Buǵan qol jetkizýdiń eń senimdi joly – Allah taǵala men Paıǵambarymyzǵa (sallallahý aláıhı ýá sállám) degen súıispenshilikti arttyrý, haq din – Islamnyń úkimderin buljytpaı oryndaýdy kúndelikti daǵdyǵa aınaldyrý, qulshylyqty shyn kóńilmen jasaý, saýapty istermen shuǵyldaný. Bir jaǵynan, osylarǵa kóńil bólip, ekinshi jaqtan jyn-shaıtandardyń kesir-kesepatyna múmkindik bermeýge, ıaǵnı kúná jasamaýǵa tyrysý kerek. Sebebi rýhanı dúnıemizdegi árbir kemshilik olardyń bizdi ıekteýine jol ashady.

á) Qulshylyq jasap, Allah taǵaladan duǵalarmen járdem tileý Jyn-shaıtandardan qorǵanýdyń ekinshi mańyzdy sharty – úzdiksiz duǵa etýdi ádetke aınaldyrý, buny qulshylyq nıetimen jasaý. Duǵa – musylmannyń basty qarýy, sondyqtan ony bir sátke tastamaý kerek. Demek, qorǵaný úshin ishi-syrtymyzdyń, sózimiz ben isimizdiń úılesýin qamtamasyz etýimiz kerek.

Duǵanyń eki túri bar: fıǵlı (ispen) jáne qaýlı (sózben) duǵa jasaý. Dıqannyń egis dalasyn jyrtýy, tyrmalaýy, tuqym sebýi, sýǵarýy – fıǵlı duǵaǵa, sodan keıin qolyn jaıyp: «Iá, Jaratqan Iem, berekeli ónim alýdy maǵan násip et, rızyǵyńdy arttyr», – dep jalbarynýy – qaýlı duǵaǵa jatady. Alǵashqysyn iske asyrmaı turyp, ekinshisin jasaýdyń eshbir paıdasy joq. Kerisinshe, tek fıǵlı duǵamen shektelip qalý da berekege, ásirese, ǵıbadatqa nuqsan keltirip eńbekti esh etedi, ıaǵnı eshbir saýap ákelmeıdi.

Mysal retinde, bir ımandy kisi: «Iá, Jaratqan Iem, musylmandardy jeńiske jetkiz», – dep duǵa etse, bul – izgi is, biraq jetkilikti emes. Óıtkeni qus bir qanatymen usha almaıdy. Bul turǵyda Paıǵambarymyzdyń (sallallahý aláıhı ýá sállám) Bádir soǵysyna minsiz daıyndyq jasap alyp, sońynan bar yqylasymen jalbarynyp Allah taǵalaǵa duǵa etýi – bizge úlken ǵıbrat. Demek, aldymen ispen (fıǵlı) duǵa jasap,  ıaǵnı kerekti sharttardy túgel oryndaý kerek. Sodan keıin qaýlı duǵa jasaý úshin alaqandy jaıǵan durys.

Sondaı-aq, syrqattanǵanda dárigerge qaralý, dári ishý – fıǵlı duǵaǵa, al shıpa beretin Allah taǵalaǵa qol jaıyp, shıpa suraý – qaýlı duǵaǵa jatady. Keıde tek jalbaryný arqyly, ıaǵnı qaýlı duǵamen dertten aıyǵýǵa bolsa, keıde Allah taǵalanyń maqsaty basqa bolyp, dárigerge qaralýdy qalaýy múmkin. Paıǵambarymyz (sallallahý aláıhı ýá sállám): «Allah taǵala árbir aýrýdyń shıpasyn jaratqan, emdelińder»^[1], – dep buıyrý arqyly osy fıǵlı duǵaǵa bizdi yntalandyrýda. Tek joǵaryda aıtqanymyzdaı, shıpanyń Allah taǵaladan ekenin bilip, ony bir qulshylyq mindetimiz dep túsinip, barlyq jaǵdaıda qaýlı duǵa jasaýdy esten shyǵarmasaq bolǵany.

