"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine!    

Ulttyq tarıhymyzda Qazaq handyǵynyń qurylýy – Qazaq memleketiniń qalyptasýy retinde tarıhı dáýir aıyratyn beles bolyp tabylady. Sondyqtan da qazaq tarıhyn zertteýshiler, tipti, Ortalyq Azıa tarıhyn qaýzaýshylardyń bári de Qazaq handyǵy qurylý qubylysyna úlken mańyz berdip kelgen edi, El táýelsizdiginen keıin bul taqyryptyń mańyzdylyǵy eselep arta tústi. Sońǵy onshaqty jyldyń ishinde otandyq baspasóz quraldarynda Qazaq handyǵy jáne onyń qurylǵan jyly jóninde birneshe márte ashyq ǵylymı pikirtalas ótkizildi; kásibı tarıhshylar arnaıy zertteýler júrgizip salmaqty-salmaqty monografıalardy jaryqqa shyǵardy [1]. Sońǵy kezde Qazaqstan Respýbıkasynyń turaqty túrde qarqyndy damýyn túsine almaǵan keıbir eldiń basshylary qazaqtyń memlekettik tarıhyn mansuqtaıtyn pikir aıtýy, atalmysh taqyryptyń qanshalyqty mańyzdy ekendigin kórsetedi.

Ótken jyly Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Qazaq handyǵynyń qurylǵan jylyn 1465 jyl dep turaqtandyryp, 2015 jyldy handyqtyń 550 jyldyǵyn atap ótý jóninde qarar qabyldaýyn, ǵylymı negizde jasalǵan tarıhı sheshim dep sanaımyz.

Men kezinde «Tarıh-ı Rashıdı» neginde Qazaq handyǵynyń qurylǵan jylyn qyjyranyń 870 (1465-1466 j.) jyly degen  kózqaras ustanǵandar qatarynda bolǵan-tuǵym [2], qazir osy jyldy Elbasynyń qabyldanǵanyna qýanamyn. Endigi ári Qazaq handyǵynyń qurylǵan jyly jóninde pikirtalastyrýdyń qajeti joq. Óıtkeni ol týraly jalǵyz tarıhı derekti Mýhammed Haıdar Dýlatı qaldyrdy, al ony negiz etý sheshimin Tuńǵysh Prezıdetimiz qabyldady, sonymen dataly jyl turaqtady. Endigi másele, Qazaq handyǵy qurylýynyń tarıhı negizderin aıqyndap, ony «kezdeısoq oqıǵalardyń nátıjesi» dep sanaıtyn tanymdy ózgertý dep sanaımyn.

Kez-kelgen ulttyń qalyptasýy men ulttyq memleketterdiń qurylýynyń tarıhı alǵy sharttary bolady desek, ol sharttyń uzaq tarıhı damý barysynda birtindep qalyptasatynyn eskerýge tıispiz. Ulttyq memleket belgili bir etnıkalyq negizde qurylady, al belgili bir etnos – ult salystyrmaly túrde turaqty bir tarıhı geografıalyq ortada ósý - damý prosesin bastan keshirip baryp qalyptasady. Biz atalmysh máselege osy bir tarıhı zańdylyq boıynsha taldaý jasap kórmekpiz.

