Orhon eskertkishterindegi qytaısha jazýdyń barlyǵy Kóktúrik Babadan qalǵan qoltańba ekenin biz sol Kóktúrik murasy saqtalǵan ólkedegi tas betindegi jazýlardan oqyp bildik.

Búkil qytaı jazýyn 19 túrli varıantta jasap bergen ejelgi ǵalymdardyń arasynda Kóktúrik Babanyń orny erekshe. Sonaý tas dáýirindegi kezeńde búkil qytaı jazýyn qaǵazǵa túsirgen ǵulamalardyń barlyǵy Paıǵambar ekeni aty-jóninen belgili. Ataýy barshaǵa tanys Iýzıtıtı 24 Mıńatımtı Paıǵambardyń arasynan 19 kisi búkilálemdik deńgeıdegi oqý-aǵartý isin qolǵa alyp, kerekti jazý úlgilerin rettep bergen. Soǵan deıin bul jerde 124 túrli jazý úlgisi qoldanylǵan. Onyń birtalaıy búginge deıin joǵalmaı jetti. Solardyń biri Ashamaı jazýy men Butaqty jazýy. Úndiqytaı túbegi men Japon arhıpelagyndaǵy jas halyqtarǵa arnap ádeıi shyǵarǵan ıeroglıfterdiń jalpy beınesi qazirgi jazýynan basqa bolatyn. Kallıgrafıalyq úlgimen jazylǵan onyń barlyǵy asa tyǵyz ınformasıaly 77777 tańba. Sol jetpis jeti myń jeti júz jetpis jeti túrli qytaı tańbalarynyń árbireýinde Hara Hańlynyń bir júz sózi kodpen jınaqtalǵan. 7777777 tańbaly Hara Hańlynyń sózderin osy 77777 qytaı tańbalary boıda jasyryn ustaǵan. Bunyń bári kallıgrafıalyq jazýdan ǵana oqylady. Iá, Qurandy Aspan ústinen túsirgen baıaǵy Muz dáýirinde osyndaı 7777777 tańbaly Hańly sózderin de dáp sol bıikten jerge beripti. Álemdik ortalyqtan túsken jeti mıllıon jeti júz jetpis jeti myń jeti júz jetpis jeti sózdi Haaan Jýýýańshıtı atalǵan álgi 77777 Haaanjı ishinde jasyryp bergen 19 paıǵambardyń bireýi Esik qorǵandaǵy Altyn adam. Qazirgi qytaılar men japondar keıingi kezeńde ózgertip, jattaýǵa ońaılatyp alǵan birneshe myń kandjı — Han jazýy orys tilinde ıeroglıf dep qate aıtylýda. Ieroglıf — Haaanjı bitimindegi jazýlar emes. Tuńǵysh ómirdegi Haaan Jýýýańshı ataýynan Jýańshı bóligin búginge ákelgen Jýantóbe ataýynyń barlyǵy Kók Túriktiń qolymen úıilgen tóbeler. Sonyń bireýinde ǵana ózi jatyr. Esik qorǵandaǵy Altyn adamnyń barlyq múlkin óz qolymen tıesili málimetterdi solardyń betinde asyqpaı tańbalaǵan uly danyshpan Adam Atamyz búgingi urpaqty bunshalyqty aqylsyzdyqqa ushyraıdy demegen ǵoı. Anaý 77777 sandy Haaanjı tańbalaryna ózderi jasyrǵan baıaǵy 7777777 tańbaly Hara Hańly sózderin bir-eki qorǵanda ishindegi usaq-túıek zattarymen sondaǵy kıimderine jazyp ketken ǵoı. Onyń eshqaısysy da bizge tanys qazirgideı áripti jazý emes. Osynyń mánin túsine almaǵan arheologtar qorǵan ishindegi zattardyń tabıǵı retin buzyp, tek dorbalaýdy bildi. Bul ǵana emes, kez-kelgen Saq qorǵanyn ashqanda anyqtama jazýlaryn tas-talqan qylǵan. Qorǵan ishindegi kólemdi jazýlar osylaısha joıylyp jatty. Osyndaı da bilimsizdik bolady eken-aý.

