTK» telearnasy, «31» arna qazaq tilindegi ulttyq dúnıelerimizdi nasıhattaýǵa árdaıym oń peıilin kórsetip kele jatyr. Biraq biz Respýblıkanyń kóp aýmaǵyn qamtıtyn jáne tolyqqandy ózine jarasymdy bolyp turar edi dep Ulttyq arnamen osy jobany jasaýǵa nıettengen bolatynbyz.
– «Tálim trend» baǵdarlamasynyń ıdeıa avtory kim? Senarıin kim jazady? Jalpy, «Tálim trendtiń» shyǵýyna kim sebepker boldy? Baǵdarlamanyń shyǵýyna atsalysyp júrgen jýrnalıserdi atap ótseńiz?
– Ideıa avtory – ózimiz. Óıtkeni, bul oı biraz ýaqyttan beri kókiregimizde pisken bolatyn. Qoıýshy rejıseri – Jandos Qusaıynov degen qazirgi ýaqytta eńbekteri eldiń kóńilinen shyǵyp júrgen myqty rejıserlardyń biri. Qoıýshy operatorlary – Manat Eshpaı, Igilik Nábıhan degen jigitter. Senarıin Jandos Qusaıynovpen birlesip jazdyq. Bul tek televızıalyq joba ǵana emes, bul – ózimizdiń ómirdegi istep júrgen isimizdiń televıdenıede júzege asqan túri. Óıtkeni, osy psıhologıalyq problemalarmen, ulttyq pedagogıkamen, halyqtyq, rýhanı qundylyqtarymen aınalysyp júrgenimizge biraz ýaqyt boldy. Túrli ortalarda, jastardyń arasynda júrgende ár túrli otbasylyq máselelerge baılanysty mámilegerlik sebebimizdi jasaýǵa tyrysyp júrmiz. Sol tájirıbelerimiz tolysa kele televızıalyq jobaǵa aınalsa, arnaıy qoıylymdar arqyly baıytylyp, eldiń nazaryna usynylsa degen oıymyz bar edi. Minekı, sol búgingi kúnde júzege asyp otyr.
– «Tálim trendtiń» ár bólimi ár túrli máselelerge arnalǵan. Solarǵa toqtala ketseńiz.
– Biz bir tosynnan, tyń, eldiń oıyna kelmeıtin taqyryptardy oılap taýyp otyrǵan joqpyz. Kúndelikti jurttyń ómiriniń qazanynda qaınap jatqan máseleler bar, soǵan mán berdik. Onyń kóbi otbasynan týyndaıdy. Otbasyndaǵy erli-zaıyptylardyń qarym-qatynasy, perzent pen ata-ananyń arasy, týystardyń ózara túsinispeý túıtkilderi, kórshimen baılanys, adamdardyń dúnıe tabý, ómirden ornyn tabý sıaqty árbir adamǵa qatysy bar dúnıeler qamtyldy. Sol máselelerde qarap otyrsaq, mysaly, tóńiregimizde ýnıversıtet bitirýdi nemese úlken tulǵalardan aqyl alýdy qajet etpeıtin qaǵıdalar bar. Búginde sol qaǵıdalardyń ózi umytyla bastaǵan eken. Sondaı qarapaıym qaǵıdalardy eske túsirý arqyly úlken, kúrdeli problemalardy sheshýge bolatyn tetikter bar. Mysaly, otbasynyń kúıreýi búgingi qoǵamda eń ózekti máselelerdiń biri bolyp otyr. Sebebi, kishkentaı memleketter shaıqalsa, ortaq Otanymyzǵa, úlken memleketimizge de ońaı soqpaıdy. Biraq, ol jaǵdaıǵa dýshar bolmaýdyń aldynda túrli usaq máseleler turady: meıirim men keshirim, bir-birińe syılyq syılaý, bir-birińniń artyq sózińdi ótkizip jiberý, usaq kemshilikterge nazar aýdarmaý degen sıaqty dúnıeler. Sol názik erejeler iske aspaǵan jerde úlken problemalar oryn alady. Úndemeı úlken sharýa tyndyrý, usaq nárseler arqyly úlken problemalardyń aldyn alý – qoǵamdyq negizdegi qundylyqtardy qalpyna keltirý úshin de jasalatyn áreket. «Tálim trend» baǵdarlamasyn halyqtyń birden jaqsy qabyldaýynyń negizgi sebebi de – sol. Jurt ózi de biledi bul máselelerdi, biraq der kezinde esine túspeıdi. «Tálim trendtiń» halyqqa jaqyn bolýynyń negizgi sebebi – onyń qarapaıymdylyǵynda jáne óte usaq máselelerdi aıqyn, ashyp kórsetýinde.