Qazaq halqynyń ósip-óngen negizgi altyn besigi - qazirgi Qazaqstan aýmaǵy ekenin buljymas tarıhı, mádenı faktiler aıǵaqtaıdy. Qazirge deıingi zertteýler nátıjesine júginsek, «b.z.d. VII ǵasyrdan bizdiń zamanymyzdyń İ ǵasyryna deıingi ýaqytta Qara teńizden Sary Darıa, Úndistan túbegi, ońtústik Sibirden Pamır taý jotalaryna deıingi alyp saharany parsylar «saq» atandyrǵan uly kóshpendiler meken etip kelgen»; al «Saq atanǵan dúıim jurtty tek qana «úndi-eýropalyqtar» edi nemese tek «túrkiler» edi dep kesip-piship aıtý múmkin emes. Saqtar ulttyq quramy jaǵynan kóp etnostyq, saıası qurylymy jaǵynan konfederasıalyq qaýym boldy. Olardyń batys toby til mádenıeti jaǵynan úndi-eýropalyqtarǵa, shyǵys bólimi túrkilerge jaqyn boldy» [3], deıdi belgili ǵalym Zardyhan Qınaıatuly. Sonyń ishinde  Shoshaq bórikti (Tiqrahauda) saqtardyń Altaı, Tán-SHan qoınaýy, Jetsý, İle boıyn meken etkeni belgili. Arhıelog ǵalym A.N.Bernsham: Saqtar Andronov dáýirinde Ońtústik Sibir etıkalyq toptardyń (componentis) yqpalynda qalyptasqan Jetisý jáne Tán-SHandy mekendegen jergiliktilerdiń tikeleı urpaǵy»  - dep esepteıdi. Sondaı-aq ol saq pen úısin mádenıetine taldaý jasaǵanda «tarıhı-mádenı bir úrdistiń eki kezeńi» [4] - dep sanaıdy. Bul tujyrymdy ataqty arheolog ǵalym K.Akıshevtyń zertteýleri de naqtylaı túsken. Ol saq jáne súıin qorǵandarynan tabylǵan mádenı muralardyń kópegen kompenentteri bir-birimen asa uqsas, keı jaǵdaıda bir-birin aına qatesiz qaıtalaýynan, olarda genetıkalyq jaqyndyqtyń bar ekendigin aıǵaqtaıdy[5],  - dep atap kórsetken.

Al endi jazba derekterge júginip kóreıik. B.z.d.  İ ǵasyrda jazylǵan Qytaıdyń «Tarıhı jazbalar – Shı szı - 史记», b.z.d. deıingi Ortalyq Azıada ómir súrgen elderge toqtalǵanda: «Úısinder Davannyń (Ferǵananyń) Shyǵys soltústiginde shamamen 2000 lı (1 lı - 500 m. – N.M. ) jerde turady, kóshpendi memleket (行国), malmen kóship-qonyp júredi, hundarmen salttas (与匈奴同俗)»; «Qańly Davannyń (Ferǵananyń) batys soltústiginde shamamen 2000 lı jerde turady, kóshpendi memleket (行国), uly úıejy (ıýechjı - rýjy,  Rou zhi) salttas (与大月氏同俗)»; «Iansaı qańlylardyń batys soltústiginde shamamen 2000 lı jerde turady, qańlylarmen saltas (与康居同俗)»;  «Uly úıejyler (ıýejy, ıýechjı,) Davannyń (Ferǵananyń) batysynda shamamen 2300 lı jerdegi Amýdarıanyń soltústiginde turady... Kóshpendi memleket (行国), malmen kóship-qonyp júredi, hundarmen salttas (与匈奴同俗)» [6],   - dep, tórt eldi qatar qoıyp baıandaǵan. Óıtkeni olar «salttas,» ıaǵnı bir mádenı tıptegi etnotoptar bolǵandyqtan, avtordyń olardy bir júıege jatqyzyp jazǵany baıqalady.

Al qytaıdyń b.z. İ ǵasyrynda jazylǵan «Hannama – Hanshý – 汉书» atty jylnamalyq jınaqta: «Batys óńirde teginde 36 el bolǵan, keıin 50-den asatam elge bólingen, olardyń bári hundardyń batysynda, úısinderdiń ońtústiginde turady. ... «Batys óńirdegi memleketter negizinen jergilikti el, qalaly, egistik jeri, maly bar, hun jáne úısinderge ádet-ǵuryptary uqsamaıdy, biraq olardyń barlyǵy da hundarǵa baǵynady» [7],  - dep aıtylǵan. Bul derekterden biz b.z.d. Ortalyq Azıada negizinen dalalalyq mádenıettegi (hundarmen «salttas» bolǵan) jáne qalalyq mádenıttegi (ǵuryp-ádetteri hundarǵa uqsamaıtyn) eki tıptegi etnotoptardyń ómir súrgenin jáne olardyń Hun ımperıasyna baǵynyshty bolǵanyn ańǵaramyz.  Túrkilerdiń qalalyq jáne dalalyq bolǵany jóninde Mahmýd Qashqarı da aıtqan bolatyn.

