- Mınıstrge shabýyl jasaldy ma?
- IÁ!
- Nege?
- Bul suraqtyń jaýabyn berý úshin áńgimeni arydan bastaýǵa týra keledi.
Iá, bizdiń júıede kúresýge bolatyn jáne kúresýge bolmaıtyn dúnıeler bar. Sebebi, júıedegi biraz dúnıe biraz adamnyń jeke menshik bıznesi. Al, elge qanshalyq kesiri tıip jatsa da, bilim salasyn qanshalyq keri tartyp tursa da, oǵan tıisýge bolmaıdy.
Asqat Aımaǵambetov áýelden mınıstr bop kelip qadamdaryn bastaǵan kezde, kóp isterin qoldadym. («Aıatjannyń da mınıstrge kóńili tolatyn kezi bolady eken» dep kúlgender de bar.) Biraq, mınıstrdiń keı isterin Don Kıhottyń tirligine baladym. Sebebi, bizdiń júıede qazirge múmkin emes ister bar.
Sonyń bir parasyna kóz júgirteıik:
1. Ýnıversıtetter lısenzıasy jáne ýnıversıtetterdiń keıbir mamandyqty oqytýǵa alǵan lısenzıasy.
Mysaly, Qazaqstanda 85+ ýnıversıtet muǵalim mamanyn daıyndaıdy. Biraq, bári muǵalim shyǵaryp jatyr ma? Álde «dımplomy bar adam» shyǵaryp jatyr ma? Degen máselege kelsek, árıne ekinshisi. Tipti keıbir ýnıversıtetke 200 stýdent qabyldanyp, 800 stýdent bitirgenin de kórdik. Aýyr á?
Asqat Qanatuly dál osy muǵalim daıyndaıtyn 85+ ýnıversıtetti 25-ke túsiremin dedi. Men Asqattyń ózinen qoryqtym. Qalǵan 60+ ýnıversıtet qarap otyra ma? Árıne, olar qarap otyrmaıdy. Sebebi, stýdent olar úshin aqsha! Bir mamandyqtyń lısenzıasynan aırylý - júzdegen stýdentten, mıllıondaǵan aqshadan aırylý.
Buǵan deıin de jeke menshik ýnıversıtetpen alysam dep qurban bolǵan mınıstrler joq emes.
2. Aýdandyq bilim bólimderin aýdan ákiminen tartyp alý. Qarjylandyrýyn tutastaı oblystyq búdjetke berý.
Bul tym aýyr. Aýdanda, aýylda ákim bop otyrǵan, aýdanda bilim bólimin basqaryp otyrǵan, aýdanda, aýylda dırektor bop otyrǵandar kimder? Sál oılanyńyz, olardyń birazy joǵarydaǵy biraz kisilerdiń jergilikti jerdegi týysqandary.
Mektep salasy, bilim salasy aýdannyń qarmaǵynan ketýi - qarap otyryp nannan aırylý. Kim maı shelpekti dalaǵa tastaı salady? Qolynan kelgenshe kúreseri... aqıqat.
3. Ǵylym salasyndaǵy tenderler.
Instıtýttar men zertteý ortalyqtarynyń birazy tek ochet deńgeıinde ótirik ǵylym jasap júrgenin bárimiz bilemiz. Biraq, nátıjesi...
Iá, Asekeń kelgeli ǵylym salasyna bólingen qarjy artty, biraq, suraýy qataıdy. Instıtýttar men zertteý ortalyqtarynyń birazynyń basshysy almasty. Birazy nanynan aıryldy. Nannan aırylý ońaı ma? Qıyn, árıne.
4. Oqýlyq.
Baıaǵyda, este joq eski zamanda, oqýlyqqa táýelsiz saraptama jasaıtyn bop, qazir parlamentte, senatta otyrǵan biraz aǵa-táteler bar, jumys istedik. Sol kezde:
- Nege biz oqýlyqtan qate izdeımiz, odan da qateliktiń ketý sebebin izdeıik, baspadan oqýlyq jazý quqyn alyp, baspa tek basyp shyǵarý isimen aınalyssyn, - degende, qazir eldegi eń joǵary laýazymdardyń birinde otyrǵan aǵamyz:
- Aıatjan, álimiz keletin ispen aınalysaıyq, - dep ıyǵymnan qaqqan edi.
