«Qazaqhandyǵyna 550 jyl» shyǵarmashylyq báıgesine 

Ejelgi qazaq jeri Batys pen Shyǵystyń ózegin jalǵap

 Eýrazıa qurlyǵynyń júreginen, álemdik órkenıetter

toǵysynan ornalasqan.

Biz myńdaǵan jyldar boıy azattyq úshin arpalysyp keldik.

Jan alysyp, jan berise júrip óz jerimiz ben

bas bostandyǵymyzdy saqtap qaldyq.

Sondyqtan biz úshin táýelsizdik - kózdik qarashyǵyndaı

saqtaıtyn qundylyq.

Ol bizge erjúrek babalarymyz - Uly Dala kóshpendileri qaldyrǵan

kıeli ósıet.

N.Á. Nazarbaev

Tarıh atty úlken qarttyń qoltyǵynda nebir jaýjúrek bahadúrler, jeńimpaz qolbasshylar ámiri jarty álemdi titirentken patshalar, sonymen birge qaıǵydan qan jutqan, zarlaýynan jan bitkendi egiltken, sharasyzdyqtan shashtaryn julǵan talaı jaýlanǵan, qańǵyrǵan elder de osy uly tarıhtyń jadynda máńgilik qalǵan.

Qart abyz eshqashan taǵdyr jelisine aralaspaǵan, túzemegen ıakı durys-burystyǵyna qarap eshkimdi sókpegen. Onyń bar murat-mindeti baqylaý, ón boıynan ótkizip, keleshek urpaqtyń óz paıymyna, ádil baǵalaýyna usyný. Beti ábden ájimdelgen, salaly saýsaqtary san-ǵasyrlyq oqıǵalar men hıkaıattardy qoınyndaǵy qalyń kitapqa jazýdan esh taımaǵan. Mine búginde abyz qart qoıyn kitapshasynyń betterin paraqtap, kem-ketigin túzep, áldeqandaı umyt qalǵan oqıǵa jelisterin tolyqtyrý ústinde. Muqabasy qalyń, aldyńǵy betteriniń jazýlary kómeskilene bastaǵan bul taǵdyr jazýlarynyń jalǵyz kýágeri bar saryn boıynan eshqashan tiri jan ataýlyǵa jarıa etpeıdi. Qajetti urpaq ókili ózi izdep, maqsatyna qaraı jınaqtap, zerdelep paıymyn alady. Osy urpaq mırasqor áńgimeli tarıh qartty sońǵy kezde kóp mazalaıdy, óıtkeni ǵumyr boıy jasaǵan eńbegi, adamzat úshin altynnan da qymbat qyzmeti, mol mura senimdi qolda bolýy tıis. Abyzdyń jan qınalysy da beker emes, artyndaǵy jalǵyz uly Ǵasyr jaratqannyń qalaýymen bul dúnıeden qonaqty bop ketken. Boıynda ádilettik pen shyrmalǵan dúnıeniń sheksiz jelisin birizdileýge, rettestirýge, joǵyn jańǵyrtýǵa degen erekshe qasıetti Ǵasyr bul fánıde uzaq turaqtamady. Taǵdyr tarazysynyń árqashan óz retin buzbaıtynyna, dáldigine ón boıy qanyq Tarıh abyz ulynyń joqtaýyn júreginiń túkpirinde jat kózden alys terbegen. Jaratqannyń qudirettiligi qaı zamanda da adamzat bitkendi taǵdyr tálkeginen qutqarǵan emes, bolýy tıis zańdylyq peshenedegiden aına qatesiz oryndalady, muny Tarıh qalyń kitabyna túsirip jelisine qaraı áspetteıdi. Qudiretine shek joq, osy uly kúshtiń qalaýymen abyz qart adamzat úshin eńbek etip keledi, bolmysyna, boıaýyna, syr bederine qaraı san-alýan taǵdyrlardyń barlyǵyn oı-sanadan ótkizý ońaı jumys emes. Desek te Tarıhtyń shól daladaǵy zám-zám sýy, qarańǵy túndegi sáýleti aı nury, bul fánıdegi jalǵyz seneri, ardaqty jubanyshy Zaman atty nemeresi. Jastaıynan zerek, izdenimpaz, baba sózin jerge túsirmeı, kóńilin taýyp júrgen asylynan abyzdyń kúteri mol, talaby ushan teńiz.