Hun ımperıasynyń quramynda bolǵan, ǵuryp-ádetteri, tirshilik formasy uqsas kóshpenli etnotoptardyń b.z.d. İİ ǵasyrda Hun ımperıasynan bir-birlep sytylyp shyǵyp, qazirgi Qazaqstannyń shyǵysynan batysyna deıingi keńbaıtaq dalada derbes memlekettik qurylym ornatqany qytaı jazbalarynda aıtylady. Endi sol jónindegi derekterge zer salyp kóreıik.

«Hannamada»: «Úısin memleketiniń uly kúnbıi Chegýchen (Qyzyl ańǵar) qalasynda turady. 120 myń otbasy, 630 myń halqy, 188, 800 jeńimpaz áskeri bar. ... Turǵan jeri tegindegi saqtardyń jeri. Úısin halqynyń ishinde saqtardyń, uly úıejylerdiń  tuqymdary bar dep aıtylady» [8] - dep jazylǵan. Munda úısindirdiń Shyǵys Tán-SHan taýy óńirinen b.z.d. 160 jyldary İle-Jetisý aýmaǵyna aýyp kelip memleket qurǵannan keingi jaǵdaıy aıtylyp otyr.

Al Úısin memleketiniń negizgi aýmaǵy qaı jerlerdi qamtyǵany jóninde jazylǵan derekter de, jasalǵan zertteýler de kóp. Mysaly, Profesor Sý Beıhaı: «Eki Han patshalyǵy kezinde (b.z.d 206 – b.z. 220 j. –N.M.) Úısin memleketi İle ózeni ańǵarynda bolǵany anyq. Olardyń jeriniń Shyǵysy Manas ózenine tireledi; soltústigi Tarbaǵataı taýyn bókterlep batysqa qaraı sozylyp Balqashqa deıin barady; batysy Balqash kólinen ońtústikke bettep, Shý ózeninen ótip, Talas ózeniniń ortańǵy aǵysyna baryp, odan shyǵysqa qaraı sozylyp, Naryn, Qyzylsý ózenderiniń basyna deıin jetken» [9],  dep anyqtama jasaǵan. Bul óńirdiń Vİ –Vİİ ǵasyrlarda da «Úısin jurty» bolyp atalǵanyn qytaıdyń «Kóne tańnama - Jiu tang shu - 旧唐书») jáne «Jańatańnama - Xin tang shu - 新唐书») atty eńbekterden kezdestiremiz. «Kóne tańnamada»: «Batys túrkiler teginde soltústiktegi túrkilermen bir atalas el edi. Alǵash Muqan qaǵan men Shabora qaǵannyń arasyna jik túskendikten, eli ekige bólingen. Batys túrki eli úısinderdiń ejelgi jerinde (乌孙之故地) turady» [10] - dep jazylsa; «Jańa tańnamada»: «Batys túrkiler alǵash Shyǵys túrkilermen bólingende Úısinderdiń ejelgi jerin ıelendi (乌孙故地有之)» [11], - dep aıtylady. Al orys tarhshysy N.A. Arıstov: Úısinderdiń terıtorıasy - İle ózeni, Ertis boıynan Saıram qalasyna deıin, Balqash, İle, Ystyq kól [12--23], dep sanaǵan. Demek, ejelgi Úısin memleketiniń negizgi terıtorıasy - İle, Jetisý, Balqash kóliniń ońtústigenen Shý, Talas ózeninyń shyǵys ańǵarlary jáne Ystyq kól óńirlerin qamtyǵan. Al onyń ortalyq ólkesi İle-Jetisý óńiri bolǵany belgili.

Osy Úısin elimen bir dáýirde qazirgi Qazaqstan aýmaǵy men Ózbekstan óńirinde ómir súrgen ejelgi eldiń biri - Qańly memleketi. Qańly memleketi b.z.d. İİ ǵasyrdyń orta sheninde úısinder Jetisýdan yǵystyrǵan Uly úıejylerden bólinip shyqqan toptyń Talas ózeni boıynda qurǵan memleketi [13]. Ol jóninde jazylǵan qytaı derekterinde «Kańly memleketiniń («Kang ju guo -康居国») patshasy qysta Leıýenı qalasynda turady...120 myń otbasy, 600 myń adamy,120 myń jeńimpaz áskeri bar» [14] - dep jazylǵan.