Keıde qaýlı duǵanyń jetkiliksizdigi ispetti, fıǵlı duǵanyń da jetkiliksizdik tanytatyn kezderi bolady. Sondyqtan Allah taǵala shıpany keıde eki duǵaǵa birden berse, keıde tek bireýi úshin násip etedi. Barlyq nárse Óziniń qolynda. Kúndelikti ómirde duǵa degendi bilmeıtin qanshama adamdardyń deni-qarny saý, rahattana ómir súrgenin kórip júrmiz. Buǵan kerisinshe, dári-dármek ishse de, duǵany bir sátke bolsa da aýzynan tastamaıtyn Allah taǵalaǵa shyn berilgen pendelerdiń aýrý-syrqaýdan bir bas almaı júrgenine kýá bolýdamyz. Osyndaı jaǵdaılarda biz duǵamyz qabyl bolmady-aý degen oıǵa berilemiz. Alaıda qabyl etý basqa, jaýap berý basqa. Árbir duǵa qabyl bolady, biraq onyń qaıyrymy suralǵan nárseniń dál ózi berilgeni sekildi, keıinirek berilýi de múmkin, tipti bu dúnıede emes, aqyrette berilýi múmkin. Bular tolyǵymen Allah taǵalanyń danalyǵymen júzege asatyn is. Syrqat kisi dárigerge: «Maǵan myna dárilerdi ber», – dese, dáriger  dál sonyń aıtqan dárilerin bermeýi múmkin. Qaısysy kerek bolsa, sony beredi, al paıdasyz dárilerdi bermeıdi nemese odan da táýirin, paıdalysyn beredi. Endi osyny shartty túrde salystyryp kórsek, Allah taǵala da quldarynyń duǵalaryn árqashan estıdi, estigenin olarǵa sezdiredi, kóńilin jaılandyrady. Óıtkeni, Allah – pendesine kúre tamyrdan da jaqyn. Biraq, belgili bir hıkmetke baılanysty, qulynyń qalaǵanynyń bárin bermeýi múmkin. Sebebi, qulyna neniń paıdaly ekendigin Allah jaqsy biledi. Biz Allah taǵalanyń isine aralasa almaımyz, óıtkeni Ol – múliktiń ıesi, ne isteımin dese de múlkine ózi ege. Meıirimine de, qaharyna da rızamyz. Ol ábestik jasamaıdy, ár isinde bir emes, myńdaǵan danalyq bar.

Duǵanyń da namaz sekildi qulshylyqtyń túri ekendigin esten shyǵarmaǵan jón. Ony da shyn yqylas, taza nıetpen jasaý kerek jáne bu dúnıelik paıdany kózdemegen jón. Adam shynaıy kóńilimen Jaratýshysyna jalbarynyp, Onyń razylyǵyna umtylýy kerek. Alaıda, keıde Uly Jaratýshy óziniń sheksiz raqymymen qulyna meırimin tógip, qýantýy múmkin. Sondyqtan nátıjesin kórýge asyǵyp, tezirek maqsatyma jetsem eken degen nıetpen jasalǵan duǵalardyń qabyl bolýy neǵaıbil.

Duǵany birden nátıjesin kórý úshin emes, Jaratqan Iemizdiń razylyǵyna kenelý úshin úzbeı jasaýǵa tyrysýymyz kerek. Tileý tilep, jalbarynýdy toqtatpaý kerek. Árdaıym ár nárseniń jaqsylyǵyn tileý, kúnáni keshirýshi, mártebemizdi kóterýshi Jaratýshymyzǵa adal nıetimizdi kórsetý, soǵan kúsh salý ári synaq áleminde júrgenimizdi esten shyǵarmaı qulshylyǵymyzdyń jemisin aqyretten kútý – shynaıy ǵıbadattyń basty sharty.