– «Tálim trendtiń» negizgi ereksheligi – teatrlyq qoıylymnyń qoldanylýy. Moıyndaý kerek, akterlerdiń kásibı sheberliginiń arqasynda ózimizdi kórgendeı bolyp, «búıtsek qate eken, sóıtsek durysyraq eken ǵoı» dep, kórgenimizdi kóńilge túıip otyramyz. Siz tálim berip qana qoımaı, ózińizge qandaı tálim aldyńyz?
– Ómirde ózime qoıǵan talabymnyń biri – ózimniń ishki ustanymyma eshqashan da syrtqy amalymdy qarsy qoımaý. Demek, men bir sózdi tek efır úshin ǵana aıtyp, ómirdegi tulǵam, ǵumyrlyq ustanymymnyń oǵan qatysy bolmaı tursa, ol sóz júrekten júrekke jetpeıdi. Yntaly júrekten shyqqan sóz ǵana júrekke jetedi. Aýyzdan yqylassyz ǵana shyqqan sóz qulaqtan ary qaraı barmaıdy, bir estısiń, keıin umytylyp ketedi. Al júrekten shyqqan sóz júrekke jetip, sińip, adamnyń tanym-túsigine áser etedi. Aldymen osy nárselerdi ómirden kórdik, bildik, estidik, túıdik, az-kem dúnıelerdi bastan ótkerdik – sodan ózimiz áser aldyq, paıymdadyq. Sonan soń ǵana sol alǵan áserlerimizben elmen bóliskimiz keldi de, «Tálim trend» arqyly kórermendermen bólistik. Keıin bólisý ústinde de kópshiliktiń osy tálimge muqtaj ekenin, rýhanı turǵydan jaqsy qabyldap, qýanyshty ekendigin bilgen kezde odan saıyn bul jobanyń durys ekendigine kózim jetip, ary qaraı jalǵastyrý úshin barynsha árekettenip jatyrmyz. Ekinshi, «Tálim trendtiń» utqan jeri – ártisterdiń qoıylymdaryn qosý boldy. Sebebi, bir adam qulaqpen jaqsy qabyldaıdy, bir adam mátindi tyńdaýdan jaqsy qorytyndy shyǵarady, al bir adam mátindi estip jáne ony kózben kórse, ol nárse quıylyp túsedi. Sondyqtan, paıdaly paıym arqyly kórermenimizge áser etýdiń, tálimdi tujyrymdardyń onyń oıynda, jadynda uzaq ýaqytqa deıin jańǵyryp turýdyń barlyq jolyn qarastyrdyq. Jobanyń baǵasy budan sál qymbattaýy múmkin, túsirilimi uzaqtaý bolýy múmkin, biraq elge paıdaly bolǵan dúnıeden eshteńe aıamaýymyz kerek.
