Uly Abaı 1845 jyly dúnıege keldi. Al, odan 30 jyl buryn, ıaǵnı 1815 jyly álem ádebıetiniń asqar taýy, nemis poezıasynyń «Altyn kúni» atalǵan uly Gete, shyǵys shaıyrlarynyń shyǵarmalaryn oqyp otyryp, ómiriniń osy kezeńine deıin jazylǵan bar ádebı murasyna sekemmen qaraı bastaǵan edi.

Áıgili «Faýstyń» avtory úshin shyǵys shaıyrlarynyń óleńderi múlde bólek, ózge tańǵajaıyp álemdi ashqan bolatyn. Gete bul álemdi jasy jetpiske taqap qalǵan shaǵynda tapty. Alpys alty jyl boıy tek Batys Eýropanyń aýasymen demalyp, tek Batystyń oı qazynasynan sýsyndaǵan Gete, ǵumyrynyń aıaq jaǵynda: “Rýdakı, Fırdoýsı, Nızamı, Saadı, Hafız, Haııam, Rýmı, Fızýlı, Naýaı, sodan keıin men” dep shyǵys ádebıetiniń ǵulamalaryn ózine ustaz tutyp, olarǵa appaq basyn ıedi.

«Abaı qyryq jasynda óleń jaza bastaǵan», - deıdi abaıtanýshylar. Qansha jasta bolsa da, Abaı ádebıet álemine jasaǵaly otyrǵan uly saparynyń basynda: 
Fzýlı, Shámsı, Sáıhalı, 
Naýaı, Saǵdı, Fırdaýsı,
Hoja Hafız - bý hámmásı
Mádát ber ıa shaǵırı fárıad – dep shyǵystyń jeti shaıyrynan bata suraıdy. «Shaǵırı» - bul jerde arabsha – aqyn, fárıad parsysha - teńdesi joq, asyl degendi bildiredi. Teńdesi joq, asyl aqyndardyń ereksheligi nede? Qos alyp bas ıgen shyǵys shaıyrlary týraly biz ne bilemiz? Ár jerden tam-tumdap oqyǵanymyz bolmasa, bul ǵulamalardyń ómiriniń keıbir qupıa tustary bizge beımaǵlum desek, qatelespespiz. Árıne, Abaıdyń tizimindegi aqyndardyń búkil ǵumyrbaıanyn bir maqala ishinde qamtyp ketý múmkin emes. Sondyqtan, biz osy shaǵyn jazbamyzda uly ǵulamalar ómiri men shyǵarmalarynan az-kem syr shertpekpiz. Osy qysqa maqalamyz arqyly biz oqyrmannyń Shyǵystyń jeti juldyzyna degen qyzyǵýshylyǵyn týdyra alsaq, onda eńbegimiz esh ketpegendigi. Sonymen...

Fızýlı

Abaıdyń tiziminde birinshi bop Fızýlı tur. Ázirbaıjan halqynyń klasıkalyq ádebıetiniń negizin qalaýshy Fızýlıdiń shyn esimi – Muhammed ıbn Súleımen. «Fızýlı» degen shaıyrdyń ádebı psevdonımi, ol parsy tilinde «adýyndy, betpaq» degen maǵyna beredi eken. Ózine osyndaı ádebı at alǵan aqyn sol zamandaǵy ádiletsiz bıleýshiler men eldi qanap otyrǵan nadan sheneýnikterdi aıamaı synaǵan. Fızýlı qarapaıym januıadan shyqqanymen, Baǵdat qalasynda bilim alyp, medısına, astronomıa, logıka, matematıka, sonymen qatar ejelgi grek jáne shyǵys fılosofıasynan nár alǵan óz dáýiriniń betke ustar ǵalymy da bolǵan. Fızýlıdiń negizgi qabyrǵaly shyǵarmasy «Láıli men Májnún». Bul dastan arqyly Fızýlı máńgilik uly mahabbatqa sózden qalanǵan záýlim eskertkish qoıyp ketti. Poema XVI ǵasyrda jazylǵan, negizgi oqıǵalary jalpaq jurtqa belgili. Bir qyzyǵy sol kezde jazylǵan «Láıli men Májnún» poemasynda shóp ústinde oınaıtyn hokeı týraly aıtylady. Jáne ony 14 jasar er balalar oınaıdy eken. Al, sporttyń resmı tarıhynda shóp ústinde oınaıtyn hokeıdi Ulybrıtanıanyń sportshylary 19 ǵasyrdyń aıaq sheninde oılap tapty dep eseptelip keledi.