 Qańly memleketi b.z.d. İ ǵasyrynda aıtarlyqtaı damydy. «Qańly memleketiniń ıelik jeri Talas ózeniń batysy jáne ońtústiginde Syrdarıa óńirin tolyq qamtydy. Sondyqtan qańly patshasy óziniń ońtústigindegi jazıraly aýmaqtarda ornalasqan qala-qystaqtardy sol aımaqtyń sheńberinde jeke-jeke ıelikterge bólip, ózi taǵaıyndaǵan knıazdary arqyly basqarý júıesin ornatty. Sóıtip, qańly memleketiniń terıtorıasy ońtústiktegi bes aımaq pen patsha ózi tikeleı basqaratyn soltústik ólkeni qamtydy. Sondyqtan qytaı jazbalarynda «bes knáz túgeldeı Qańly patshasyna baǵynady» dep jazylǵan.

Qańly memleketiniń batysynda, ıaǵnı qazirgi Qazaqstannyń batys aýmaǵynda Alan eli ómir súrgen. Ol qytaı jazbalarynda «Iansaı» (Yan cai – 奄蔡) dep ataldy. «Tarıhnamada»: «Iansaı qańlynyń bastys soltústiginde shamamen 2000 lı jerde turady, kóshpendi memleket (行国), qańlylarmen salttas (与康居同俗). Sadaqty áskeriniń sany 100 myńnan asady. Jeriniń sheti úlken teńizge tireledi, teńizdiń jaǵa-jıegine kóz jetpeıdi»[15],- dep baıandalǵan.

Demek, joǵaryda atalǵan elder bir terıtorıalyq óńirde ómir súrdi, keı kezderde olar bir-birine táýeldi boldy. Qytaı derekterinde qańlylardyń úısinge táýeldiligi, alan - ıansaılardyń qańlyǵa baǵynyshty bolǵan kezderi anyq jazylǵan. Demek, olardaǵy tyǵyz saıası ekonmıkalyq baılanys olardy mádenı birtutastyqqa bastaǵany sózsiz.

Sondyqtan úısin, qańly jáne alan-ánsaı elderi Qazaqstan aýmaǵynda eń alǵash bir tıptes rý-taıpalar negizinde qurylǵan aımaqtyq alǵashqy memlekettik qurylymdar. Olar óz  quramynda ertedegi saq (tıgrahaýda) jáne úıejyler elemetterin sińirip, bir saty joǵary deńgeıge kóterilgen etnıkalyq toptar bolyp tabylady. Sondaı-aq olar qazaq halqynyń arǵy tegin quraýshy eń alǵashqy etnıkalyq baza bolyp qalandy. Qazaq halqynyń ult bolyp qalyptasý prosesi de, memlekettiliginiń alǵashqy bastaý kózderi de osylardan bastaý alǵan dep sanaımyz.

Qazaqstan aýmaǵynda qazaq ultynyń qalyptasý prosesi osylaı bastalyp, uzaq tarıhı damý barysynda óte kúrdeli transformalardy bastan keshirdi. Atap aıtqanda, etnıkalyq toptardyń setinep ketýi de, syrttan - shyǵystan úzdiksiz aýyp kelip kelip toǵysýy da, ózara sińisýdi de parallel júrip jatty. Sondyqtan qazaq halqynyń etnogenezi kóp qaınardan – rý-taıpalardan bastaý alyp, Qazaqstan aýmaǵynda birtutastaný prosesin bastan keship, etnomádenı birlikke qaraı damyp otyrdy. Sondyqtan b.z.d. V ǵasyrdan b.z. Vİ ǵasyryna deıingi myń jyldyqty shartty túrde qazaq etnosy men memlekettiligi qalyptasýynyń birinshi kezeńi dep qaraýǵa bolady.