«Tálim trendtiń» alǵashqy ondaǵan serıasyn ózderińiz kórgendeı etip túsirdik. Ary qaraı basqa kompanıalarmen áriptestik ornata otyryp túsirilimdi jalǵastyraıyn dep otyrmyz. Sebebi, «Tálim trendtiń» qoǵamǵa áser etkenin jáne onyń óte paıdaly ekendigin kórip, tipti, sheteldik telearnalardan usynystar túsip jatyr. Mysaly, Túrkıanyń memlekettik TRT telearnasynan «Tálim trendti» birlesip túsirýge jáne onyń túrik tilindegi nusqasyn sol arnadan kórsetýge tikeleı usynys túsip otyr. Demek, endi biz aldaǵy bólimderimizde óz elimizdegi jaǵdaılardy ǵana emes, jalpy adamzatqa ortaq máselelerdi, qundylyqtardy da qosyp túsirgimiz keledi. Máselen, aldaǵy ýaqytta sýısıd máselesine keńirek toqtalǵymyz kelip otyr. Biz buryn bir serıada bir ǵana máseleni qaýzap sholyp ótetin bolsaq, endigi kezekte biz bir taqyrypty birneshe serıaǵa aınaldyrsaq dep otyrmyz. Mysaly, sýısıd – óziniń ómirin qor etý, óz ómirin aıaq astynan opatqa aınaldyrý degen úlken oqıǵa. Osy oqıǵany ala otyryp ony birneshe jaǵynan, birneshe rakýrstan qarastyrmaqpyz. Máselen, sýısıdke jalǵan mahabbattyń áser etýi, áke-sheshe meıiriminiń kem bolýy, balanyń ómirde óz ornyn taba almaýy, qaryzǵa kirip ketýi nemese qandaı da bir emtıhannyń synaǵyn kótere almaýy nemese qandaı da bir adamdarmen bolǵan teketiresten sheshim taba almaýy degen sıaqty taqyryptardy keńinen qozǵamaqpyz. Keıbir adamdardyń ómiri nege baqytsyzdyqqa dýshar bolyp jatyr, nege olar sýısıdke tirelip jatyr degen máseleler tóńireginde biz birneshe serıada ashyp kórsetsek degen nıettemiz. Sebebi, qazaq qoǵamyndaǵy bizdiń kóterip otyrǵan máselemiz tek Qazaqstan úshin ǵana emes, basqa da memleketter, túrki halyqtary, musylman dinin ustanyp otyrǵan memleketterde de mańyzdy bolyp otyr.
– «Tálim trend» baǵdarlamasyna halyqtyń, jalpy qoǵamnyń kózqarasy qandaı?
– Halyqtyń pikiri biz jasap jatqan jumystarǵa eshqashan da jaman bolmaǵan. Keıde jurttyń arasyndaǵy qolyna qalam ustaǵan, mıkrofon ustaǵan az ǵana adamdardyń «Samaýryndy sý aldy dese, Samarqandy sý aldy depti» degen sıaqty áńgime aıtylyp jatatyny bolmasa. Ásirese, kópshilik qaýym meni aıtysker aqyn retinde de, «Asyl arnanyń» qurýshysy, kóptegen rýhanı kezdesýlerdiń, aǵartýshylyq kitaptardyń, trenıńtik jobalardyń avtory retinde de tanyp, jaqsy qabyldaǵan jáne de halyqpen jaqsy, belsendi qarym-qatynastamyz. «Tálim trendti» túsirerden aldyn biraz izdendik. Kópshiliktiń psıhologıalyq turǵydan qajetsinýin tap basý úshin, el ishinde sosıologıalyq saýaldar, túrli zertteýler júrgize otyryp, bilgir ǵalymdardyń eńbegine súıene júrip joba bastadyq. Sondyqtan da shyǵar, bul joba óz deńgeıinde jaqsy nátıje berip jatyr. Bul baǵdarlama qaı arnadan kórsetilse de, halyq ony jyly qabyldaıtynyna senim mol.
– Baǵdarlamanyń reıtıńi arna basshysy retinde siz úshin asa mańyzdy ma?
– Biz túrli reıtıń jasaıtyn kompanıalarǵa qarjy tólep, júıeli túrde nátıjeni qarap otyrǵan joqpyz. Biz úshin arnaıy reıtıńti qadaǵalap otyrý máselesi ol bolashaqta qarastyrylatyn másele. Qazirgi ýaqytta biz ózimizdiń shamamyzdy basqa da joldarmen, bilimimiz men áreketimiz jetkenshe túrli qoǵamdyq zertteýler júrgizip bilip otyrmyz. Máselen, YouTube jelisindegi arnalarymyz oqyrman jáne kórilim sany boıynsha joǵary kórsetkishterge shyǵyp tur.