Iá, ál keletin ispen aınalysqan jaqsy, biraq, bylyqtyń tamyryna balta kim shabady?
Dál sondaı qadamǵa Asekeń barǵysy kelgen nıetin bir emes, birneshe ret baıqatty. Iá, bizde oqýlyq shyǵaratyn baspalardyń menshik ıelerin jaqsylap bir tekserip kórseńiz, olarmen kúresý tym qıyn ekenin sezesiz.
Dál osylaı tizeıin be? Tizim tym uzaqqa ketedi. Negizi tym kóp.
Al, mundaı artynda "kókesi" bar, neshe ondaǵan jyl qalyptasyp ketken, trıllıondar aınalymdaǵy dúnıemen kúresý tym qıyn. Kezinde osyndaı isterin kórip, Asekeńniń keı jobasyna mınıstr túgili, premer-mınıstrdiń shamasy keletinine kúmándanam degen edim. Iá, bizdiń júıede kúmándi.
Asekeń birinshiden, jas, maksımalızm bar, ekinshiden anaý aýdandyq bilim bóliminen bastap, mınıstrge deıingi laýazymdy basyp ótken, salany ishinen biletin adam retinde jaı qaraı almaıtyny aqıqat. Beı jaı qaramaıdy eken, dál qazirgideı shabýylǵa da mınıstr kreslosynan ketkenshe daıyn bolýy kerek. Kúreste ne bel ketedi, ne belbeý ketedi.
Shabýyldar bolatyny túsinikti shyǵar, á? Ary qaraı 5,6... ózderińiz taratyp alarsyzdar.
Álqıssa dıalogymyzdy ary qaraı jalǵaıyq.
- Asqat Qanatulyn jurt jabyla qorǵap jatyr. Qoldap jatyr. Sonshalyq ne tyndyrdy?
- Bul suraqqa «Asekeń «Ashyq alańǵa» ózi baryp qatysty, feısbýkte kez kelgen suraqqa ózi jaýap berip otyrady» dep qarapaıym degen argýmentterdi alǵa tartsam, kóp popýlızm sekildi bop keter. Biraq, men joǵaryda onyń nıeti men bastamasyn aıtyp kettim. Sol tirlikterge bel sheshe kirisýi-aq onyń qoldaýǵa, qorǵaýǵa tatıtyn shendi ekenin kórsetse kerek. Sonda da ashyp aıtaıyn.
Asekeń mınıstrlikke kelgeli osy salany biletin maman retinde baryn saldy jáne qatardaǵy muǵalimnen, jas ǵalym, jasamys ǵalymǵa deıin, til janashyrlarynan el janashyrlaryna deıin qabyldap, bárimen keńesti. Keńesti de, bilim-ǵylymdy damytýdyń 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamasyn qabyldatty. Meniń bar úmitim osy baǵdarlamada edi. "Álippe" jáne "ana tili" bul baǵdarlama aıasyndaǵy kishkentaı ǵana is edi. Sonyń ózi biz úshin úlken qýanysh syılap jatqanda, 5 jyldyq jospardy oryndatpaı shabýyldaý endi, qorqaýlyq.
Iá, pandemıa bizdiń salany da biraz silkidi. Aıaq astynan qashyqtan oqý men onlaın oqý mınıstrlikti ábigerge saldy. Biraq, munda týyndaǵan eń úlken bylyqtar bizdiń mınıstrliktiń emes, elimizdiń 30 jyldyq sıfrlandyrý salasynyń "jemisi" edi. Bireýdiń taıaǵyn Asekeń bólise jedi. Amal joq, mınıstr bolýǵa kelisken soń, endi tózý kerek.