b) Allah taǵalanyń izgi quldarynyń duǵasyn (batasyn) alý kerek İzgi quldardyń aq batasyn alý óte mańyzdy ári paıdaly. Óıtkeni Paıǵambarymyzǵa (sallallahý aláıhı ýá sállám) duǵa surap keletinder kóp bolǵan. Ahmad ıbn Hánbaldyń kitabyndaǵy Tábáranıdiń rıýaıatynda Ýmmý Hanı (r.a.) bylaı deıdi: «Birde bir kisi Allah Elshisine jyndanǵan balany qaratty. Paıǵambarymyz (sallallahý aláıhı ýá sállám) onyń denesin túrtip: – Eı, Allahtyń dushpany, shyq! – dedi. Sosyn balanyń betin shaıyp, duǵa oqydy. Artynsha bala aıyǵyp ketti»^[2]. Biz de ózimiz aýzy dýaly dep sanaıtyn taqýa jandarǵa ótinish jasap, olardyń biz úshin duǵa etýin suraımyz. Allah qalasa shıpasyn berer.

Eger jyndar mazalaǵan sátte dereý jyndardy oqıtyndarǵa júginer bolsaq, bul bizdiń kúdigimizdi arttyryp, rýhanı kúshimizdi álsiretedi. Al muny tipti ásirelep jiberetinder bar. Bireýinen bir tumar, ekinshisinen taǵy bir tumar alyp, beıshara aýrý adam tumarlardy arqalaıdy da qalady. Alda-jalda bul tumarlardyń biri joǵalsa, aýrý adam qorqyp, úmitsizdikke dýshar bolady. Iaǵnı, shıpa tabady dep júrgende, is nasyrǵa shaýyp ketedi de, aýrýyn odan saıyn asqyndyryp alady. Sondyqtan mundaıda eń durysy – duǵa oqý. Abdýllah ıbn Amr (r.a.) balalaryna duǵa úıretetin, bilmeıtinderiniń ústine jazyp ilip qoıatyn. Buǵan kóp senim artpaǵan jón. Óıtkeni sahıh hadısterde aıtylǵandaı, Paıǵambarymyz 70 myń adamnyń esep-qısapsyz jumaqqa kiretinin súıinshilegen kezde ol adamdardy «kıimge monshaq taqpaǵan, bal ashý, jaman yrym men tumarǵa senbeı, Allah taǵalaǵa táýekel etkender»^[3] dep tizbekteıdi. Sol sebepti ári duǵa oqý ári táýekeldi nyqtaý – eń durys sheshim.

v) Imandy dárigerler men psıhıatrlarǵa qaralý kerek Mundaı jaǵdaılarda boıynda ımany bar ári rýh pen jyndarǵa, olardyń áserine senetin psıhıatr mamandar men dárigerlerge kóriný kerek. Eger ózgeni emdemek túgili ózderi rýhanı júdeý, ımandylyqtan jurdaı dárigerlerge baratyn bolsaq, onda onsyz da jyndardan kóreseni kórip, sendelip júrgen aýrýlardy odan saıyn eseńkiretip salyp, máseleni asqyndyryp alamyz. Ondaı dárigerler naýqasqa: «Qydyr, áıeldermen kóńil kóter, sóıtip, ishińdegi qaıǵy-muńdy umytýǵa tyrys», – dep keńes berip jatady. Mundaı usynystar ábden shóldegen adamǵa «taǵy biraz shóldeı tús» dep, teńizdiń tuzdy sýyn jutqyzǵanmen teń. Onsyz da aýrý adamdy osy beıshara jaǵdaıǵa dýshar etken: rýhanıatqa kóńil bólmeýi, tánniń qyzyqshylyǵyn kúıtteýi jáne kúnáli isterdi kóp jasaýy bolatyn. Ol ol ma, osyndaı túsinikten aryla qoımaǵan medısına da, dáriger de jyǵylǵanǵa judyryq degendeı, tolyǵymen materıalısik kózqaras negizinde dıagnoz qoıyp keledi. Aldaǵy ýaqytta qazirgi jetilgen medısınalyq tehnologıalar dinge kóńil bólgen kezde bul máseleler qalypty jaǵdaıǵa túsetin bolady.

g) Aıatýl-kýrsı men «Fálaq», «Nas» súrelerin, t.b. duǵalardy oqý kerek Áýeli, Allah taǵalaǵa syıyný, kómegine sený óte mańyzdy. Allah taǵala Quranda quldaryna: «Seni shaıtannan bir túlen túrtse, birden Allahqa syıyn»^[4] dep, ıaǵnı «Aǵýzý bılláhı mınásh-shaıtanır-rajım» dep aıt! - deıdi. Osy tusta «Múmınýn» súresiniń 97-98-aıattaryn jatqa oqý kerektigin de eske sala keteıik.