– Aǵaıyn da, abysyn da tatý bolýy úshin ne istemek kerek? Ata-enege degen qurmetti jandandyrý úshin she? Jastar arasyndaǵy ajyrasý problemasyn qalaı sheshemiz? Áke men balany qalaı jaqyndatamyz?
– Bizge kóptegen hattar keledi. «Tálim trendti» nemese basqa da áleýmettik rolıkterimizdi kórý arqyly ajyrasaıyn dep turǵan erli-zaıyptylar qaıta oılanyp, ajyrasýdan bas tartýy jáne jetim balany asyrap alýy, kóp jyldardan beri kórispeı júrgen týǵan-týysqandarymen qarym-qatynas ornatqandyǵy, áke-sheshesine degen mahabbaty artyp, olarǵa jylýyn shashyp jatqandyǵyna óte kóp dálelder, hattar kelip jatyr. Demek, «Tálim trend» birinshi kezekte bir qyzyqty sújetterge qurylǵan aqparattyq baǵdarlama emes, ol tanymdyq, adamǵa jol usynatyn, sheshim usynatyn, túrli jaǵdaılardan shyǵýǵa aqyl beretin tanymdyq qundylyq bolyp otyr. Sondyqtan, biz jurtshylyqqa aıtqymyz keletini ne nárse? Islam dini, ıslam nasıhaty dese, adamdar tek qana meshittiń minberinde turyp sóılegen sóz nemese bir saqaldy, basynda taqıasy bar adamnyń ýaǵyzy sekildi túsinedi. Al bizdiń uzaq jyldan beri ıslamdy qabyldaǵan, musylmanshylyq mádenıetti bútindeı boıyna sińirgen halqymyz úshin kóp jaǵdaıda rýhanı nasıhat syrttan aıtyp túsindirilý emes, ishtegi buǵyp jatqan sezimderdi oıatý arqyly júzege asyrylýy tıis. Ár adamnyń ishki dúnıesinde uıat jáne onyń shekarasy, túrli qundylyqtarǵa degen ózindik kózqarasy bar. Biraq ol syrtqy faktorlardyń sebebinen ne ólip qalǵan, ne uıyqtap qalǵan nemese syrtqa shyǵarýǵa batyly jetpeı jasyryn turǵan qundylyqtar. «Tálim trend» nemese basqa da baǵdarlamalardyń maqsaty – sol rýhanı qabattardy oıatýǵa, sol qazynalardyń adamnyń ózine sharapatyn tıgizýge sebepker bolý. Sebebi, din, kóp jaǵdaıda, syrttan tanylyp nasıhattalmaýy kerek, din ómirdiń ózi sıaqty bir adamdardyń jaqsy amalyn, kórkem minezin, kórkem is-áreketin kórý arqyly súıispenshilik oıatýy kerek. Sol arqyly adam óziniń jaqsy kórgen, qurmet tutqan adamynan baryp nasıhat-ýaǵyz estıdi. Al ol adamnyń sózi men isi sáıkes kelmeı tursa, onyń ózi Alla dep qansha aıtqanymen, is-áreketi, minezi, qarym-qatynasy Allanyń dinine sáıkes kelmeı tursa, ondaı adamnan nasıhat qabyldanbaıdy. Sondyqtan, «Asyl arna» búgingi kúnde tikeleı betke urǵandaı qylyp dinı boıaýdy qalyńdatyp jurtqa aqyl aıtatyn arna emes, adamdardyń ózderiniń boıyndaǵy buıyǵy jatqan ımanı qundylyqtardy túrtip oıatatyn tetik bolýǵa tyrysyp júrgen arna.
– Ákeńizden qandaı tálim aldyńyz? Ózińiz qansha bala tárbıelep otyrsyz? Qandaı adamı asyl qasıetterdi joǵary baǵalaısyz?