Kez-kelgen Saq qorǵanda jazýly ınformasıalar bar. Olardyń ózgeden buryn arheologtardyń qolymen joıylýy shekten asqan nadandyq. Arheologtarda óz mamandyǵyna saı bilimi bolsa anaý 1923 jyly ashylǵan Týtanhomanyń tarıhy kópshilikke birden tanylar edi. Onyń ornyna Týtanhomanyń úlken brıllıanty elden jasyryn urlandy. Al urlanýǵa kelmegen anaý altyn sarkofag ashyq kórsetile bastady. Jalpy alǵanda kez-kelgen Saq qorǵandy ashý isi urlyqsyz ótpegen. Maı shaıqaǵan barmaǵyn jalaıdy. Syrttaǵylar odan qalǵanyn kóredi. Tipti Saq qorǵandaryndaǵy altyn tebenderge deıin urlanyp keldi ǵoı. Saq qorǵandardy jasaqtaý isi qazirgi arheologtardyń keshegi oqytýshylary aıtyp kelgendeı «ólgen soń kór ishinde tirilip, sol zattardy ózi paıdalansyn degen soqyr senimmen qoıylǵan» emes. Qorǵandaǵy zattar mynaý kezeńdegi halyqtar órkenıet pen dinniń shyndyǵyn túısiginde tarıh arqyly oıatsyn degen eseppen qoıylǵan. Qazirgi urpaqtyń bilimsizdiginen ol zattar óziniń tıesili fýnksıasyn atqara almady. Bostan-bosqa dorbalanyp, jeke qolda ketti. Syrt kózden jasyryn, qorshaý ishinde ashylǵan Saq qorǵandardyń qalǵan-qutqan zattary murajaılarda tur desek te, onyń paıdasyn kórip otyrǵan halyq joq. Ánekı, Esik qorǵan jaıynda eshteńe aıtylmaǵan soń bul jerden tabylǵan Altyn adamnyń bedeli Esik turǵyndary úshin joqqa aınaldy. Tarıhqa qyzmet etpegen arheologıa da sondaı sáttik ermek. Osyndaı sáttik ermekter bizdiń qansha salany jaılap aldy? Úkimet bólingen qarjynyń esebin talap etpese bundaı uıashyqtar kóbeımeı qaıtsin?

Kók Túriktiń pıramıdasy arheologıalyq jeke menshikke aınalmaýy tıis. Bul oryndy ashar kezde Túrkıanyń ǵalymdary men mádenıet salasyndaǵy qyzmetkerleri qatysýy kerek. Óıtkeni, bul Kók Túriktiń Aıýbhaaan degen esimi bar. Haaan Jı jazýyn qurastyrǵan tas dáýirinde bul Kók Túriktiń Lı Bao degen esimi bolǵan. Bul da asa shıfrly ataýdyń biri. Anaý Japańıtýzı jerindegi órkenıet oshaqtary túgelimen osy Mahsıllanyń basqarýymen iske asqan. Onyń esimindegi Sılla ataýymen qazirgi Koreıanyń ejelgi órkenıeti qalandy. Kók Túriktiń Gogan esimi qazirgiler aıtyp júrgendeı «nemistiń aty» ekeni ras. Germanıadaǵy Almanıa jeri men Anglıanyń tarıhı ataýy Albıonıa bizdegi Alban batyrdyń esimimen baılanysty. Alban batyrdyń Raınbek degen de aty bolǵan. Germanıadaǵy Raınbek jeri sodan beri saqtalyp kelgen asa mańyzdy núkte. Budan úsh ǵasyr ilgeride ómir keshken Raınbek batyrdy qaısybireýler Raımbek dep júr. Shyndyǵynda ol ejelgi Raaaınbegı. Bul esimniń ishki shıfry osylaı jazsań ǵana ashylady. Kók Túriktiń shynaıy aty qandaı degen suraq bolsa oǵan jaýap berýge biz daıynbyz. Tıesili zatymen kózge kórsetip dáleldeýge de daıynbyz.

