"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine

«Qazaq handyǵynyń qurylýy Qazaqstan tarıhynda syndarly kezeń bolyp tabylady»         

N.Á.Nazarbaev

Qazaq handyǵy — qazaqtardyń XV jáne XIX ǵasyrlar aralyǵynda qanat jaıǵan, táýelsiz ulttyq memleketi. Qazaq handyǵy qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy saqtap, qorǵap kelgen memlekettiginiń nyshany. Ol ulan – baıtaq óńirdi mekendegen qazaq taıpalarynyń basyn qosyp shoǵyrlandyrýda, qazaqtyń etnıkalyq terıtorıasyn biriktýde, qazaqtyń baıyrǵy zamannan bastalǵan óz aldyna jeke el bolyp qalyptasýyn birjolata aıaqtaýda asa mańyzdy jáne túbegeıli sheshýshi rol atqardy.

Qazaq handyǵynyń qurylý kezeńin baıan etken shyǵys jylnamalyryn taldap shyqqan reseılik zertteýshi T. Sultanov Kereı men Jánibektiń Ábilqaıyr hannyń bólinip shyǵý jylyn Hıjranyń 864/1459-60 jj. Dep kórsetken bolatyn.

Kereı han (t.j.b. – 1473) – Qazaq handyǵynyń negizin qalaýshy uly eki tarıhı tulǵanyń biri, alǵashqy qazaq hany. Aq orda hany Orystyń urpaǵy. Orys hannan Toqtaqıa, odan Bolat, odan Kereı han taraǵan «Taýarıh – ı gýzıda – ıı nýsratname» deregi boıynsha, Kereı han – Bolattyń jalǵyz balasy. Muhammed Haıdar dyń «Tarıhı – ı Rashıdı» atty eńbeginde Kereı han týysy Jánibek hanmen birge XV ǵasyrdyń 50 – jyldarynyń aıaǵynda Qazaq handyǵynyń qurylýyna qatysty oqıǵalarda alǵash ret atala bastaıdy. Onda Kereı hanmen Jánibek hannyń Ábilqaıyr handyǵynan bólinip, Moǵolstannyń batysyndaǵy Shý boıy men Qozybasy óńiri aralyǵyna kelip qonystanǵany týıraly baıandalady. Bul aımaq – sol jyldardaǵy Moǵolstan bıleýshisi Esenbuǵa han men onyń týǵan aǵasy Júnis han ıelikteriniń arasy boldy. Kereı han men Jánibek han qol astyndaǵy rý – taıpalarmen 1457 – 1459 jj. Shý óńirine kóship kelgen. Ábilqaıyr hanga narazy sultandar, ámirler, rý – taıpa basylary Kereı han men Jánibekke kelip qosylady. Az ýaqyt ishinde Qazaq handyǵyndaǵy halyqtyń sany 200 myńnan asyp ketedi. Kereı han men Jánibek hannyń arqasynda Esenbuǵa han aǵasy Júniske qarsy kúreste senimdi, ári myqty odaqtas tabady. Júnis 1461-62 jyly Esenbuǵa han qaıtys bolǵanǵa deıin Moǵolstan taǵyna qarsy eshqandaı áreket jasaı almaıdy. 1461/62–1469 jyldary Moǵolstan hany Dosmuhammedtiń mánsiz, maǵynasyz júrgizgen saıasaty saldarynan Kereı han Júniske qoldaý kórsete bastaıdy. Aqyry,1469 jyly Dosmuhammed han qaıtys bolǵannan keıin, Moǵolstandaǵy bılik basyna esh qıyndyqsyz Júnis han keledi. Kereı han tusynda negizi qalanǵan Qazaq-Moǵolstan qatynasy 16 ǵasyrdyń 30-jyldaryna deıin dostyq, beıbit sıpatta bolady. Ábilhaıyr han Kereı han men Jánibek han yqpalynyń kúsheıe bastaǵanynan qaýiptenip, olardy der kezinde talqandaý maqsatymen 1468/69 jyly joryq uıymdastyrady. Joryq kezinde Ábilhaıyr han aýyryp, qaıtys bolady da, áskeri keıin oralady. Keshegi Ábilhaıyr hannyń qarsylastary – Ahmet pen Mahmut handar, noǵaı myrzalary Musa men Jańbyrly, Sibir hany Ibaq, shaıbanılyq Berke sultan jáne qazaq handary Ábilhaıyr hannyń murageri Shaıh Haıdar hanǵa qarsy shyǵady. “Taýarıh-ı gýzıda-ıı nýsratname” dereginde qazaq handary retinde Kereı han men Jánibektiń esimderi atalsa, “Fathnama”, “Shaıbanıname” derekterinde tek qana Jánibek hannyń esimi kezdesedi. Degenmen Kereı han esimi tarıhı derekterde sońǵy ret 1472 – 73 jyldary, Júnis han ordasyna Burysh oǵlan degen sultannyń shabýyl jasaýyna baılanysty atalady. Ańyz boıynsha, Kereı han Qazaq handyǵyn 10 jyldaı bılegen jáne Han taýy eteginde jerlengen.