Paıǵambarymyz (sallallahý aláıhı ýá sállám) Aıatýl-kýrsıdi oqý kerektigin eskertedi. Sahaba zeketten túsken dúnıege qol suqqysy kelgen adam beınesindegi shaıtandy ustap alǵan-dy. Ol bosap shyǵý úshin: «Meni jiber, saǵan bizden qorǵanatyn duǵa úıreteıin. Ol – Aıatýl-kýrsı», – deıdi. Paıǵambarymyz bul oqıǵany estigende: «Ol ótirikshi, degenmen bul joly shyndyǵyn aıtypty», – degen edi.^[5] Paıǵambarymyzdy (sallallahý aláıhı ýá sállám) ıahýdıler dýalaǵan kezde, mýaýýızzataın, ıaǵnı «Fálaq» pen «Nas» súreleri oqylyp, dýanyń áseri joıylǵan.^[6]Sondaı-aq Aısha anamyzdyń (r.a.) aıtýynsha, Paıǵambarymyz (sallallahý aláıhı ýá sállám) tańerteń jáne keshke úsh márte «Fálaq» pen «Nas» súrelerin oqyp, alaqandaryna úrlep, artynsha qoly jetken jerine deıin denesin túgel sıpaıtyn»^[7].

Sonymen birge, Paıǵambarymyz (sallallahý aláıhı ýá sállám) tańerteń jáne keshke úsh márte «Bısmılláhıl-lázı lá ıádýrrý maasmıhı sháıýn fıl-ardı ýá lá fıs-sámáı ýá hýýás-Samıýl-Alım» (Aspandaǵy jáne jerdegi barlyq jamandyq ataýlydan qorǵaıtyn Allahtyń atymen. Jáne Ol barlyq nárseni estıdi ári barlyq nárseni biledi), – deıtin. Bul sal bolyp qalmaý úshin jasalady^[8]. Jáne «Aǵýzý bıkálımatıl-láhıt-tammatı mın kýllı shaıtanın ýá hámmátın ýá mın kýllı aının lámmátın» (Barlyq shaıtandar men ýly jándikterden keletin búkil jamandyqtan jáne suq kózden Allahtyń uly sózderine sıynamyn)^[9] duǵasyn oqý kerektigi de aıtylǵan.

Imam Ǵazalı 1 ret «Bısmıllahır-rahmanır-rahım», 10 ret «Allahý ákbar», 19 ret «Lá ıýflıhýs-sahırý haısý áta»^[10] jáne «Mın shárrın-náffásátı fıl-ýqad»^[11] duǵasyn oqýdy usynady. Jáne bir qadirli kisiniń keńesi boıynsha, joǵaryda aıtylǵan eki aıatty árbirin oqyrda bir jutym sý, shaı nemese sorpa iship oqý jáne muny 19 márte qaıtalaý kerek.

Buǵan qatysty basqa da kóptegen duǵalar bar. Olar jaıly hadıs kitaptaryna qarap nemese mamandardan suraǵan abzal. Sondaı-aq Bádir sahabalary, Jáýshan jáne «Býrá» qasıdasyn oqýdyń da paıdasy mol^[12].

ǵ) Duǵa oqý arqyly jyn-shaıtandardan qutylǵan jandar týraly mysaldar

1) Jaqyn týystarymnyń bireýi sal bolyp qalǵanda, oǵan bir apta boıy «Býrá» qasıdasy oqyldy. Allah taǵala óziniń shıpasyn berip, bir aptadan soń syrqatynan aıyǵyp ketti.