Asekeń kelgeli bir jyl bir aı boldy. 12 jyl osy salanyń sarapshysy retinde Asekeń bir jylda isteýge múmkin isti istedi. Ony tizbelesem, tym uzaqqa ketermin. Bastysy, esi durys zańdar men baǵdarlamalar qabyldanyp, ashyq jumys júrgizilip jatyr.
Iá, maǵan qyzyl sózdi sýsha sapyrýǵa bolady. Men mınıstrlikten táýelsiz sarapshy retinde maqtaý alýyma da bolar. Biraq, mınıstr meniń maqtaýyma muqtaj emes, halyq onsyz da baǵasyn berip jatyr. Bizdiki, Asekeńe kemi 3-4 jyl múmkindik berse degen oı. Mınıstr almastyrýdan shyǵar múıiz bolsa, endigi qaraǵaıdaı bolar edi. 30 jylǵa jetpeıtin ýaqytta 16 mınıstr kórgen salamyz ǵoı. 17-nshisin de kóre salamyz deýge bolar edi, biraq, odan paıda bar ma?
Qudaı-aý, bıznesmenge de, bankırge de 2-3 múmkindik berdińizder ǵoı, onyń qasynda salanyń qazanynan qaınap shyqqan maman ǵoı, berińder.
- Shabýyldaýshylar ne deıdi?
- Olar ádemi qýlyqqa bardy. Kezinde vıse-mınıstrdi dál osy aıyptaýmen "óz erkimen" ketýge májbúrlegen mınıstrliktiń eks-qyzmetkeri Anar Qaıyrbekova ońtústikke rektor bolyp taǵaıyndalǵan edi. Taǵaıyndaǵan da qazirgi mınıstr Asqat Aımaǵambetov. Biraq, rektor kreslosyndaǵy orny belgisiz sebeptermen baıandy bolmady. Shýmen barǵan rektor shýmen qoshtasty. Biraq, mınıstrlikpen araz bolyp qoshtasqan edi.
Endi dál osy kóńil-kúıdegi adamdy áldebir top, múmkin klan qol shoqpar etti, álde jeke ózi ósh alǵysy keldi. Túsiniksiz. Asqat Qanatulynyń aldyna aıbaltasyn kóterip shyǵypty. Kesheli beri áleýmettik jelidegi áńgimeni bir kún qarap otyryp, Anardyń jalǵyz ózi degenge sene almadym. Úlken toptyq shabýyl ekenin, tipti, attanǵa oıbaı qosqan, oǵan aqyly jarnama berilgendigin áleýmettik jeli shabýylynan sezý asa qıyn emes.
- Shabýyldaýshylar ýáji ne?
- Asekeńniń ǵylymı ataq alǵan kezdegi jumysyn plagıat deıdi, kóshirme deıdi, zańsyz deıdi.
- Buǵan ne aıtasyz?
- Bul shabýylmen, aıǵaımen sheshiletin dúnıe emes, elimiz quqyqtyq memleket. Zań bar, buıryq bar. Zańdyq jolmen tekserilý kerek. Iá, plagıat bolsa, ǵylym mınıstri bolýǵa moraldyq qaqysy joq. Bolmasa she? Abroıǵa kir keltirý, jalǵan jala jabý bolsa she?
Ony anyqtaıtyn biz emes, ony anyqtaıtyn quzyrly organ. Sondyqtan, ol áleýmettik jeli deńgeıinde emes, zańdyq sheńberde sheshilip, shegendelýi kerek.
Já, az sóıleıin dep edim, qansha qysqa sóıleıin desem de, áńgimem uzaryp ketti. Biraq, Asekeńniń attap basqan eńbegin qanjyǵasyna menshiktep baılap berýdi durys kórmedim. Sebebi, mınıstr bop otyrǵasyn kúndelikti jumysyn adalynan atqarý, ol týraly ashyq esep berip otyrý - mınıstrdiń azamattyq paryzy, qyzmettik mindeti. Mindetin atqarýy - memleket aldyndaǵy jaýapkershiligi. Bárin adalynan jasaǵaı degen tilegimdi qystyra keteıin.