Al ekinshi kezeńi Túrki dáýiri nemese Vİ – Hİ ǵasyrlar dep sanaımyz. Munda tarıhı kezeńdi bóletin oqıǵa – 552 jyly Túrki qaǵanatynyń qurylýy. 552 jyly qurylǵan Túrki qaǵanatynyń ıelik jeri shyǵysta Lıaýhaı teńiziniń (Lıaýhaı teńizi – qazirgi Qytaı teńizi. –N.M.) batysynan bastalyp, batysy Shıhaıǵa (Shıhaı – Batys teńiz, ony Aral teńizi jáne Káspıı teńizi dep túsindiredi. – N.M.) deıin túmen lı (shaqyrym), ońtústigi Qumdyqtyń soltústigi, soltústikke qaraı Baıkal kóline deıingi 5-6 myń lı jerdiń bárin qamtydy» [16]. Bul qubylysty, qytaıdyń túrki tarıhyn zertteýshi belgili ǵalymy Ma Chanshoý: «552 jyldan 583 jylǵa deıingi qyp-qysqa 30 jylda túrkiler Azıada  eń kúshti ári edáýir birtutastanǵan memleket qurdy» - dep sanaıdy. Sondaı-aq ol Túrki qaǵanaty qurylǵannan keıin Mońǵol dalasy men Ortalyq Azıa saharasyn jáne Batys óńirdegi qalalyq elderdi biriktirip bir memleket qurdy. Onyń ústine olardyń birikken ýaqytynyń aldy-arty bir ǵasyrǵa sozyldy. Bul jaǵdaıdy biz ortaǵasyrlyq Azıa taıhyn zertteýdegi erekshe qubylys dep sanaımyz» degen edi [17].

Osynaý bir ǵasyrǵa sozylǵan túrkilerdegi saıası tutastyq, mindetti túrde  aımaqtaǵy etnıkalyq birtutastyq prosesin ilgerletti dep sanaımyz. Sonyqtan da Eýrazıa tarıhynda túrki dáýiri degen uǵym  qalyptasqany belgili. Túrki dáýiriniń ereksheligi onyń etnomádenıetiniń qalyptasqanynan kórinedi. Muny biz túrki tili men jazýynyń júıelenýinen, túrkilik dúnıetanymnan, senim-nanymdardan, áleýmettik tirshilik formasy men turmystyq ádet-ǵuryptarynan olardaǵy ortaqtyqty anyq baıqaımyz.

 Kóne túrki jazba eskertkishterindegi mádenıetter rýnı Álıpbıiniń alǵashqy nusqasy Batys túrkilerden bastaý alyp, keıin Shyǵys túrki qaǵanaty nyǵaıǵanan keıin qaıta óńdelip, normatıvtendirilgenin kórsetedi.

 Al Batys túrik qaǵanatynyń (Kók túriktiń) ortalyq óńiri bolǵan Qazaqstan aýmaǵynda túrki mádenıetiniń tamyry tereńge sińirilgeni belgili. Mine, osy tusta Qazaqstan aýmaǵyndaǵy alǵashqy úısin, qańly, alan-ánsaı etno toptaryyna dýlat, túrkesh, qarluq, tele, basmyl, oǵyz, shyǵyl, ıaǵma jáne basqada rýlardyń kelip qosylyp transformalanýynyń nátıjesinde túrki tili júıesinde qarluq tili dıalektiniń qalyptasqanyn[18] kóremiz.

Etnıkalyq damýdyń úshinshi kezeńi Islamdaný dáýiri nemese Hİ-Hİİİ ǵasyrlar. Batys túrik qaǵandyǵy 659 jyly ydyraǵan soń, Qazaqstan, Ortalyq Azıa aýmaǵy keńistiginde túrki taıpalarynan kúsheıgenderi tarıhı sahanaǵa kóterilip, óz rýy nemese taıpalyq odaqtar atymen aımaqtyq sıpattaǵy memlekettikter quryp bılik júrgizdi. Mysaly, Túrkesh, Qarluq, Oǵyz, Kımaq, Qypshaq handyǵy jáne Qarahan, Qaraqytaı (Kıdan, Batys Láý) patshalyqtary. Bulardyń tusynda aımaqtaǵy etno toptardyń tyǵyz aralasý prosesi tereńdeı túskeni belgili.

 Vİİİ ǵasyrdan bastap Islam dininiń Ortalyq Azıada taralýy, mundaǵy etnomádeıettiń damý baǵyty men sıpatyn túbegeıli ózgerte bastady, ásirese, Qarahan memleketiniń H ǵasyrda Islam dinin memlekettik din dep jarıalaýy Ortalyq Azıadaǵy elderdiń dúnıetanymyn, ómir súrý kózqarasyn, turmys salty men moraldyq-etıkalyq ólshemderine aıtarlyqtaı ózgerister ákelip, jańa mazmundar sińirdi. Sonymen qatar, Ortalyq Azıa elderiniń áleýmettik sharýashylyǵynyń damýyna baılanysty aımaqta etnomádenı aıyrmashylyqtar aıqyndala tústi.