– Ákem tórt jasymda dúnıeden ótip ketti. Biraq ol kisiniń maǵan eń úlken jasap ketken tartýy – maǵan jaqsy ana syılap ketti. Jaqsy jubaı alǵan eken tekti jerden. Al anamnyń aqyldylyǵy – ákemniń otynyń basyna amanat retinde qarap, basqa bóten jerge qaıta turmysqa shyqpastan, alys jerge uzap ketpesten, meniń órisimdi aýystyrmastan ákemniń týǵan inisine turmysqa shyǵyp, meniń sol aǵaıynymnyń ortasynda bolýyma tikeleı sebepker bolýy. Sol dana sheshimder arqyly men osy kúnge deıin ákemniń joqtyǵyn sezingen emespin, óıtkeni onyń ornyna joqtatpaıtyn meniń atam, ájem, kókem jáne de baýyrlarym boldy. Bul da bir qazaq qoǵamyndaǵy aǵaıynnyń jylýyn sezinbeı júrgen el úshin úlken úlgili ister dep aıtýǵa ábden bolady. Sondyqtan, ózim eń basty qundylyqtar dep qabyldaıtyn dúnıem: qazaq qoǵamynda ómir súrýdiń ózindik dástúri bolǵan, ol qaǵıdalarǵa biz bútindeı orala almaspyz, biraq ómir súrýdiń, qarym-qatynastyń qalyptasqan qatparly qasıetterinen alys ketpeýimiz kerek jáne ony basqa jaqtan izdemeı ózimizdiń dástúrli dúnıetanymymyzdan tabýymyz kerek, negizge qaıtýymyz kerek. Iaǵnı, biz HHİ ǵasyrdaǵy tehnologıanyń damyǵan zamanyndaǵy bilimnen, álemdik úderisterden, mazmundy mádenıetter men ǵylymı damýdan tolyqtaı habardar tulǵa retinde, biraq tamyryn óziniń tarıhı sanasy men tálimdi tárbıesinen úzbegen adam bolýymyz qajet. Sol kezde ǵana bizden adam degen atqa laıyqty tuǵyrly tulǵalar kóp shyǵady. Tulǵa qalyptasýynyń bastaýy qaıda? Árıne, otbasynda. Dástúrli qazaq otbasynda «atanyń abyroıy, ájeniń berekesi, ákeniń qadiri, áıeldiń orny, balanyń kórgeni» degen túsinikter men qundylyqtar bolǵan. Árqaısynyń óziniń shekarasy, salmaǵy, quny bolǵan. Sol qasterli qasıetter bizdi kóptegen qıyn-qystaý jaýgershilik zamandarda, qaıǵy-qasiretke dýshar bolǵan kezde de aman alyp shyqqan. Biz joıylyp ketýge shaq qalǵan kezde de, dinimiz ben tilimiz, rýhanıatymyz ben mádenıetimiz bútindeı kúıreýge ushyraǵan kezderde, ult retinde repressıaǵa ushyrap, zıaly qaýymymyzdan, eldiń tizginin ustaıtyn erlerimizden aıyrylǵan tusta da bizdi sol qasıetterimiz ustap qalǵan edi. Dál sol otbasynan bastaý alyp, ortaǵa beıimdeıtin qasıetterimiz bizdi qaıta túletip, dúnıege urpaq ákelip, olarǵa durys tárbıe berýmenen, búgingi Táýelsizdiktiń esigine kirgenge deıin ult bolyp saqtalýymyzǵa sebep bolǵan edi. Al, endi búgingi tańda el bolyp esimizdi jıǵan kezde nege sol qundylyqtarymyzdy qaryshtatyp damytpasqa?