Zamannyń ata jolyna túskeli kóp bolmasa da, aq-qarany anyq kóretin taǵdyr tartýlaryn kitap betterine oryndy túsiretin tóselip qalǵan shaǵy. Oǵan qosa ár hıkaıatty taldap, jónine, jelisine qaraı jazýdy Tarıh babasymen aqyldasa otyryp jasaýy, abyzdyń mereıin qashan da kótere túsetin. Búginde osy qalyń kitapty qolǵa alǵan Tarıh qart pen Zaman jigit ádettegideı mazmunyna qaraı ómir ótkelderin, peshene jazýlaryn súzip, kem-ketigin durystamaq. Kúndegisinen bólek Tarıh abyz  búgin kitaptyń qajetti bólimin taýyp, ony zerdelep, óshkenin engizýdiń joralǵysyn nemeresi Zamanǵa usyndy. Mundaı mártebe dana qarttyń yqylasynyń artqany, bolashaqqa senimmen qaraýynyń belgisi edi. Zaman da jasqanbady, nıetpen kelgen tilekti qabyl alyp, jaýapty iske yjdahattylyqpen kiristi. Taǵdyr joldary jazylǵan peshene buıryqtarynyń jıyntyǵy mynaý qalyń muqabaly kitap, syrt kózge qansha jumbaq bolsa, ony ıirimine saı oqý aǵynyna baılanysty júrgizip otyrý sonshalyqty aýyr jumys bolatyn.

Mundaı adamǵa bergisiz qasıetti jaratqan tek Tarıhtyń úrimbutaǵyna, ıakı sonyń boıyna darytqan edi. Al Zaman sonyń batasyn alǵan aqıyq armany, taza móldir bulaǵyndaı shákirti desek artyq emes. Zaman kitap syryn biletin, onyń barlyq mátindik qyryn meńgerip almasa da, mazmundyq bederin árqashan baıyppen zerdeleıtin. Qazir de sol, qajetti taraý,  tıisti bólimdi ashyp, babasy túsirgen jelisti joldardy oqyp, jazý ónerine meılinshe molynan qanyǵý kerek.

Bul kitaptyń ár bóliminiń basynda adamzatqa úndeý salǵan, oı tastaǵan, ulylyq aıtqan adam pendeniń sózderi jazylady. Osylaı jazýdy Tarıh qartqa Ǵasyr balasy usynǵan edi, sol pendelerdiń ózderi túıingen, keıingisine aqyl ne naqyl sóz dep eseptegen. Sol Ǵasyrdyń Zaman uly osy sátte bar álemdi moıyndatqan hám «Basy bardy ıdirip, tizesi bardy búktirgen»  kók bóriniń asyl urpaqtary túrkilerdiń jıhankezdigin oqymaq. Bala kezden túrkiniń dańqty erlikteri men aıbarly qolbasshylary jaıynda biletin. Endi tarıh abyzdyń ózi sol erlikterdi ózi oqyp, paıym peshenelik joldardy uǵynýdyń syry men astaryn túsinýdi jetekshilik jasaýdan esh tartynbaıdy, qaıta jas urpaǵyn baptap, baýlı túsedi. Ia, zaman kóp kidirmeı kıeli kitapty paraqtaı jóneldi. Bul sátte uly dala kóshpendileriniń qursaǵynda túrkiniń táńir tektes urpaqtary jaryq dúnıege ámirin júrgizý úshin asyǵa bulqynyp jatqan edi...

Túrkiler – jaǵynýdy, aldaýdy, arbaýdy, jaǵympazdyqty, ǵaıbattaýdy, ekijúzdilikti, kókiregin týysqa, joldasyna shettetýdi, adamzatqa aıýandyqty tilemeıtin, sonymen birge qajetti aqparatty túsindirý úshin aqsha alýdy  bilmeıtin erekshe jaratylysty adamdar.  Olardyń kemshiligi men qaıǵysynyń basty sebebi – týǵan jerge degen mahabbat, jıhankezdik pen áskerı joryqtarǵa asa joǵary qumarlyǵy jáne salt-dástúrge degen adal beriktigi.

Mýzalıttik teolog:   Sýmama b. Ashras.

Qytaı kúntizbesi boıynsha 3428 ıaǵnı aq qoı-qara maımyl, bizdińshe 732 qoı jyly. Tamyz aıy bolǵasyn ba Orhon jazyǵynda soltústikten soqqan samal jel men ońtústiktiń jyly lebi eriksiz seziledi. Bul ekeýi qosyla kelip, dala bitkendi baıaý bir uıqyǵa tartqandaı. Ásheıinde soǵatyn daýyldy jel búgin saıabyrsyp, qajetinde kelermin degendeı únsiz.

