Qazaqstanda sońǵy jyldary quqyqtyq memleket qaǵıdasyn qalyptastyrý maqsatynda birqatar mańyzdy reformalar júzege asyrylyp jatyr. Degenmen, "quqyqtyq memleket" degen uǵym – tek zańnyń bolýy emes, sol zańnyń barlyq azamatqa ádil ári teń dárejede jumys isteýinde. Bul – qaǵaz betindegi uran emes, kúndelikti ómirdiń shyndyǵyna aınalýy tıis qaǵıda.
2023 jyly Qazaqstan Respýblıkasynda qabyldanǵan Quqyqtyq saıasat tujyrymdamasyeldiń zań júıesin jetildirýdi, sot táýelsizdigin kúsheıtýdi, ákimshilik ádiletti qalyptastyrýdy jáne azamattardyń quqyǵyn qorǵaýdy basty maqsat etti. Tujyrymdama aıasynda 300-den astam normatıvtik-quqyqtyq aktiler qaıta qaraldy. Alaıda, mundaı reformalardyń halyqqa tıimdi áser etýi – olardyń naqty oryndalýyna jáne qoǵamnyń quqyqtyq saýatynyń artýyna tikeleı baılanysty.
Adilet aqparattyq-quqyqtyq júıesinińderekterine súıensek, 2024 jyly Qazaqstanda 13 myńnan astam zań men normatıvtik-quqyqtyq akt zańdy kúshinde. Alaıda azamattardyń kópshiligi óz quqyǵyn bile bermeıdi. 2023 jyly júrgizilgen áleýmettik saýalnama nátıjesinde halyqtyń tek 38%-y óz quqyǵyn qorǵaý tetikterin naqty biletinin kórsetken. Bul – quqyqtyq mádenıetti qalyptastyrýda sheshilmegen másele áli de kóp ekenin bildiredi.
Qazaqstandaǵy quqyqtyq mádenıettiń tómendigikóbine zańdarǵa degen senimsizdikpen baılanysty. Mysaly, Transparency International uıymynyń 2023 jylǵy Sybaılas jemqorlyqty qabyldaý ındeksinde Qazaqstan 180 eldiń ishinde 93-oryndatur. Bul – qoǵamdaǵy zańnyń ádildigine, sheshimderdiń ashyqtyǵyna degen senimniń álsiz ekenin kórsetedi. Júıeli sheshimderdiń kóleńkesinde qabyldanýy, memlekettik apparattyń búrokratıaǵa urynýy azamattardyń zańǵa degen senimin tómendetip keledi.
Bas prokýratýranyń málimetinshe, 2022–2023 jyldary azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý baǵytynda 700 myńnan astam zań buzýshylyq anyqtalǵan, olardyń basym bóligi – eńbek, áleýmettik, qylmystyq jáne ákimshilik salalarda. Bul – quqyqtyq memleketke umtylǵan el úshin alańdatarlyq derek.
Sot júıesi de reformanyń basty baǵytyna aınaldy. 2023 jyly Qazaqstanda 3 124 sýdıaqyzmet etken. Alaıda sýdıalarǵa qatysty áleýmettik qysym men senimsizdik deńgeıi áli de joǵary. Freedom House uıymynyń “Nations in Transit” baıandamasynda Qazaqstannyń sot táýelsizdigi «jartylaı erkin emes» deńgeıde baǵalanǵan. Iaǵnı, sot reformalary jalǵasyp jatqanymen, naqty isterde onyń beıtaraptyǵyna qatysty kúmán áli bar.
Degenmen, oń ózgerister joq emes. 2023 jyly «Ashyq normatıvtik-quqyqtyq aktiler» portalyarqyly 2 000-nan astam qujat qoǵamdyq talqylaýǵa shyǵarylyp, olardyń 15%-yna naqty eskertýler men usynystar engizilgen. Bul – qoǵamnyń zań shyǵarý prosesine birtindep aralasa bastaǵanyn bildiredi.
Quqyqtyq saıasattyń bir tarmaǵy – memlekettik apparatty búrokratıadan aryltý. Bul baǵytta «Sıfrlyq úkimet» jobalary aıasynda eGov.kz, eOtinish sekildi platformalar arqyly qyzmet kórsetý jeńildep, 2024 jyly 25 mln-nan astam qyzmet onlaın kórsetilgen. Bul azamat pen memlekettiń arasyndaǵy baılanysty jeńildetip, zańǵa júginýdi ońtaılandyrady.
Biraq quqyqty qorǵaý tek tehnıkalyq sıfrlanýmen shektelmeıdi. Zań mádenıeti – bul adamnyń ózi men ózgeniń quqyǵyna degen qurmeti. Bul – kóshede jol erejesin buzbaýdan bastalyp, qoǵam aldynda ádil sheshim qabyldaıtyn bılikke deıingi aralyqtaǵy tutas júıe.
Halyqtyń quqyqtyq mádenıetin arttyrýda mektepten bastap júıeli quqyqtyq bilim berý, BAQ-ta sapaly quqyqtyq kontent taratý, túsindirý jumystaryn kúsheıtý mańyzdy. 2024 jyly Ádilet mınıstrligi uıymdastyrǵan "Quqyqtyq aǵartý aptalyǵy" aıasynda 1,5 mıllıonǵa jýyq adam aqparattyq-túsindirý sharalarymen qamtyldy. Biraq bul áli de jetkiliksiz. Quqyqtyq sana tek sharamen emes, kúndelikti ómir tájirıbesimen qalyptasady.
Quqyq ústemdigi – saıası uran nemese qaǵazdaǵy jospar emes. Bul – ár azamattyń shyn máninde óz quqyǵyn qorǵap, zańǵa senetin qoǵam qalyptastyrý degen sóz. Eger zań tek álsizderge qatygez, al kúshtilerge qyzmet etse, ondaı qoǵamda ádilet ornamaıdy. Sondyqtan Qazaqstan úshin quqyqtyq memleket qurý degen – bolashaqqa barar joldyń basty sharty. Jańa zańdar qabyldanǵan saıyn, jańa reformalar iske qosylǵan saıyn olar tek resmı sheshim emes, halyq senimine ıe bolatyn shynaıy qundylyqqa aınalýy tıis. Sonda ǵana zań ústemdigi bizdiń ómir súrý saltymyzǵa aınalady.
Qaraqat Dúısen