Esik qorǵandaǵy 26 tańba arqyly Kók Túriktiń muraǵatyn 2000 jyly izdep tapqanda bizge tas betindegi tańbalar nusqaýshy bolǵan edi. Tańbalardyń syry tereńge meńzeıdi. Saq qorǵandardyń syry da sol tańbalardyń teksinde aıtylǵan. Bylaısha aıtqanda, bul Gogan jeri álemdik ortalyq retinde jalpy tańbalardyń bas kodyn ózinde saqtaǵan ǵajap núkte. Sondaı sebepten de anaý Egıpetke barmaı-aq kóne Kaırdyń bastapqy tarıhyn osy jerden-aq oqyp bilýge bolady. Sol sekildi Gresıa tarıhy bar. Uly Qytaıdyń qazirgi astanasynda saqtalǵan kóne dáýirlik mánajat saraıyn dáp sol orynǵa kimder turǵyzdy jáne ne úshin solaı jasady? degen suraqtyń jaýaby da myna Qazaqstandaǵy tas betinde jazýly!

Bir sózben aıtqanda, bundaǵy Kók Túriktiń pıramıdasy qytaı men japon ǵalymdarynyń kózinshe ashylýǵa tıis. Úndistan sol ekeýiniń ortasyndaǵy bizdiń jer. Osyndaǵy úsh túrli jazý úlgisin de Gogandaǵy Kók Túrik shyǵaryp bergen. Bir ózinde 89 túrli laqap aty bar bul Kók Túrik bizge aty tanys bolǵanymen zaty múldem belgisiz bolyp keldi. Ál Farabı ekinshi ustaz ekeni de ras jaǵdaı. Eń bastysy bunyń Arap aty ekeninde... Kózge túsken Saq qorǵandaryn dereý aqtaryp ishindegi usaq-túıegin dorbalap áketýge daǵdylanǵan jańa zamandaǵylar ózderiniń sol isimen jalpy adamzatqa orasan kesir keltirdi. Bilýge tıisti kóne tarıh tanylmaı qaldy. Saq qorǵandaǵy súıek ıesi aty-jónimen áıgilenýi kerek edi. Onyń bári belgisizge aınaldy. Bárinen de jamany sondaı qorǵandarda jasalǵan urlyq isterde. Mysaly, kózińshe ashylǵan Esik qorǵannyń barlyq zaty Úkimetke túgel tıdi me? Joq árıne. Úırenshikti ádetpen bul jerden de jymqyrýlar ótti. Anaý 26 tańbanyń jasyryn teksi ashylsa qorǵan ishindegi zattardyń ataýy aıtylyp tizimi berilerin bul qorǵandy qazýshylar bilmedi. Osydan izsiz ketken birneshe zatty jalpy jurtqa atap aıtsaq, olar mynandaı: 1. Bir qolynda kúmis zerenshe, ekinshi qolynda asa úlken gaýhar kesegi bolǵan Adam Atanyń tórt júziginiń ekeýi gaýhar kózdi eken, bular qaıda? 2. Sah patshanyń tuńǵysh uly ekenin dáleldeıtin zattyq belgi segiz buryshty brıllıant juldyz bas jaǵynda bolǵan. Onysy qaıda? 3. Adamzat ómirinde birinshi matematık retinde keýdesine altyn «+» tańbasyn qoıyp jatqan. Búgingiler qatelesip, orysqa japsyryp júrgen «+» tańbasy ómirdegi tuńǵysh matematıktiń sımvolıkasy retinde shyqqan, aınalasy órnektelgen kórkem buıym bolǵan. Ony Esik qorǵannan kim urlady? Ol altyn qaıda? Aınalasy oıý-órnekti bolyp jasalǵan asa kórkem bundaı «+» sonsha salmaǵymen kimniń qaltasyna tústi? Onymen salystyrǵanda álgi altyn tebender men altyn suly, altyn masaqtary bolymsyz kólemdegi ǵoı. Saq qorǵandardyń ishindegi jasaý-jabdyǵy jalpy túrde Úkimetke belgisiz bolǵan soń jaı halyq odan tipti de habar syz degen ishki senim kez-kelgen arheologıalyq topty batyl qımyldatady. Egıpettegi Týtanhoma da solaı ashyldy. Ondaǵy shyndyq álige deıin jasyryn. Mynaý Gogandaǵy Kók Túrikti Týtanhoma sekildi endi aldaı almaısyń. Bul kisi ózi Paıǵambar bolǵan soń mynaý eradaǵy ómirdiń túr-túsin sol kezeńde aldyn ala kóre bilgen. Muraǵaty jaıynda barlyq detalyn ta sebetterine aldyn-ala tirkep ketken. Saq dáýirindegi árbir er kisi qartaıǵanda jatatyn jer qabatyn ózi sanaly túrde aldyn ala daıarlaıtyn bolǵan. Kerekti zattaryn da ózi jasap ornalastyrǵan. Eń sońynda súıek qana basqa qoldarmen jetkizilgen.