2) Endi bir joldasymnyń óz kózimen kórgen birneshe oqıǵasyn óz aýzynan tyńdap kórelik: «Izmırdegi Bolchova meshitinde qyzmet istep júrgenimde, 18 jas shamasyndaǵy aýqatty januıadan shyqqan eki jigit janyma keldi. Biz meshitten shyqqan edik. Olar syrtta kútip tur eken. Júzderinen úreılenip turǵandaryn baıqadym. Ekeýi bir nárseden úrpektep qasyma keldi de, «Biz pálen degen yqsham aýdanda qyz-jigit aralas «árýaq, jyn shaqyrý» seanstaryn uıymdastyratyn edik. Olar kelip, stakandarymyzdy qozǵaltyp, áripter arqyly sóz jazyp sóılesetin. Biz máz bolyp kóńil kóteretinbiz (Árýaq shaqyrý máselesi baı adamdardyń eń kóp kóńil bóletin isi desek, qatelespes edik). Keıinnen doǵardyq. Biraq, sol kezden bastap, olar kúndiz-túni bizdi mazalaıtyndy shyǵardy. Ásirese, túnde qatty mazalaıdy. Tósekterimizdi qozǵap, shkaftyń esikterimen oınaıdy. Ábden basymyz qatty. Ne isterimizdi bilmegendikten, meshitke keldik», – dedi. (Ah, týǵanda, úılengende, ólgende jáne qınalǵanda ǵana eske túsetin meshitter, qaıran urpaǵymyz!) Taǵy da bylaı dep sózin jalǵady: «Bilesiz be, qazir de anaý aǵashtyń qasyndaǵy oryndyqta otyr». Men: «Júrińder, meshitke kireıik», – dep, ishke alyp júrdim, – «Allahtyń úıi – eń senimdi jer».

İshke kirip jaıǵasqan soń uzaq sóılestik. Bilgenimshe munyń qaýipti is ekenin, ımandylyqqa bet buryp, dinı-ǵylymı máselelermen shuǵyldanǵanda ǵana osy qaýip-qaterden qutylýǵa bolatynyn aıtyp, birneshe duǵalar jazyp berdim. Keshkisin úıdegi bólmeme kirip, kitap oqyp otyr edim. Bir kezde zalda oınap júrgen balalarym bólmeme júgirip kelip: «Áke, bólmede svet jandy, qabyrǵada bireýler júr», – dedi. Onyń mánisin birden túsindim. Kúndizginiń kegin alýǵa kelgen bolý kerek. Ózderinshe meni qorqytpaqshy. Ústeldiń ústinde turǵan duǵalar jınaǵyn alyp, Bádir sahabalarynyń esimderin oqýǵa kiristim. Oqyp bolmaı jatyp jaryq sónip, qabyrǵadaǵy dybystar tynyshtaldy.

3) «Izmırdegi «Altyndaǵ» yqshamaýdanyndaǵy meshitte ımam bolǵan bir kisi bylaı degen edi: «Men munaraǵa shyqqan saıyn artymnan tarsyldaǵan dybys-tar estıtinmin. Bul ásirese, keshkisin jıi bolatyn. Namazsham men quptan namazdarynan keıin jamaǵat úılerine tarap, meshitte eshkim qalmaǵan kezde jaryqty sóndirip, esikti jabatynmyn. Biraq, kóbine men áli jaryq túımesin baspaı turyp, jaryq sónip qalatyn. Bunyń kóp ýaqyt jalǵasqany sonsha – shydaı almaı basqa meshitke aýysyp kettim».

4) Havrandaǵy Chakyrdere aýylynyń bir turǵyny basynan ótken myna bir oqıǵa jaıly bylaı degen edi: «Jazdygúni túnde egis dalasyn dońyzdardan qorǵaý úshin aýyldaǵy ádet boıynsha, egistiktegi lashyqta túnep qaldym. Jalǵyz bolatynmyn. Jaqyn jerde jan balasy joq edi. Qolyma myltyǵymdy ustap, tósekte jatqanmyn. Bir kezde esik qaǵyldy. Tún ortasynda kim keldi eken dep tańdanyp, esikten ishke kirgen adamǵa qarasam, sizge ótirik, maǵan shyn, qolynda maı shamy  bar ózimniń áıelim kirip kele jatyr. Sondaı uzaq jerden jáne mundaı kesh ýaqytta áıelimniń kelýi múmkin emes edi. Esimdi jıyp, biletin duǵalarymdy oqı bastadym. Kelgen beıne keri burylyp ketip qaldy. Shyǵar kezde esikti jabýdy da umytpady».