Biz qazir syrt kózge joqshylyqtan qınalyp júrgen adam sekildi kórinemiz, baı bolsaq bárin qatyratyn sekildi sezinemiz. Ózimizge sondaı obraz jasap alǵanbyz. Jumys joq, aqsha joq, sol sebepten eńsem kóterilmeı jatyr, otbasym ezilip jatyr, erkek áıeldi aldap, áıel erkekke baǵynbaı jatyr degenniń barlyǵynyń sebebi joqshylyq sıaqty. Bul negizi syltaý ǵana. Sebepten taıqý. Aqıqatty izdeýden aýytqý. Shyndyǵynda, biz joqshylyqtan emes, molshylyqtan, toqshylyqtan, ár túrli múmkinshilikterdi paıdalanbaýdan ózimizge ózimiz problema jasap júrmiz. Ásirese, otbasylyq máselelerde. Budan da qıyn kezeńder men zamandar bolǵan. Qazaq aıtady «budan da qıyn kúnderde toıǵa barǵam» dep. Biz aýyzdy qý shóppen súrtpeı, jylanbaı, ár adam shamasy kelgenshe bilim alyp, óziniń rýhanı tulǵasyn somdap, aǵaıyn-týysynyń qadirin bilip, úlkeni kishige qamqor, kishisi úlkenge qyrsyqpaı, sol qarym-qatynastardy dástúrli túrde jalǵastyra alsaq, kóp ıgilikterdiń esigi ashylar edi. Sol sebepti, meniń birinshi qundylyq retinde qatty qurmetteıtin nársem – rýhanı qazynalarymyzdy sińire otyryp, materıaldy múmkindikterimizdi qarastyrý. Ol – otbasy qundylyǵy, týystyq baılanystar, jurtpen til tabysý, kózińdi satpaı, terińdi satý. Materıaldy ıgilikterden góri rýhanı baılyqty alǵa qoıý. Buryn erkek qyzdyń aryn óziniń namysym dep túsingen. Al qazir jigitter úshin qyzdyń ary bir sáttik maqtanysh úshin ǵana aıtylatyn dúnıege aınalyp bara jatyr. Al qyz úshin erkek arqa súıeıtin asqar taýy sekildi bolatyn. Bul qarapaıym dúnıe sıaqty kóringenimen, búkil ulttyń baqyty da, baqytsyzdyǵy da osy sekildi otbasy qundylyqtarynda tur.
Al, ózime keler bolsaq, Allaǵa shúkir, jubaıym bar, tórt qyz ben bir ul tárbıelep otyrmyn. Qyz bala ol – amanat, jat jurttyq. Ásirese, tórt qyz tárbıelep otyrǵanda onyń jaýapkershiliginiń qanshalyqty aýyr ekendigin sezinesiń. Kóptegen stýdenttermen, jas qyzdarmen kezdeskende ózimniń qyzdarymmen kezdesip otyrǵandaı sezinemin. Sondyqtan, men óz qyzdaryma ne aıtsam, olarǵa da sony aıtamyn. Óz qyzyma ne aıtylý kerek bolsa ózge qarakózderge de sony aıtýǵa tıispin dep esepteımin. Sondyqtan da bolar sózderim júrekterge jetip, ómirinde ózgerister oryn alyp jatqan adamdar habarlasyp jatady.
– Negizi «Asyl arnaǵa» jumysqa ornalasý barysynda qandaı bilim birinshi kezekke qoıylady: jýrnalısik bilim be álde dinı bilim be?
– Bul – dinı oqý orny nemese dinı qulshylyq jasaıtyn ǵıbadathana emes. Eń aldymen, «Asyl arna» - ol aqparat taratý ortalyǵy. Bul zamanaýı telearna bolǵandyqtan, birinshi kezekte kásibı bilimine, tájirıbesine qaraımyz. Degenmen, ol mamannyń dinge qatysty, ulttyq rýhanıatymyzǵa, mádenıetimizge durys kózqarasta bolýy da óte mańyzdy. Al endi ol adam qyzmetke kelgennen keıin mindetti túrde tájirıbe mektebinen ótedi, shyńdalady. Dinı basqarmamen qol qoıysqan memorandýmmen tanysýy talap etiledi. Sóıtip, belgili bir zaıyrly qoǵamdaǵy rýhanıattyń shekaralardyń shegi kórsetiledi, túsindiriledi. Ári birneshe aıdyń ishinde kez kelgen kásibı qabileti joǵary, túsinigi mol adam ol qıyndyqtarǵa qalyptasyp, úırenisip ketedi.
– Qazaq qandaı bolsa eken dep armandaısyz?