Anaý Shyǵys Qazaqstan jerinen tabylǵan Altyn adam da barlyq jasaýyn ózi daıarlaǵan el bıleýshi. Onyń esimi bizge belgili. Bıylǵy jyly Qoshqarbaı shatqalynan ashylǵan qorǵan ıesi de belgili kisi. Ony arheologtar «áıel zaty» dep eldi shatastyrýdy. Qolyndaǵy «qolaına» men ejir ydysqa bola áıel deý keshirimsiz. Kók Túrik Aıýbhaaannyń muraǵaty jasyryn pıramıdanyń ishinde. Buny biz 2001 jyly izdep baryp tapqan edik. Ishki jaǵynda qandaı zattary baryn sol Aıýbhaaannyń jartastaǵy jazýlarynan oqyp bilgen soń 2003 jyly 1 qyrkúıekte eki telegramma jiberdik. Onyń bireýi Prezıdent N.Nazarbaevtyń atyna, ekinshisi sol kezdegi Mádenıet jáne qoǵamdyq kelisim mınıstri M. Qulmuhammedke joldandy. Biraq telegrammalardyń birde bireýine jaýap qaıtarylmady. Sodan beri bul jasyryn pıramıdanyń máselesi birneshe halyq depýtatyna arnaıy hat túrinde baıandaldy. 2005 jyldyń 31 mamyr kúni sol kezdegi Premer-mınıstr D. Ametovtyń atyna da úsh bettik bir hat bardy. Oǵan da jaýap joq. Tipti bul pıramıdanyń isi halyqaralyq deńgeıde bolǵan soń sol kezdegi Syrtqy Ister mınıstri Q. Toqaev myrzanyń atyna da sol 2005 jyly 14 shilde kúni bir hat barǵan. Syrtqy ister mınıstrinen sonda ótingen máselem, Ál-Farabı ekinshi ustaz — Aıýbhaaannyń Japonıa eline arnap qoıylǵan Amýr patshanyń gaýhar táji jóninde edi. Sol gaýhar tájdi ashqan kúni ony Japonıa memleketine tapsyrýdy biz mınıstrden aldyn ala ótingen edik. Sol sekildi kóptegen elderge arnap qoıylǵan bul Haaannyń qymbat baǵaly syılyqtary bar ekenin biz onyń óz jazýynan aldyn-ala oqyp bildik. Bul aradaǵy Túrkıa memleketine tıesili pıramıda ishindegi basty syılyq jeke qobdısha ishinde dep aıtylǵan. Adresatty syılyqtar búgingi elderine jiberilýi kerek.

Osynyń bárin bul pıramıda ashylmaı turyp jalpy jurtqa jarıalaýdaǵy maqsatymyz úsh nársemen baılanysty:

1. Óz kezinde 89 túrli esimmen ómir keshken planetalyq dańqty bul Haaannyń anaý tas betindegi jazýda aıtqan ótinishterin búgingi jurt tolyǵymen 100 paıyz mólsherde oryndaýǵa tıis. Babamyz atap kórsetken syılyqtardy taratý kerek.