Fızýlıdiń shyǵarmashylyǵy túrki ádebıeti úshin ǵana emes, kúlli Taıaý Shyǵys ádebıetiniń damýyna zor úles qosqan, álemdik sóz óneriniń jaýharlary qatarynda.

Shamsı

Bul aqynnyń ómirbaıany týraly maǵlumat óte az. Shams ad-Dın Muhammed ıbn Álı ıbn Malıkdad Tebrızı óz zamanynyń bedeldi sopysy bolǵan. Ol mıstısızm men fılosofıanyń tereń bilgiri edi. Aqynnyń kózin kórgender onyń túr-tulǵasy adam kózi toımaıtyn symbatty bolǵan desedi, al, onyń ishki álemine úńilgen kisi úshin ǵajaıyp, erekshe nurly ımanı álem ashylady eken. Rýhanı tájirıbesi óte bıik oıshylǵa jolyqqan adamzattyń uly aqyndarynyń biri Djalal ad-Dın Rýmı oǵan kózsiz ǵashyq bolǵan deıdi. Djalal ad-Dın Rýmıge Shamsı Táńirge aparatyn joldy nusqap, tek rýhanı qýaty myqty adam úshin baıandy bolatyn jaratylys qupıalaryn ashypty. Sopylyq poezıasynyń beldi ókili Shamsımen jolyqqan uly Rýmı ony óziniń ustazy retinde moıyndap, medresedegi oqýyn tastap, túbegeıli poezıaǵa bet burypty. Rýmıdeı ǵajaıyp aqynǵa ustaz bola bilgen, oǵan poezıanyń sulý ǵalamyn ashqan Shamsı týraly aqparat az bolǵanmen, Rýmıdiń shyǵarmashylyǵyn zertteýshi ǵalymdar, Rýmı óz ǵazaldarynda kóptegen oılaryn Shamsıdiń atynan jazǵan deıdi.

Naýaı

Álisher Naýaı týraly kóptegen zertteýler jaryq kórgen, áli de aıtylyp, jazylyp ta júr. Álisher Naýaıdiń ádebı murasy óte baı, ol týraly zamandastarynan qalǵan estelikter de jeterlik. Biz bul jerde ózbek halqynyń uly shaıyry týraly aıtylatyn kóptegen hıqaıalarynyń birine ǵana toqtalmaqpyz. Osy hıqaıadan áıgili aqynnyń bıik parasaty men úlken adamgershiligine tánti bolamyz. 
Alısher Naýaı tereń biliminiń arqasynda Sultan Hýseın atty bıleýshiniń tusynda bas ýázir qyzmetine deıin kóteriledi. Naýaı osy qyzmette bolǵanda Gerat qalasynda kitaphanalar, meshitter men medreseler, shıpagerlik ortalyqtar jáne sol sıaqty áleýmettik mańyzy bar nysandar kóptep boı kótergen eken. Sultan aqyn ýázirin qatty qadirlegen desedi. Kúnderdiń kúninde Naýaı musylmannyń bes paryzynyń birin oryndaý maqsatynda sultanǵa kelip, Mekkege qajylyq jasap kelýine ruqsat berýin ótinedi. Oǵan sultan: «Siz ózinińizdiń ımandylyǵyńyz ben rýhanı kemeldigińizdiń arqasynda qajylyqqa baryp kelgen kez kelgen adamnan bıik tursyz!» - dep jibermeı qoıypty.

