Qazaq qoǵamy, ásirese buqara qoǵamdyq-saıası prosesterdiń baıybyna bara bermeıdi, tipti kúndelikti oqıǵalardyń, áleýmettik túıtkilder men kıkiljińderdiń de mán-maǵynasyn jete túsinbeıdi.

Máselen, Darıǵa Nazarbaevanyń qyzmetinen ketýi, odan keıingi taǵaıyndaýlar, Myrzashóldiń sý astynda qalýy, parlamentte «Saıası partıalar týraly», «Beıbit jıyndar ótkizý týraly» zańnyń qabyldanýy, prezıdent Q.Toqaevtyń koronavırýspen kúreske 6 trıllıon teńge jumsalǵany týraly málimdemesi, kásipker Ahmetbek Nursılanyń partıa qurý týraly bastamasy, tb.

Árıne, munyń bári – kez-kelgen qoǵamǵa tán, kúndelikti bolatyn nárseler. Shyny kerek, baspasóz ony propagandaǵa aınaldyryp, úgit-nasıhatpen aınalysady. Al saıasattanýshylar men sarapshylar kúlbiltelep, ashyp aıtpaıdy. Aıtsa da janamalap, jaqaýratyp, ıá, sıpaı qamshylap, sydyrtyp óte shyǵady. Áıtpese, Aqordanyń qolaıyna jaǵatyn standartty sqema syzyp beredi, qoǵam sonyń qalybynan shyǵa almaıdy. Tutymdy, jóndem pikir joq. Jalpy, qoǵamda saıası salǵyrttyq, áleýmettik nemkettilik, moraldyq-psıhologıalyq toryǵý bar.

Negizi, bul oqıǵalardyń túp-tórkinine tereńirek úńilip, mán-maǵynasyn saralap, paıda-zıanyn zerdelep, zeýirttegen abzal.

1. Darıǵa faktory

Darıǵa Nazarbaevanyń qyzmetinen ketýine qatysty dúdámal oı, suraq kóp. Onyń aıaqasty bosap, saıası arenadan alastalýynyń sebebi ne? Ne búldirip qoıdy? Búldirse, ne búldirdi? Neden jazyqty boldy? Kinási bar ma? Kinási bolsa, jazalana ma? Onyń saıası karerasy osymen bitti me? Nemese qyzmetke qaıtyp kele me?

Shynyna kelgende, bul – saıası ınsıdent. Memlekettegi ekinshi adamnyń qyzmetten alastalýy jáne onyń ún-túnsiz, izim-ǵaıym joq bolyp ketýi – alańdarlyq jaıt. Biraq bul – avtorıtar qoǵamǵa tán nárse. Munda bir kómes astar, kákir bary anyq. Álbette, bul – saıası eshelondaǵy talas-tartys pen ıntrıganyń kúsheıip, qyrbaılyq pen básekeniń qabyndaýynyń belgisi. Ol kez-kezgen sátte órship, mursatta dúrdarazdyq pen egeske ulasýy kádik. Ásirese qazirgi bılik tranzıti kezinde bul – óte qaýipti de úreıli fakt.

Osy oraıda «Q.Toqaev kúshine mindi, tizgindi qolyna aldy, prezıdenttikten dámeli Darıǵa Nazarbaevany yǵystyryp jiberdi. Birtindep komandasyn jınap jatyr. N.Nazarbaevtyń yqpaly azaıdy» degen syńaıdaǵy pikirler aıtyldy. Bir qaraǵanda, solaı sıaqty. Biraq shyntýaıtynda, olaı emes. Muny N.Nazarbaevtyń ózi istep otyr, durysy – istetip otyr. De-úre Q.Toqaev prezıdent bolǵanmen, de-fakto N.Nazarbaev ústem.

Jalpy, bul oqıǵadan eki nárseni ańǵarýǵa bolady:
1.Saıası elıta ishindegi qyrbaılyqtyń órship, lobbıdiń kúsheıýi;
2.Bılik tranzıti prosesiniń tuıyqqa tirelýi.