– Qazaq eshkimnen artyq ta emes, kem de emes. Eshkimde joq erekshe iri qasıetteri bar jáne de ózgeniń basyna tilemeıtin ózgeshe bir qylyqtarymyz da joq emes. Árıne aqjúrektiligimiz ben alaýyzdyǵymyzdyń arasyndaǵy jaǵdaılardy aıtyp turmyn. Sondyqtan jaqsymyzdy damytyp, jamandyǵymyzdan aryltyp, el bolýdyń jolyn aýyzben emes, aqylmen, bilekpen emes, júrekpen túsinip áreket jasaıtyn ýaqyt keldi. Qazaq – sóz qadirin bilgen halyq. Biraq, ókinishke oraı, sol sózge degen beıimdiligimiz qazirgi tańda ósek-aıańnan, adamdardyń arasyn ashatyn qańqý sózden, bir-birin mysqyldap, janyn aýyrtyp, júregin jaralaıtyn ashshy zapyrannan ary aspaı tur. Aqsaqal degen adamdarymyzdyń aýyzynan ataly sóz shyqpaı jatyr. Qaı qazaqqa jaýyqqanyn, mahabbatqa maýyqqanyn uıalmaı aıtatyn úlgisiz úlkenderimiz joq emes. Az sóılep, kóp tyńdaıtyn ýaqytynda jastarymyz da kerisinshe kórinis kórsetip álek. Qazaqta «taý men tasty jel buzady, adamzatty sóz buzady» degen támsil bar. Sondyqtan, birinshi kezekte tilden shyǵatyn sózge, qalamnan sorǵalaıtyn pikirge qatty mán berýimiz kerek. Sebebi, búgingi tańda barlyq máselede, kún kóriste bolsyn, bilim men ǵylym máselesinde bolsyn nemese ózderiniń qundylyqtaryn bireýge tyqpalaýda bolsyn, álem úlken básekelestiktiń ústinde ketip bara jatyr. Al biz judyryqtaı jumylyp, bir-birimizge meıirimdilikpen qarap birlese atsalyspasaq, ózgelerdiń aldynda mysymyz bıik bolmaıdy. Óz basym osy máselelerdi is júzinde júzege asyrýǵa tyrysyp barynsha júrgen háldemin. Qanshama pendeler jarıa jala jaýyp, ǵadiletsiz ǵaıbat aıtady, solardyń bireýimen de daýlasqym joq, jaýlaspadym da. Nege? Múmkin ol adam qatelesken shyǵar nemese ol belgili bir qate aqparattyń negizinde solaı túsinip qalǵan shyǵar. Shama kelgenshe túsindirýge tyrysamyz. Qazaqtyń sapasyn keshirim men meıirim, sózden góri amalmen arttyrýǵa tyrysyp júrgen jaıymyz bar.
– Bizdiń qoǵamdy úsh sózben sıpattasańyz
– Jalpy, jaqsylyq pen jamandyq únemi kúresip kele jatyr. Al bizdiń qoǵamda bul kúres óziniń eń joǵarǵy deńgeıine jetip otyr. Sondyqtan men úsh jamandyq pen úsh jaqsylyqty atap óteıin.