Arada biraz ýaqyt ótken soń, Naýaı taǵy da sultannan ruqsat suraı keledi. Sultan bul joly da: «Eger siz Mekkege ketseńiz, meni qorshaǵan ártúrli jaman nıetti saıası kúshter meni taqtan taıdyryp jiberýi múmkin, sondyqtan Siz maǵan osy kezde asa qajetsiz» - dep taǵy da aqynnyń qajylyǵyna qarsy bolypty. Úshinshi ret ruqsat suraı kelgen aqyndy toqtatatyn ýáji qalmaǵan sultan aqyry ruqsat bergen eken. Qýanyshtan alyp ushyp, jolǵa jınalý úshin úıine asyǵyp kele jatqan Naýaıge kedeı otbasynan shyqqan bir jas jigit jolyǵypty. Jas jigit aqynnan járdem suraýǵa arnaıy kelgen eken. Naýaıden sol kezde kómek surap keletin adamdarda esep joq kórinedi. Jigitti qasyna ertip, úıine jaqyndaǵan Naýaıdi esiktiń aldynda bir top aqyn-sazgerler, kitap shyǵarýshylar, sýretshiler men ádebıetshiler, aspazshy men baǵbandar, arbakeshter men ustalar, ustazdar men moldalar jáne qarapaıym halyq kútip turady. Jınalǵan jurt Naýaıdi kóre sala, aıaǵyna jyǵylyp: «Siz qajylyqqa ketseńiz, bizdiń kúnimiz ne bolady? Siz ǵana myna halyqtyń qamyn oılap, múddesin qorǵaısyz! Qajylyqtan bas tartyńyzshy!» - dep jalynǵan desedi. Qalyń buqaranyń kóńilin qaldyrýǵa dáti barmaǵan aqyn úıinde qalyp, qasyna ertip kelgen jigitti adam sanatyna qosyp, ony keıin ózinen qalǵan dúnıe-múlikke murager etip tastap ketedi...

Saǵdı

Saǵdı ózge shaıyrlarǵa qaraǵanda uzaq ómir súrip, jasy júzden asyp jyǵylǵanda fánı dúnıemen qosh aıtysypty. Onyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn zertteýshiler aqyn ǵumyryn úsh 33 jylǵa bólip qarastyrady. Saǵdıdiń alǵashqy 33 jyly bilim alýǵa jumsalsa, keıingi 33 jyly jıhankezdikke arnapty, al, qalǵan 33 jylyn kórgen-bilgenin qaǵazǵa kóshirýge qaldyrǵan eken. Táńirdiń syıǵa tartqan osyndaı ǵumyrynda aqyn ne kórmedi deseńizshi. Bir Mekkeniń ózinde Saǵdı 14 ret bolǵan eken! Bir saıahatynda aqyn otqa tabynatyn úndisterdiń qolyna túsip, amalsyzdan olardyń dinine kiripti. Túnde kúzetshini taspen uryp taldyryp, jańa dinge kirgizgen halyqtan qashyp qutylǵan desedi. Ierýsalımniń mańyndaǵy shóldiń ishinde qalyń oıǵa berilip kele jatqan shaıyrdy kres joryǵymen Shyǵysqa bet alǵan eýropa rysarlary ustap alypty. Baıǵus aqyndy Sırıaǵa deıin aparyp, jaýyngerler shaıyrǵa okop qazdyryp qoıypty. Oıda joqta ony bir tanys saýdager kórip qoıyp, 10 altyn dildáǵa satyp alyp, qutqaryp alypty. Onymen qoımaı, kórmegendi kórgen Saǵdıdi úıine ákelip, álgi saýdager bet-álpeti usqynsyz, otyryp qalǵan qyzyna zorlap úılendiripti. Mundaı azapqa shydamaǵan aqyn Afrıkaǵa qashyp ketip, jaıaý jalpyly týǵan mekeni – Shıraz qalasyna aryp-ashyp jetken eken.
Saǵdıdiń ǵajaıyp jyrlary men ataǵy tiri kezinde-aq óz Otany aýmaǵyna ary asyp ketken. Áıgili «Gúlstannyń» avtory 1292 jyly Shıraz shaharynda dúnıe salady.

Fırdoýsı

Biz bul aqynnyń shyn atyn da bilmeımiz. Adamzat tarıhynda ataqty «Shahnamesimen» qalǵan shaıyrdyń Fırdoýsı degen esimi – ádebı psevdonım. Ol «peıishten kelgen» degendi bildiredi. Fırdoýsı aýqatty januıada dúnıege kelgenimen, keıingi ómirinde kedeıshilik pen joqshylyqtan kóz ashpaǵan eken. Fırdoýsı osy joqshylyqtan qutylý úshin adam tańqalarlyq poema jazýdy oılastyrady bastaıdy. Ol dastan búgin álemdik ádebıet qazynasynda altynnan baǵaly – «Shahname» edi. Aqyn «Shahnamesin» jazyp bitirip, ony sol kezdegi bıleýshige syıǵa tartpaq bolady. Aıta ketetin jaǵdaı, kólemi boıynsha álemde «Shahnamen» teń keletin bir ǵana dastan bar, ol birneshe avtorlar jazyp shyqqan úndilik «Mahabharata» atty epos. Al, «Shahnameni» bir adam jazyp shyqqanyn oılasańyz, eriksiz avtordyń aldynda qurmetpen bas ıesiz. Bul óte asqan eńbekqorlyqty, poetıkalyq sheberlik pen tereń bilimpazdyqty talap etetin eńbek.
Birinen soń biri aýysa beretin bıleýshiler Fırdoýsıdiń úmitin aqtamaı qoıady. Aqyrynda Fırdoýsı dastanyn Mahmud Gaznevı degen bıleýshige syıǵa tartady. Ózi de taqpaq shımaılaıtyn sultan aqyn eńbegin baǵalamaı, oqymaı qoıady. Soǵan renjigen Fırdoýsı sultan týraly ashshy saıası satıra jazyp, bıleýshiniń qaharyna qalady. Mahmud Gaznevı aqyndy elden qýyp jiberýge buıryq beredi.
Arada jyldar ótip, «Shahnameni» oqyǵan sultan óz qylyǵynan uıalyp, aqynnan keshirim suraý úshin onshaqty túıege óńgerilgen syı-sıapat jiberedi. Ańyz boıynsha, aqyn turyp jatqan shahardyń qaqpasynan kerýen kirip kele jatqanda, bir top adamdar Fırdoýsıdiń múrdesin jerleýge qaqpadan shyǵyp kele jatypty...