Darıǵa Nazarbaevanyń aıaq asty, aıaq asty bolǵanda da tipti oqys, tym shuǵyl, tym ebedeısiz murttaı ushýy áldekimderdiń tepkini ekenin, sonymen birge saıası eshelonda shı shyǵyp, tosyn birdeńe bolǵanyn jáne saıası saýdanyń qyza bastaǵanyn ańǵartady. Osy oraıda Qulybaev-Másimov tandeminiń aty atalýy tegin emes. Bul – áýelden birden bir bılikten dámeli top. Premer-mınıstr A.Mámınniń de osy topta ekenin eskersek, olardyń pozısıasy nyq. Onyń ústine Q.Toqaev bılikke kelgeli tipti nyǵaıa tústi deýge bolady. Buǵan deıin saıasattan syrt, tek qarjy-ekonomıkalyq máselelermen aınalysqandaı syńaı tanytyp kelgen olar sońǵy kezde tipti erkinsip, tym belsenip, batyl qımyldaı bastady. D.Nazarbaevanyń ońbaı nokdaýn alýy – sonyń bir ǵana mysaly.

Dıktatýralyq bılik kezinde jáne qazirgideı ábi-tábi tranzıt kezeńinde saıası lobbıdiń shamadan tys kúsheıýi – qaterli sımptom. Ol kez-kelgen sátte qysym men áperbaqandyqqa, tipti shantaj, avantúraǵa ulasýy ǵajap emes. Eki alaqanyn ysqylap, álekedeı jalanyp otyrǵandar qyza-qyza eldi adastyryp, ártúrli kepke kıliktirip, al óz degenine jetý jolynda neden bolsa da taıynbaıtyn ólermen janyqas toptar qıly shytyrman jasap, túrli shyrǵalańǵa salýy da múmkin. Eń qaýiptisi – saıası saýda, taqqa talas, bılikke talas, qarjy resýrstaryna eminý zamat yryqqa kónbeı, saıası daǵdarysqa soqtyryp, memlekettik qurylymdy shaıqap, saıası tóńkeriske de aparýy kádik. Bul oraıda alysqa barmaı-aq, qyrǵyzdyń «qyzǵaldaq tóńkerisin», ózbek senarıin este tutsa bolady.

Ras, D.Nazarbaevanyń alastalýy qoǵamnyń tileýine dóp keldi, «Ózine sol kerek, obaly joq, shoq, shoq!» deýshiler kóp. Tipti bir qaterdiń beti qaıtqandaı, buqara kóńilin bir demdep, tynshyp qaldy. Biraq munyń astarynda álgindeı kúmándi, tipti qaterli kóp jaıt bar. Shyntýaıtynda, Qulybaev-Másimov tandeminiń kúsh alýy jaqsy emes. Bul – kádik. Jáne bular jalǵyz emes. Mundaıda qaýyrt qımyldap, molyraq qarpyp qalýǵa tyrysatyn ashkózder de, esesin jibermeýge tyrysatyn eptiler de, ańysyn ańdıtyn aılaly ákkiler de, ese qaıtarýǵa tyrysatyn esersoq eserler de, qyzylkóz joıympazdar da tabylady, tipti jetip artylady. Qaı-qaısy da qarap qalmaıdy, jantalasa qımyldap baǵady. A.Esimov, Q.Qasymov, N.Nyǵmatýllın, tipti M.Tájın men borttan túsip qalǵan I.Tasmaǵambetov te aı qarap, juldyz sanap, tekke júrgen joq jáne qarap qalmasy anyq.