Kereı hannyń qandaı jaǵdaıda, qaı jyly qaıtys bolǵandyǵy jóninde naqty málimetter joq. Kereı hannyń úsh balasy boldy. Olar: Buryndyq han, Qoja-Muhammed jáne Sultan Áli. Olardyń ishinde 30 jyldan astam Qazaq handyǵyn bılegen Buryndyq hannan soń taq bıligi túpkilikti túrde Jánibek hannyń urpaqtarynyń qolyna ótedi. Kereı hannyń qalǵan eki uly jóninde derekter kezdespeıdi.

Jánibek han, Ábý Saıd (t.j.b. – 1470) - Qazaq handyǵy men qazaq handary áýletiniń negizin qalaýshy, Baraq hannyń uly, Orys hannyń urpaǵy Baraq hannyń kishi uly. Kereı hanmen birge Qazaq handyǵynyń negizin qalaǵan. 1428 jyly ákesi Baraq han (Aq Orda hany) ólgen soń, Deshti Qypshaqtaǵy saıası bılik Ábilqaıyr hanǵa kóshedi.

1457  jyldyń  jazdyń sońynda Ábilqaıyr han Syǵanaq túbinde qalmaqtardan jeńilgennen keıin, Kereı men Jánibek sultandar qaramaǵyndaǵy ulysymen Moǵolstanǵa kóshedi.

Kóshýge tarıhı ańyz boıynsha, Qobylandy batyr men Aqjol bı arasyndaǵy daý-janjal sebep bolǵan.

Jazba derekter málimeti boıynsha, Kereı men Jánibektiń qalmaqtarǵa qarsy ásker jıý týraly Ábilqaıyr hannyń jarlyǵyna qulaq aspaýy jáne 1457 jylǵy jeńilisten keıingi qalyptasqan jaǵdaı, ıaǵnı eki sultanǵa Ábilqaıyr han tarapynan qaýip-qaterdiń tónýi  Orys han urpaqtaryn óz ulystarymen birge kóshpeli ózbekter memleketinen ketýge májbúr etedi.

1457 jyly kúz aıynyń sońynda kóship kelgen eki sultan ulystary Shýdyń tómengi boıynda qystap shyǵady.

1541-1546 jyldary jazylǵan «Tarıh-ı Rashıdıde» qazaq sultandarynyń bılik ete bastaýy 870 jyldan (1465-1466 j) bastalady delinedi. Kereı han qaıtys bolǵannan keıin Jánibek handyq bılikke keledi. Buryndyq hannyń bılik qurǵan jyldaryn eseptemegende, Qazaq handyǵynyń bıligi osy kezden bastap Jánibek hannyń urpaqtaryna tolyq kóshedi. Qazaq tarıhynda Jánibek han  Qazaq handyǵynyń qurylý úrdisine tolyq qatynasyp, basshylyq etken tarıhı tulǵa.

1469 jylǵa deıin Qazaq handyǵynyń halqy Ábilqaıyr hannyń qarsylastary esebinen óse túsedi. 1463 jyly Ábilqaıyr han qaıtys bolǵan soń, kóshpeli ózbekter memleketine Sibirden  Ibaq han, Altyn Ordadan  Ahmet han, Noǵaı ordasynan Musa men Jańbyrshy bıler, Horezmnen  Bereke sultan, al Qazaq handyǵynan Jánibek han qarsy shyǵady.

1470 jyldyń basynda Shaıh-Haıdar han óltirilgen soń, kóshpeli ózbekter memleketi tolyǵymen kúırep, Deshti Qypshaqtyń basym bóliginde Jánibek han basqarǵan Qazaq handyǵynyń bıligi ornaıdy.