5) «Ne istesem de, dertten qutyla almadym, – dep bastady bireýi, – barlyq em-domdy qoldandym. Barmaǵan dárigerim qalmady. Biraq, shıpa bolmady. Qolyma súıel qaptap ketti. Qazir esimde joq, bireýdiń aıtýy boıynsha, bir duǵany oqydym. Ertesine qolymda súıelden iz qalmady. Tipti sol kezde dál sondaı dertten qutyla almaı júrgen bir jigitke de sol duǵany oqýǵa keńes berdim. Birneshe kúnnen keıin jolyqqanymda, qoldaryn kórsetip jazylyp ketkenin aıtty».

Osyǵan uqsas júzdegen oqıǵa bar. Olardyń eshbirin materıalyq zańdylyqtarmen túsindirý múmkin emes. Osy turǵyda ǵalymdardyń mundaı emdeý tásilderiniń de óz aldyna ǵylym ekenin moıyndaǵany abzal. Mundaı máselelerdi kórmegensip júre berýdiń paıda ákelmeıtindigi búginde barshaǵa málim. Sebebi, ǵylymı ortalardyń bul máselege degen qasaqana selqostyǵy shynaıy ǵylymmen úsh qaınasa da sorpasy qosylmaıdy.

[1] Tırmızı, Tybb 2; Ibn Májá, Tybb 1; Ábý Daýýd, Tybb 1, 11; Ahmad ıbn Hánbal, ál-Músnád, 2/278. [2] Ahmad ıbn Hánbal, ál-Músnád, 4/171-172; át-Tábáranı, ál-Májmáýl-kábır, 5/275. [3] Buharı, Rıqqa 21, 50; Tybb 17, 42; Múslim, Iman 371, 372, 374. [4] Fýssılat súresi, 41/36. [5] Buharı, Ýákálat 10; Tırmızı, Sáýábýl-Quran, 3; Ahmad ıbn Hánbal, ál-Músnád, 5/423, 6/52. [6] Buharı, Tybb 47, 49, 50; Bádýl-halq 11; Jızıa 14; Ádáb 56; Daǵaýat 58; Múslim, Sálam 43; Ibn Májá, Tybb 45; Ahmad ıbn Hánbal, ál-Músnád, 6/57, 63-64, 96, 367. [7] Buharı, Tybb 39; Daǵaýat 12; Múslim, Sálam 50; Ábý Daýýd, Ádáb 98. [8] Ábý Daýýd, Ádáb 101; Ibn Májá, Duǵa 14; Ahmad ıbn Hánbal, ál-Músnád, 1/62, 66, 72. [9] Buharı, Ánbıa 10; Ábý Daýýd, Sýnná 20; Tırmızı, Tybb 18. [10] Taha súresi, 20/69; Nas súresi, 114/4. [11] Fáláq súresi, 113/4 [12]  «Asqaby Bádir » – putqa tabynýshylarmen bolǵan Bádir atty jerdegi alǵashqy soǵysqa qatysqan sahabalardyń esimderi jazylǵan qasıetti duǵa. «Jáýshan» – Paıǵambarymyzǵa Jábireıl perishteniń Ýhýd soǵysynyń aldynda úıretken  Allahtyń esimderinen turatyn qasıetti duǵa. «Býrá qasıdasy» -  Kaab ıbn Zýháır atty aqynnyń Paıǵambarymyzdyń (s.a.s.) qurmetine arnap shyǵarǵan qasıdasy. Paıǵambarymyz oǵan shapanyn («býrá») syıǵa tartyp iltıpat kórsetken.