Belgili tarıhshy ǵalym Zardyhan Qınaıatuly Hİ-Hİİ ǵasyrda «Qypshaqtar Eroazıa dalasynyń qıylysyndaǵy alyp aımaqty meken etken Túrki taıpalarynyń saıası uıtqysyna aınaldy. Sóıtip, Qypshaq saıasaı konfederasıasy negizinde keleshek Qazaq ultyn quraǵan negizgi taıpalardyń basy birigip, eldikke umtyla bastaǵan shaǵynda Mońǵol shapqynshylyǵyna tap boldy» [19]  dep paıymdaıdy. Mońǵoldar aldymen ózderimen irgeles jatqan, ózaldyna qaǵanat quryp bılik júrgizip turǵan túrki tektes naıman, kereıt sıaqty etnotoptardyń tas-talqanyn shyǵaryp, olardy Qazaqstan aýmaǵyna yǵystyryp ákelip, mundaǵy túrki tektes paıpalarǵa qosyp jiberdi. Kóp ótpeı olardyń sońynan batysqa qaraı joryq jasap Ortalyq Azıany, Shyǵys Eýropany baǵyndyrdy. Sonmen Shyńǵys han alǵashqy joryǵynda jaýlaǵan jerlerin 1225 jyly balalaryna enshige bólip berdi.

Soıtip Joshyǵa tıgen óńirde Joshy ulysy qalyptasty. Keńes Odaǵy tarıhshylary: «Mońǵoldar joryǵynyń nátıjesinde Qypshaq dalasy jáne onyń tóńiregindegi ulanqaıyr óńirde bir úlken memleket qalyptasty. Bul memleket shyǵys tarıhı derekterinde Joshy ulysy nemese Kók Orda dep ataldy, orystyń ártúrli hronologıalarynda Altyn Orda bolyp ataldy» [20] – dep jazdy. Joshy urpaqtary Ulys shańyraǵyn Qypshaq dalasynda kóterdi, jergilikti negizgi jurty túrik-qypshaqtar boldy [21] jáne olarda taıaý zamanǵy ult bolyp  qalyptasý prosesi júrip jatty. Belgili qypshaqtanýshy ǵalym Bolat Kómekovtyń: «qazaq, ózbek, qaraqalpaq, qyrǵyz, bashqurt, noǵaı, tatarlardyń ult retinde qalyptasýynyń basty uıtqysy - «Qypshaq» atanǵan túrki taıpalary boldy» [22]  - degen kózqarasy sony meńzeıdi. Qypshaq tili, mádenıetiniń áserimen Joshy ulysy, Aq Orda dáýirinde qalyptasqan tilderdiń biri – qazaq tili ekendigi dáleldendi [23].

Etnograftar: «ulttyq proses (etnıcheskıe prosesy): etnostyń evolúsıalyq prosesi men etnostan bólinip ketý prosesi mehnıkalyq túrde ózara baılanysty bolady. Bul eki prosestiń bári de etnıkalyq tulǵa men basqa etnıkalyq ortaq tulǵanyń ózgeristerin kórsetedi, osy turǵydan aıtqanda olar bir tıptegi proses bolyp tabylady» [24]-dep sanaıdy. Osy turǵydan aıtqanda, Ortalyq Azıadaǵy ulttardyń qalyptasý prosesiniń (bóliniý, birigý, birtutastaný) nátıjesi HİV ǵasyrda kórine bastaǵan. Sonyń bir mysaly retinde qazaqtyń derbes ult bolyp qalyptasý prosesiniń aıaqtalýyn aıtýǵa bolady. Óıtkeni «Qazaq etnoterrıtorıasy Aq Ordanyń aınalasynda qalyptasty. Qazaq bólimderi birer mezgil úsh bıliktiń (Aq Orda, Moǵolstan, Noǵaı Ordasy) qaramaǵynda bolǵanymen bir-birimen sabaqtas jatty... Qazaq ultynyń qalyptasýyna ár qaısysy eleýli ról atqardy»[25]- degen kózqaras quptaýǵa turady. Óıtkeni ózine tán tili, ıelik terıtorıasy, toptasqan halqy jáne olarda ortaq ulttyq sana-sezim men psıhologıasy bolǵan qazaqtardy derbes ult bolmady deýge negiz joq.