Úsh jamandyǵymyz: birinshiden, aqparattyń tasqyny kóbeıip, qoǵam túgil, úsh adamǵa da aqyl aıtýǵa haqysy joq laıyqsyz adamdarǵa minber berildi qazir. Jurttyń barlyǵy qoǵamǵa óziniń pisken, pispegen oıymen bólisip, kópirtip, tumandatyp, shańdatyp jatyr. Bul – qazirgi tańda birimiz baıqap, birimiz baıqamaı jatqan úlken jamandyq, buny biz sóz bostandyǵy, tilge jáne sózge berilgen erkindik, adam quqyǵy deımiz. Biraq ol ondaı nárse emes. Qaı zamanda da minber, kópke sóz aıtý, jurtqa pikir aıtý degen dúnıe ekiniń birine, egizdiń syńaryna berilmegen. Ekinshi, ár túrli ınternet, mádenı oshaqtar, adamnyń syrt kelbetin túzetetin, symbatymyzdy arttyratyn ortalyqtardyń ashylýy sebepti, áleýmettik jeliniń múmkindigi arqyly erkekter men názik jynystylardyń bir-birine degen qoljetimdiligi adamzat tarıhynda bolmaǵan deńgeıge jetti. Bul eki jaratylys bir-birine áser etý arqyly, nápsilerdi eń qatty qozdyratyn, órkenıetterdiń ózin tas-talqan etip jibere alatyn kúshke ıe tylsym qubylystar emes pe?! Bunyń ózindik jaqyndaý mólsheri, aralasý ádebi jáne názik shekarasy bolmasa, qoǵamnyń búlinýine alyp keledi. Bul másele qanshama otbasylardyń oıran bolýyna, túsinikterdiń ózgerýine, qundylyqtardyń qıraýyna, adamdardyń rýhanı turǵydan mýtanttanýyna ákelip soǵyp jatyr. Úshinshi, aldamshy baılyqtardyń aıryqsha jaǵdaıda kóbeıip, qundylyqtardyń baǵasy basqa reńk alýynda. Alýan túrli aqparattar tasqynynyń astynda qalǵan adamzat ózge túgili óziniń adamshylyǵyn saqtap qalýdyń múmkinshiligi azaıǵan kezeńde ómir súrip jatyr. Buǵan da adam balasyna áser etýshi aınalamyzdaǵy faktorlardyń kóbeıýi sebep bolyp otyr. Jamandyqqa toly jaýyzdyqtar men jalańashtanýdyń jarnamasy aınalamyzda kúrt kóbeıdi. Azǵyndyqty tý qylyp kótergen toptardyń áser etý múmkinshiligi óte kún saıyn qatty artyp bara jatyr. Keshe ǵana qor bop sanalǵan sıpattar, áp sátte tórimizden oryn aldy. Bolashaq úshin qorqasyń. Tek, Jaratýshyny oılaǵanda júregiń azdap orynyna túsedi. Basqa tynyshtandyratyn kúsh joq.
Sonymen qatar, úsh jaqsylyq bar. Olar: bilim alýdyń múmkinshiligi artty. Buryn adam balasy orta eseppen 70 jylda alatyn bilimdi búginde 2 jylda alýǵa bolady eken. Al adamnyń kózi bilimmen ashylady, sondyqtan biz bilim alýdyń múmkinshiligi artyp, qoljetimdiligi kúsheıgen zamanda ómir súrip jatyrmyz. Ekinshiden, az ýaqytta kóp nátıjege jetetin múmkinshilikterge esik ashyldy. Baıý, adamdarǵa jaqsylyq jasaý turǵysynan bolsyn múmkindikter kóbeıdi. Mysaly, aǵaıyndardyń chaty bolsa, sol jerde kóptegen pikirlerdi jetkizip, jaqsylyqtyń nuryn shashýǵa bolady. Ia, solaı, birinshi bilim alýdyń múmkinshiligi kóbeıgen bolsa, ekinshi, jaqsylyq, ıgilik jasaýdyń joldary jeńildedi. Úshinshi, qazir Allanyń qudiretin tanı túsýge múmkinshilikter artty. Qarańǵylyqtyń qoıýlanǵany tańnyń jaqyndaǵanyn bildiredi deıdi ǵoı. Sebebi, mynansha azǵyndyq, jaman aqparattardyń arasynda júrip táýbe qylǵan adamnyń ımany da bıik, táýbesi de tátti jáne onyń jaqsylyqtan alar lázzáti de aıyryqsha bolady. Sebebi, jamandyqtyń fonynda jaqsylyq aǵaryp kórinedi. Bizdiń ǵumyrymyz osyndaı jan aýyrtar jamandyqtar men kóz qýantar jaqsylyqtardyń arasyndaǵy tartysta ótip jatyr. Alla ár nárseniń haıyryn bersin!
– Suhbatyńyzǵa kóp rahmet!
Suhbattasqan: Nazerke Labıhan