Jánibek han XV ǵasyrdyń 70 – jyldary ishinde qaıtys bolǵan. Jánibek han tusynda Qazaq handyǵy jeke el boldy. Jánibek hannyń artynda toǵyz uly qaldy.  Olar: Irenshi, Mahmut, Qasym, Ádik, Janysh, Qambar, Tanysh, Ásik jáne Jadyq. Bulardyń ishinde Qasym men Ádiktiń HÚ ǵasyrdyń sońy men HÚİ ǵasyrdyń basynda qazaq qoǵamyndaǵy róli óte zor boldy. HÚİ ǵasyrdyń sońynan HİH ǵasyrǵa deıingi barlyq qazaq handary Jánibek hannyń uly Jadyq sultannan taraıdy

Muammed Haıdar Dýlat (1499-1551) Qazaqstan men Orta Azıa tarıhnamasynda, ásirese, keıingi orta ǵasyr tarıhynda aıtpaı ketýge bolmaıtyn bir tulǵa Muhammed Haıdar Dýlat nemese ejelgi kitaptarda kórsetilgendeı, Myrza Muhammed Haıdar ben Muhammed Husaıyn Kóreqan Dýlat. Ádebı shyǵarmalaryda Myrza Haıdar nemese Haıdar Myrza dep atalǵan.

Muhammed  Haıdar baıyrǵy aq súıekter tuqymynan, dýlat taıpasynyń ámirlerinen shyqqan. Onyń babalary sol tusta Moǵolstan aýmaǵyna kirgen Ońtústik – Shyǵys Qazaqtannyń ulys bekteri men tarhandary bolǵan. Muhammed Haıdar óte qıyn da qaıshylyqty ýaqytta ómir súrdi, shonjarlar teginen shyqqanynaqaramaı taǵdyr ony onsha erkelete qoımaǵan. Anasy Hýb Nıgar hanym Moǵolstan bıleýshisi Júnis hannyń qyzy. Orta Azıa tarıhynan jaqsy tanys qolbasshy jáne Ámir Saıd han, sondaı – aq Uly Moǵoldar ımperıasynyń negizin qalaýshy Zahır ád – Dın Muhammed Babyr sheshesi jaǵynan jaqyn nagashylary bolyp keledi. Osynaý tynyshsyz ýaqytta Muhammed Haıdardyń ákesi áskerbasy Husaıyn qaza tabady da, toǵyz jasar balany naǵashysy Kabýl bıleýshisi aqyn Zahır ád – Dın Babyrǵa jiberedi. 1512 jyly er jetip qalǵan Muhammed Haıdar ekinshi naǵashysy Sultan Saıd hanǵa kelip, Qashqarda jurt qatarly jaýyngerlik mindetin oryndaýǵa kirisedi. Eki jyldan keıin Jarkent qalasy úshin bolǵan soǵysqa qatysady. Sonymen qatar Tıbet pen qyrǵyz joryqtaryna qatysqan.