Olar dál solaı taıaý zamandaǵy ult bolyp qalyptasqandyqtan,  Ábilhaıyr han olardy bótensindi, olarǵa qysym kórsete bastaıdy. Al qazaqtar bılik tarapynan kelgen qysymdardyń ulttyq sıpatta jasalyp jatqanyn jaqsy túsingen, sondyqtan da olar ulttyq táýelsizdikti qalady. Aqyry Kereı men Jánibek óz halqynyń túbirli múddesin kózdeı otyryp, tarıhı oraıdan paıdalanyp, elin Ábilqaıyr handyǵynan bólip shyǵaryp derbes bılik qurdy. Mine, bul 1465 jyly qurylǵan táýelsiz Qazaq handyǵy bolyp tabylady. Qazaq handyǵy ulttyq sıpattaǵy memlekettik qurylym.

Bul qubylysty tarıhı turǵydan qaraıtyn bolsaq, onyń «ótý» prosesi  (jabaıylyqtan órkenıetke ótý, rýlyq túzimnen memleketke ótý, jergilikti shektemelikten ultqa ótý) boıynsha bolǵanyn túsinemiz.

Eger qazaq ulty HV ǵasyrǵa deıin qalyptaspaǵan bolsa, onda Kereı men Jánibektiń táýelsiz bılik qurýy múmkin emes edi. Tarıhtaǵy uly etnıkalyq oqıǵalarda qaǵandyqtardan bólinip ketken etnotoptar kóp bolǵan, biraq olardyń birde bireýi derbes ulttyq bılik qurǵan emes. Sondyqtan Aq Ordadan bastaý alǵan bılik prosesi, qazaq rý-taıpalarynyń ult bolyp qalyptasýymen ulttyq memleket – Qazaq handyǵy jańasha sıpatta quryldy.

 Bul qubylys taıaý zamandaǵy, ıaǵnı HV-HVİ ǵasyrlarda álemde qalyptasqan «kapıtalısik ulttar» jáne memlekettermen shendesedi. Ol kezde ulttyń qalyptasýymen ulttyq memleketter qurylǵan, sodan beri ulttyq memleketter ultty damytyp jetildirip keledi. Demek, ult pen memleket qatynasyna dıalektıkalyq turǵydan qaraǵan kerek  dep sanaımyz.

Nábıjan Muqamethanuly, ál-Farabı at. QazUÝ shyǵystaný fakúlteti qytaıtaný kafderasynyń meńgerýshisi, t.ǵ.ǵd.ǵ, profesor

