Qazaqstanda ınklúzıvti qoǵam qalyptastyrý – jyl saıyn kóteriletin ózekti másele. Erekshe qajettiligi bar azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý jáne olar úshin qoǵamda teń múmkindikter jasaý – tek áleýmettik saıasattyń ǵana emes, búkil ulttyń mádenı, adamgershilik jáne demokratıalyq damý deńgeıiniń kórsetkishi. 2024 jylǵy derekterge súıensek, elimizde 738,9 myń múgedektigi bar adam tirkelgen, bul — halyqtyń shamamen 3,6%. Olardyń 419,9 myńy eńbekke jaramdy jasta bolǵanymen, tek 104,8 myńy ǵana jumys isteıdi. Demek, bul kórsetkish nebári 27,4% quraıdy. Qalǵandary eńbek naryǵynan tys qalǵan nemese jumysqa ornalasýǵa túrli kedergilerge tap bolyp otyr.
Qazaqstan zańnamasy múmkindigi shekteýli azamattardy jumyspen qamtýǵa arnalǵan birqatar múmkindikterdi usynady. Mysaly, shtatynda 50-den astam qyzmetkeri bar jumys berýshiler erekshe qajettiligi bar adamdarǵa arnap jumys oryndarynyń 2–4% arnaıy rezervteýi tıis. Sondaı-aq memleket olardyń jumys oryndaryn jabdyqtaýǵa jumsalatyn shyǵyndardy sýbsıdıalaıdy. Alaıda bul normalardyń is júzinde oryndalýy árkelki. Keıbir jumys oryndary bul talaptardy tek qaǵaz júzinde ǵana oryndap otyr. Al kóptegen jumys berýshi áli de múgedektigi bar adamdardy jumysqa qabyldaýǵa kelgende áleýmettik stereotıpterden aryla almaı keledi.
Qoǵamdaǵy kózqaras ta túbegeıli ózgerdi deý qıyn. Kóp jaǵdaıda múmkindigi shekteýli azamattarǵa tek aıaýshylyqpen qarap, olardy kómekti qajet etetin jandar retinde qabyldaý basym. Mundaı paternalıstik kózqaras olardyń áleýetin tolyq iske asyrýyna kedergi keltiredi. Bilim berý salasynda da jaǵdaı kúrdeli. Zań boıynsha jalpy bilim beretin mektepter erekshe qajettiligi bar balalardy qabyldaýy tıis bolǵanymen, ata-analar balasyn mektepke ornalastyrý úshin áli de medısınalyq-pedagogıkalyq komısıanyń anyqtamasyn alýǵa májbúr. Human Rights Watch halyqaralyq uıymy 2024 jyly jarıalaǵan esebinde Qazaqstanda ınklúzıvti bilim berý júıesi baıaý damyp jatqanyn atap ótti. Bul jaǵdaı erekshe qajettiligi bar balalardyń áleýmettenýine jáne bolashaq múmkindikteriniń keńeıýine keri áser etedi.
Degenmen, sońǵy jyldary memleket pen qoǵam tarapynan bul baǵytta naqty qadamdar jasalyp jatyr. 2023 jyly QR Parlamenti Májilisinde «Inklúzıvti Parlament» depýtattyq toby qurylsa, Senatta ınklúzıa máselelerine arnalǵan turaqty keńes jumys isteı bastady. Bul qurylymdar múgedektigi bar azamattardyń quqyqtaryn zań deńgeıinde qorǵaý men memlekettik baǵdarlamalardyń tıimdiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan usynystar ázirlep keledi. Sonymen qatar azamattyq qoǵam men buqaralyq aqparat quraldary ınklúzıvti orta jaıly oń mysaldardy jıi jarıalaı bastady. Bul – ózgeristiń alǵashqy qadamdary desek te, áli de jetkiliksiz.
Inklúzıvti qoǵam qurý úshin tek zańdar men baǵdarlamalar jetkiliksiz. Qoǵamdyq kózqarasty, sana men qarym-qatynasty ózgertý – basty mindet. Árbir azamat erekshe qajettiligi bar jandarǵa qurmetpen qarap, olardy qoǵamnyń teń múshesi retinde qabyldaýy qajet. Qoǵamda ınklúzıaǵa qatysty kózqaras kóbine qaıyrymdylyq nemese áleýmettik kómek sheńberinen aspaı jatady. Alaıda ınklúzıa – bul eń aldymen quqyq pen teńdik máselesi. Ol adamnyń qoǵamdaǵy ornyn, áleýetin júzege asyrý múmkindigin anyqtaıtyn negizgi kórsetkishterdiń biri sanalady. Sondyqtan ınklúzıvti qoǵam qurý úshin tek zańnamalyq ózgerister men memlekettik baǵdarlamalar jetkiliksiz. Bul baǵytta qoǵamdyq sana, áleýmettik qarym-qatynas mádenıeti de ózgerýi tıis. Shynaıy ınklúzıvti orta — tek erekshe qajettiligi bar azamattarǵa ǵana emes, búkil qoǵamǵa qaýipsiz, ádiletti jáne teń múmkindikter usynatyn orta bolýǵa tıis.
Qaraqat Dúısen