Ydyrapketken Ábilqaıyr handyǵy muragerleri  Syrdarıa boıyndaǵy ıelikterdi ǵana saqtap qalýdy kózdedi . Ońtústik Qazaqstan jerindegi Temir áýleti memleketiniń bıligi álsiredi. Syrdarıa boıyndaǵy qalalardyń Qazaq handyǵy quramyna  alynýynyń  basty qarsylasy Ábilqaıyr hannyń nemeresi Muhammed Shaıbanı han boldy (qazaqtar ony Shaıbaq han dep atap ketken). Qazaqtardyń birigýine baılanysty qazaq áskerı kúshteri, árıne, Shaıbaq jasaqtarynan basym tústi. Alaıda, Syrdarıa qalalaryna qaıtkende de óz bıligin júrgizýdi amaldaǵan mazasyz Shaıbaq birde  Temir áýletiniń, ekinshisinde moǵol handarynyń nemese noǵaı myrzalarynyń kómegine súıenip júredi. Sóıtip, Qazaq handyǵynyń keńeıýine birneshe kórshiles memleketter shek qoıýǵa tyrysqan. Áýeli  Edildegi  Hajy – Tarhanǵa qashqan Shaıbanıdi  Temir áýletiniń  Túrkistan ýalaıtyndaǵy ákim kómek berýge ılandyryp, shyqyryp alady. Biraq, qazaqtar ony bılikke mańaılatpaı, 1470 jyly Kereı han Túrkistanǵa áskerimen keledi. Jánibek hannyń uldary Mahmud ben Jırenshe sultandar Sozaq pen Saýrandy alady. Buqarǵa qashqan Shaıbanıdy «Deshti Qypshaqtyń hany» jarıalaımyn dep Noǵaı Ordasynyń bıleýshisi Musa myrza dámelendiredi. Shaıbanı eki jyldan soń qaıta oralyp, Arquq pen Syǵanaqty alady. Qazaqtar Buryndyq sultan men Mahmud sultan basqarǵan birikken «sansyz kóp» kúsh jıyp, Qarataýdaǵy Soǵyndyq kezeńinde shaıbanılerdi tas- talqan qylyp jeńedi. Syrdarıa boıyndaǵy Syǵanaq pen ózge qalalar qazaq handarynyń basqarýynda qalyp, Shaıbanı Mańǵystaýǵa qashady. Memleketaralyq tartystarǵa Moǵol bıleýshileri de aralasyp, 1482-1485 jj. Júnis han Temir áýletinen Tashkent pen Saıramdy tartyp aldy. Muhammed Shaıbanı az ýaqytqa Arquq pen Syǵanaqty basyp aldy, biraq qazaq áskeriniń qysymyna shydaı almaı, jeńilip, 1486 jyly Qarazymǵa (Horezmge) ketti. 1490 j. Moǵol bıleýshisi Sultan Mahmud han Temir áýletinen bosatyp alǵan Otyrar qalasyn berip, Syr boıyndaǵy jaǵdaıdy qıyndata túsedi. Qazaqtardyń moǵoldarmen shaıqasýyna týra keldi. Otyrarǵa súıenip, Shaıbanı Iasy men Saýrandy alady. Bul jolyda Shaıbanı óktemdigine toıtarys berildi. Buryndyq han, Ádikpen Qasym sultandar basqarǵan qazaq áskerleri qala turǵyndarynyń kómegine Saýranǵa kirdi. Alaıda, Otyrardy alýǵa kelgen qazaq áskerlerine qarsy Shaıbanı men Moǵol hany kúsh biriktirdi osyǵan baılanysty, Buryndyq han qala qorshaýyn tastap, Shaıbanımen bitim jasady.

Osy kúnge deıin «qazaq» termıniniń shyǵý tegi týraly naqty túsindirme joq. Ejelgi Altaı men Sibir halyqtarynyń tilderinde «qazaq» termıni – berik, myqty, alyp degendi bildiredi. Deshti Qypshaqta İH-H ǵasyrlardy «qazaq» sózi azat, erikti degen maǵynada qoldanǵan. Kereı men Jánibek sultandar bılik qurǵan qaraı qazaq termıni etnonımge, ıaǵnı halyqtyń ataýyna aınaldy. Esen Buǵa qaıtys bolǵannan keıin, Moǵolstan handyǵy burynǵy kúsh qýatynan aırylyp, onyń kóptegen taıpalary Qazaq handyǵyna qosyldy.

Kereı men Jánibek sultandar Qazaq handyǵyn saıası jáne ekonomıkalyq turǵydan nyǵaıta túsý qajettigin túsindi. Sóıtip qalalar qalpyna keltirilip, jańa jaıylymdar ıgerilip, saýda sattyq pen qol óner damyp qazaqtardyń birtutas aýmaǵy quryldy.

Qazaq handyǵynyń qurylýy qazaq halqynyi tarıhyndaǵy tótenshe mańyzdy oqıǵa boldy. Ol qlan-baıtaq óńirdi mekendegen qazaq taıpalarynyń basyn qosyp shoǵyrlandyrýda, qazaqtyń etnıkalyq terıtorıasyn biriktirýde, qazaqtyń baıyrǵy zamannan bastalǵan óz aldyna jeke el bolyp qalyptasýyn birjolata aıaqtaýda asa mańyzdy jáne túbegeıli sheshýshi ról atqardy. 2015 jyly Kereı men Jánibek Qozybasyǵa ornalasyp, Qazaqtyń týyn kókke kótergenine 550 jyl tolyp otyr.Olaı bolsa, mereke barshamyzǵa qutty bolsyn.  Ata-babamyz qaldyrǵan osyndaı keń-baıtaq jerdiń laıyqty murageri bolaıyq!. Qazirgi kezeńde tek birlikpen bolashaqqa senimdi qadamdarmen júgirýimiz kerek. Myń jasa táýelsiz Qazaq Eli!!!

Bımaǵambetova Ulzada

Qyzylorda oblysy Aral qalasy