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. QR BǴM ǴK Sh.Ýálıhanov at.Tarıh jáne etnologıa ınstıtýty. Qazaq memlekettiliginiń tarıhy (ejelgi jáne ortaǵasyrlyq kezeń). - Almaty: Adamar. – 2007. -432 b.; Qınaıatuly Zardyhan. Qazaq memleketi jáne Joshy han. –Astana: Elorda. -2004. – 344.; Qınaıatuly Zardyhan. Qazaq memleketi jáne Joshy han. Almaty: Eltanym baspasy. -2014. – 360 b.; Káribaev B.B. Qazaq handyǵynyń qurylý tarıhy. –Almaty: Sardar. -2014; 520 b.
2. Qazaq memlekettigine qansha jyl? //Jalyn. – 2004. -№3. - 47-70 b; Qazaq memdeketi qaı dáýirden bastalady? //Jas Qazaq. -2006 j. 20 qazan. - № 41 (96) 4-5 b.
3. Qınaıatuly Zardyhan. Saq birlestigi. QR BǴM Sh:Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýty. Qazaq memlekettiliginiń tarıhy (ejelgi jáne ortaǵasyrlyq kezeń). -Almaty: Adamar. -2007. -34, 39 b.
4. Bernshtam A.N. Istorıko-arheologıcheskıe ocherkı; Ocherkı ıstorıı gýnnov. Bul úzindi «Qazaq memlekettiliginiń tarıhy (ejelgi jáne ortaǵasyrlyq kezeń)» atty eńbektiń 38 betinen alyndy.
5. Akıshev K.A., Kýshaev G.A. Drevnáá kúltýra sakov ı ýsýneı dolıny rekı Ilı. –Alma-Ata. – 1963. – S. 4. Bul da atalǵan eńbektiń 39 betinen alyndy.
6. Syma Sıan. Tarıhı jazbalar ( «Shı szı - 史记). 123 býma. Davan 63-baıan. – Pekın: Chjýnhýa kitap baspasy (中华书局). – 1997. -1 t. -800 b.
7. Ban Gý. Hanshý 96 býma, 2- bólim. Batys óńir taraýy, 2- bólim. (汉书. 西域传). – Pekın: Chjýnhýa kitap baspasy (中华书局). – 1997. -2 t. - 983 b.
8. Bul da sonda. - 990 b.
9. Sý Beıhaı. Qazaqtyń mádenıet tarıhy. Úrimji: shyńjań ýnıversıteti baspasy. -1989. – b.
10. Lıý Shýı. Kóne tańnama. 194 býma, Túrkiler ekinshi bólim (旧唐书.卷194下, 突厥下). – Pekın: Chjýnhýa ktip baspasy (中华书局). – 1997. - 11 t., -1322 b.
11. Ao Iansıý, Sýn Chı. Jańa tańnama. 215 býma. Túrkiler ekinshi bólim (新唐书. 卷215下. 突厥下). – Pekın: Chjýnhýa ktip baspasy (中华书局). – 1997. -12 t., -1546 b.
12. Arıstov N.A.
13. Muqamethanuly N. Qańly memleketi. Qazaq memlekettiliginiń tarıhy (ejelgi jáne ortaǵasyrlyq kezeń). - Almaty: Adamar. -2007. - 81b.
14. Ban Gý. Hanshý 96 býma, 2- bólim. Batys óńir taraýy, 2- bólim. (汉书. 西域传). – Pekın: Chjýnhýa kitap baspasy (中华书局). – 1997. -2 t. - 988b.
15. Syma Sıan. Tarıhı jazbalar ( «Shı szı - 史记). 123 býma. Davan 63-baıan. – Pekın: Chjýnhýa kitap baspasy (中华书局). – 1997. -1t. -800 b.
16. Dshn Hýdeaýn. Chjoýnama. Batys óńir taraýy ekinshi bólim (令狐德芬.周书. 异域下). - Pekın: Chjýnhýa ktip baspasy (中华书局). – 1997. -234 b.
17. Ma Chanshý. Túrikter jáne Túrik qaǵanaty (马长寿.突厥人和突厥汗国).- Gýılın(桂林): Gýansı pedýnıversıteti baspasy (广西师范大学出版社). – 2006. – 20 b.
18. Dáýlethan Álimǵazy. Hun-túrik-qazaq tarıhyn zertteý máseleleri. –Almaty: QazAqparat. -2005. - 65 b.
19. Qınaıatuly zardyhan. Qazaq memleketi jáne Joshy han. –Astana: Elorda. -2004. – 121 b.
20. Grekov B.D., Iakýbovskıı A.Iý. Zolotaıa orda ı ee padenıe. Moskva: Izd.Akademıı Naýk SSSR. – 1950 // Iýı Dachjýnnyń qytaı tiline aýdarmasy. - Pekın: Shaný baspasy. - 1985. – 48 b.

21 . Fedorov-Davydov G.A. Obshestvennyı stroı Zolotoı Ordy. –M., 1972, 7-8 b.// Bul Z. Qınaıatulynyń atalǵan eńbegi 131 betinen alyndy.

22. Komekov B.E. Gosýdarstvo Kımekov İH-H ıı. Po arabskım ıstochnıkam. –Alma-Ata. -1972. – S. 35.
23. Qınaıatuly Zardyhan. Qazaq memleketi jáne Joshy han. -292 b.
24. Boromýleı Iý.V.. Etnos jáne etnografıa. Lı Jınchıdyń qytaısha aýdarmasy: Hohohýt: İshki Mońǵol halyq baspasy. - 1985. - 189 b. 404 b.
25. Qınaıatuly Zardyhan. Qazaq memleketi jáne Joshy han. -266 b.