Al N.Nazarbaev osy saıası-olıgarhıalyq toptardyń barlyǵyn bir yqtımal konsensýsqa kóndirip, ymyralastyryp jáne olarǵa bas-kóz bolýǵa óz adamyn qoımaqshy. Ol osyǵan deıin bárin typyr etkizbeı ýysynda ustap keldi. 30 jylda saıası qarsylastary men básekelesterinen esebin taýyp qutyldy, kónbis, lápbaıshyl, surqaı saıası robottar armıasyn jasaqtady. Onyń endigi armany – qalaıda osy júıeni buzbaı-jarmaı saqtap qalý jáne meılinshe uzaǵyraq sozý. Bul turǵyda ol tabıǵı evolúsıaǵa da, saıası evolúsıa zańyna da qarsy shyǵyp otyr deýge bolady. N.Nazarbaevtyń saıasatker retindegi eń zor qateligi de, qasireti de – osy. Óıtkeni, saıası manevr jasaýǵa ýaqyt tar jáne adamı-moraldyq resýrsy da kemshin. Biraq ol sonda da buryn-sońdy bolmaǵan bir saıası trúk jasaýǵa bel býyp otyr jáne onyń sátti bolatynynan úmitti.

Áıtse de, báribir N.Nazarbaevtyń degenindeı bolmaı tur. Laıqat adam tabylmaı tur. Tipti osyǵan deıingi biraz tirligi zaıa boldy. D.Nazarbaevanyń otstavkasy, tasadaǵy dámegóı toptardyń boı kórsete bastaýy – soǵan dálel. Dál qazir N.Nazarbaev taım-aýt aldy deýge bolady. Soǵan qaraǵanda, bılik tranzıti uzaqqa sozylatyn túri bar. Bul – bir jaǵy, saıası-demokratıashyl opozısıa men ultshyl, memleketshil toptar úshin muǵdar, kart-blansh.

Darıǵa Nazarbaeva aqymaqtaý, tym ushqalaq, degbirsiz bolyp shyqty. Soǵan laıyq jazasyn aldy da. Beınelep aıtsaq, N.Nazarbaev onyń tas tóbesinen taıaqpen tars etkizip qoıyp qaldy dese bolady. Biraq «Ol memlekettik hatshy bolady eken» degen sybys bar. Bul da negizsiz emes. Óıtkeni, ol – N.Nazarbaevtyń saıası kúshterdi teńsheıtin, qolyndaǵy tarazy basyn tartatyn salmaqty kir tasynyń biri, tipti negizgi kóziriniń biri. Ony ári-beri jyljytý – ol úshin saıası synaq, sabaq bolsa, basqa kúshterge de abaı-qoqaı úreı salady. Qazir ony trúmge tastaǵanmen, sý túbine ketti deýge bolmaıdy, sáti kelgende qaıta shyǵýy kúmánsiz.

Shyndyǵynda, jaǵdaı N.Nazarbaev pen onyń komandasynyń oılaǵanynan da kúrdeli bolyp shyqty. Onyń bir sebebi – óziniń qartaıýy, densaýlyǵynyń syr berýi. Bul bir jaǵy, prosesti shapshańdatsa, ekinshiden, keıbir pozısıasy álsiz, alakóńil, úregeı toptar solqyldap, aını bastaıdy. Syrtkózge tutas, sútteı uıyp otyrǵandaı kóringenmen, saıası elıta – monolıt emes, kerisinshe, alaýyz, tipti qyrǵıqabaq, alakóz. Olardyń báriniń birdeı aýzyn alyp, tilin tabý qıyn, tym qymbatqa túsetin túri bar. Al keteýi ketip, bordaı tozyp turǵan júıeni jamap-jasqaý – muhıttyń ortasynda tesik qaıyqty bitegenmen birdeı áýre.
Eń jamany – sol tesik qaıyqta qazaqtyń qaıǵysyz, qamsyz otyrǵany...

P.S.
Posttyń jalǵasy bar. Ókimettegi kadrlyq aýys-túıis, zańdar men prezıdenttiń málimdemeleri, jalpy mamyr aıynda bolǵan oqıǵalarǵa sholý jasap, oı-pikirimdi jazýǵa tyrysamyn.

Baqytjan Qosbarmaqov,

Facebook paraqshasynan