- Asqatqa jumys isteý nege sonsha qıyn?
- Bizdiń júıede jumys isteýdiń qıyn ekenin aıtpaǵannyń ózinde, Sárinjipov pen Saǵadıevten qalǵan "atqorany" tazalaý ońaı deımisiń. Atqora degenime renjimeńizder. Saǵadıevtiń ózi men birinshi orynbasary Bıbigúl sottalmady demeseńiz. Vıse-mınıstr Sýhanberdıevadan tartyp, mınıstr hatshysy, atshysy, kómekshisi, taǵy basqasy bar, birazy isti bolǵanyn bárińiz bilesizder. Endi kileń qylmyskerler, jemqorlar jumys jasaǵan jerdi basqa qalaı ataýǵa bolady. Ulttyq testileý ortalyǵynyń eki eks dırektory paraǵa Toyota Camry 70 minip ketkenin esterińizge sala keteıin.
Ol orynǵa da beldi, jas Dıdar Smaǵulovty úlken úmitpen ákelgen Asqat ekenin, onyń bıylǵy UBT-daǵy erligin kórdińizder. Biraq, onyń áserinen de bireýler úlken maı shelpekten aırylǵanyn qystyra keteıin.
Dál sol eks eki komandanyń (Sárinjipov, Saǵadıev) aty shýly "úsh tildilik" baǵdarlamasyn qabyldap, qoǵamnyń pikirine pysqyrmaǵany, mıllıardtarǵa esep bermegen kúıi, bylyqqan ordanyń tizginin óz ortasyna vıse bop "syımaı" ketken Asqatqa usynyp, Saǵadıevtiń "shetel asqany" kúni keshe ǵoı.
Endi ol oryndy tazalap, taza komanda jasaqtap, taza jumys istep, eleýli nátıje shyǵarýǵa ne artynda tirep turǵan úlken kisileri, ne bolmasa temirdeı júıke, tastaı sabyr kerek ekeni aqıqat.
Al, kókesi bar ma, joq pa? Asekeń qaı komanda múshesi? Onda bizdiń jumysymyz joq. Tek tazalaǵan "qorasyn" ordaǵa aınaldyryp, qazaq balasyna sapaly bilim, sanaly tárbıe alatyn qoǵam qalyptastyrsa, bala-baqshadan ýnıversıtetke, ǵylymı jobadan ǵylymǵa deıin durystasa degen janashyr tilek qana.
- Endi ne bolmaq?
- Bul suraq meniń quziretimde emes. El prezıdenti Toqaev pen Elbasy Nazarbaev biledi. Men boljam aıta almaımyn. Meniki tek táýelsiz sarapshynyń kózqarasy.
- Sizdiń oı ne?
- Men oıymdy joǵarydaǵy suraqtarǵa qystyra kettim. Meniń tilegim, kinási bolsa, tek zań aınalyssyn. Kinásiz bolsa, jumys isteýge múmkindik bersin. Qabyldaǵan zańyn ornyqtyryp, qabyldaǵan baǵdarlamasyn aıaqtaýǵa múmkindik bersin. Eńbek etem degen adamǵa kedergi keltirmesin degen ǵana tilek. Árıne, meni kim tyńdaıdy, biraq, qoǵam bolyp qorǵap qalý keshegi Ahańnyń kózi bolǵan álippeniń qaıta oralýyna qýanǵan halyqtyń enshisinde.
Bilim salasy túzelmeı, el túzelmeıdi. Túzeımin dep kelgen adamnyń betin qaqpa, belin bý. Mınıstrińdi qorǵap qal, halyq. Mınıstrdi jaýǵa bermeńiz, El prezıdenti qadirli Qasym-Jomart Kemeluly.
Respýblıkalyq «QAZBILIM» ortalyǵynyń bas dırektory
Aıatjan Ahmetjanuly.
Pikir qaldyrý