2. Qazirgi qazaq qoǵamy Aıýbhaaan tóreni basy bútin bilmeıtindikten de onyń bar dúnıesin tek qana arheologtar aqtaryp, zańdy sharýalaryn isteı bersin degendeı qate túsinikpen keledi. Osyndaı qate ustanymnyń kesiri bizdiń jerden ashylǵan úsh Altyn adamǵa tıdi. Olardyń kim ekenin álige deıin bilmeısiń. Qasyndaǵy zattary tıesili fýnksıany atqara almaı bosqa dorbalanýda. Mynaý Aıýbhaaanyń murasy dáp sondaı byt-shyt bop, talan-tarajǵa salynsa budan keıingi bizdiń ómir qulama jardyń shetinde ekenin qazirden eskertýge májbúrmin. Óıtkeni, bul Aıýbhaaan ekinshi ustaz Ál-Farabı búkil planeta halyqtary úshin asa qymbatty tarıhı tulǵa. Onyń Afrıka qurlyǵyndaǵy elderi arasynda Egıpet pen Sýdan, Aljır, Marokko men Efıopıa bar. Ońtústik Amerıkadaǵy Saaalatınatı qazirgi tilde Latyn Amerıkasy dep otyrǵanyń túgelimen osy Aıýbıdiń ártúrli psevdonımindegi eldi mekender. Madagaskar da sonyń atynda. Soltústiktegi Aláska jerin de osy Alıasqar bıdiń bastaýymen baryp birinshi ret ashqan soń esimi toponımge aınaldy. Tipti Soltústik muzdy muhıttaǵy Antarahtıdanyń ataýy da osy Aıý bıdiń Tarahty degen atymen baılanysty. Soltústik jarty shardaǵy Tarahty elderi mynaý qazaq arasynan bastap Ýkraınadaǵy Don boıyna deıin jaılaǵan. Tize bersek, bundaı geografıalyq ataýlardyń ózi tom-tom kitapqa aınalady. Aıý bıdiń daryny ólsheýsiz bolǵan soń da onyń Hasqrbeg pen Jolbarys degen de laqap esimderi bar. Kim ekenin álige deıin zertteýshiler tappaǵan onyń Býıtýr esimi Qara teńiz jaǵalaýymen baılanysty. Osy Qara teńizdiń ózi de Aıý bıdiń atynda... Egıpet ataýynyń ózi Kók Túriktiń kezekti bir esimindegi: Egeıpetıtıtı Bıhaı Gogıtı Týrhtı — qysqasha Egeıbıtýh. Egıpettiń alǵashqy bıleýshisi osylaı atalǵan. Bul esim kóne tarıhı kitaptarda da bar.

Anyqtama: Kók Túriktiń jasyryn pıramıdasy jalpy túrde 24 metr bıiktikte bolǵanyn jartastaǵy eskertý jazýlary aıtyp tur. Alaıda, bizdiń kezeńdegi 1983-1985 jyldarda bul tóbeni Sovet organdary telehabar taratýdyń bir retranslásıa ortalyǵyna aınaldyrmaq bolypty. Tóbeniń ústine DT-54 markaly óte aýyr shynjyr tabandy traktor-býldozer shyǵyp, tóbe tusty jaıpaqtapty. Jáne de bir metal baǵana shanshyǵan. Osyndaı jumys barysynda pıramıdanyń joǵarǵy tóbesi qıratylǵan. Shamamen 5-6 metrlik bıiktigin tóbe jaqtan joǵaltqan. Topyraq pen ishki pıramıda arasyndaǵy tas qamal bul núkteni álgi alapat salmaqty dáý traktordan qorǵap qalypty. Sonda da bolsa pıramıdanyń eń joǵarǵy tóbesi kúıregen. Ushar bastaǵy kórkemdik joıylǵany sonsha qyzyl kirpishterdiń traktor úgitken synyqtary bergi kezeńge deıin tóbeniń aınalasynda jatty. Sonda bul pıramıdanyń qazirgi bıiktigi 18 metr ǵana.