Hafız

Parsynyń uly aqyny Hafız Shamsıdın Shıraz qalasynda 1325 jyly dúnıege kelgen. Hafızdiń zamanynda aqyndar arasynda óte kóp saıystar ótip turay eken. Sol saıystarǵa óleń jaza bastaǵan Hafız de qatysyp, únemi jeńilip qalyp júredi. Ózinen úlkenderi bala Hafızdi kelemej qylyp, ábden ájýalaǵan soń, bolashaq uly shaıyr, ózinen bir ǵasyr buryn ómirden ótken mıstık aqyn Baba Kýhı Shırazıdiń mazaryna baryp túneıdi. Birneshe saǵat boıy babasynyń rýhyna jalynyp jatqan bala uıyqtap ketedi. Hafızdiń túsine sol kezde bir aqsaqal enipti de: «Bara ǵoı, sen úshin bilim men ilimniń esikteri ashyq» - depti. Sol tústen keıin bala shaıyrdyń daryny keńinen ashylyp, gaýhar tastaı jarqyraı kórinipti. Kelesi bir aıtystarda Hafızge búkil parsy elinen teń keletin aqyn tabylmaǵan desedi. Ataǵy keń jaıylǵan aqyndy bıleýshiler óz saraıyna shaqyra bastaıdy. Ómiriniń aıaǵyna deıin Hafız ataq pen dańqtyń tátti dámin sezip ótipti. Alaıda, ómiriniń sońǵy jyldarynda, sol kezdegi saıası jaǵdaılarǵa baılanysty joqshylyq pen kedeıshiliktiń azabyn ábden tartqan eken.

Irandy basyp alǵan Ámir Temir bir kúni Hafızdi shaqyrtqan kórinedi. Hafız kirip kelgen boıda, oǵan susty Ámir Temir: «Men Samarqand men Buqarany sáýletti shaharlarǵa aınaldyrý úshin, jarty álemdi qylyshymnyń kúshimen baǵyndyryp júrgende, sen qaıdaǵy bir túriktiń qyzynyń meńi úshin sondaı tamasha qalalardy bere salatyn kimsiń óziń?» - dep keketip surapty. Oǵan Hafız oılanbastan: «Meniń ústim men túrime qarańyzshy, ámirshim! Eger men baılyq pen dúnıeniń qadirin biletin bolsam, mundaı kedeı kúıge túspes edim ǵoı!» - dep jaýap qaıyrypty. Mundaı jaýapty kútpegen Aqsaq Temir kúlip jiberip, aqynǵa úlken qurmet kórsetip, syı-sıapat jasapty deıdi. 
Mine, uly Abaı bata suraǵan shaıyrlardyń qysqasha ómirbaıany osyndaı.

Saıhalı

Al, Saıhalı degen shaıyr týraly maǵlumat óte az bolǵandyqtan bul maqalada biz ol kisi týraly tolyqqandy áńgime aıta almadyq.

Gete men Abaı ózderine ustaz sanaǵan Shyǵys shaıyrlaryn oqyǵan adamzattyń taǵy bir jyr alyby A.Pýshkın: «Shyǵys óleńderiniń tabıǵaty men úshin úlken sabaq, tamasha úlgi boldy...» - dep moıyndaǵan eken.

Aqberen Elgezek