Osynaý tabıǵattyń beıkúná sátin pysqyra júrip, ábzelderi shyrt-shyrt etken, jaldary órilgen, kekilderi jınaqy, er-turmany sándi  bezendirilgen at júristerinen buzylǵan bolatyn. Bulardyń sán-saltanatynan ústindegi qıaq murtty, keń ıyqty, qastary qalyń, bet-júzi tostaǵandaı, jaqtary shyǵyńqy, báz bireýleriniń tartymdy saqal-kekilderi bar kóshpendilerge kelisetin dala adamdarynyń qarý jaraǵy, saýyt-saımany ajarlaı, tolyqtyra túsedi. Árqaısysynyń boılary  at belinen bıik, qoramsasy tolǵan sadaq, belinde uzyn qylysh, aıbalta, jaýyn túırep ne tesip ótetin pyshaq basty naıza, jaqyn shaıqasty uryp jyǵatyn narkesken jáne osy eldiń ata saltynda sarbaz bolǵandyqtan bastap sıǵa tartylatyn nemese arnaıy jasalatyn jeke qanjar. Munan bólek sarbazdardyń basynda dýlyǵa, moıyn qýysy shynjyrly tormen  jabylǵan. Keýde, bilek, san tustary qaıys  belbeýmen bekitilgen temir saýyttary jarq-jurq etedi. Saýyt ishinen kıgen jeıde, keýdeshe, shalbarlarynyń jaǵasy, etek-jeńderi dala halqynyń ásem oıý-órnegimen kómkerilgen. Bulardyń sán-saltanatyn qabaqtary túıýli,  júzderinde ókinishti qaıǵysy bar etrattardyń muńy buzyp keledi. On attyly qatar júrgen,  ár attylynyń arasy  jarty qushaq osynaý áskerdiń qol sany esepsiz, basy men ortasynyń ózi tym qashyq jer. Mundaı aıbarly jaýyngerler tek etrat dalanyń jalǵyz qojaıyny «Kók bóriniń urpaqtary túrkilerde»  ǵana bolatyn. Óıtkeni bular beıne bir álemdi bıleý úshin jaralǵan jandar sekildi. Ǵumyr boıy attyń ústinde, joryqtan joryqqa attanatyn halyq edi. Al sol  «Kók bóriniń  urpaqtary úshin búgin qazaly kún, mynaý uzyn sonar áskerdiń kúrsingen júrisi de sodan edi. Áskerı kóshtiń baǵyty Orhon jazyqtyǵyndaǵy aınalasynan bıikteý qyratty jer. Bul jazyqtyqtan sál bıigirek, tasqyn sýdan, jolaı ótetin saýda kerýenderinen de oqshaýlanǵan  Kosho-Saıdam tóbesi bolatyn.  Kosho-Saıdam han ordasy Qara Balǵasunnan onsha qashyq emes, Ońtústiginde Úgeı-Nuradan 26 shaqyrym Soltústiginde Erden-Dzaý minájathanasynan 33-37 shaqyrym jerde Kókshin –Orhonnyń oń jaq betinde keń de jazyq bıik tóbe. Shyǵystan ózen jaǵalaı taý qyrattary sozylyp, Kosho-Saıdamǵa jete bere bular jazyla túsip, Qyratqa ózinshe bir úshburyshty pishin berip, ony mártebeleı túsedi. Onan ári tolqyndaı ıirilgen qyrat shyǵysynda tuzdy kólge tireledi, halyq arasynda buny Saıdam-Nura deıdi. Saıdam-Nuranyń Orhon ózenine quıar saǵasy bir, biraq ol jyl boıy qurǵap jatady. Kosho- Saıdamnyń batys bóliginde shekaralaı janasyp eni 400-600m bolatyn Kókshin-Orhon ózeni shektesedi. Osy atalǵan jerlerdiń barlyǵynda túgeldeı sormen tóselgen.

Saıdam tóbesiniń biraz jeri qummen jamylyp, ara-arasynda ásirese batys bóliginde qalyń topyraq aralasa kómkerilgen betinde ǵana jergilikti jerdiń dersún dep atalatyn sabaǵy qatty domalaq ósimdigi ósedi. Áıtpegende keı jerlerde birdi-ekili qylqan japyraqty aǵashtar boı alǵan, basqadan múldem taza meken. Adam aıaǵy sırek júrse de, osy bir qyratty bel men ózen boıy kórgen jandy ózine birden elite jóneledi. Alystan-aq men mundalap turatyn Kosho-Saıdam qarapaıymdylyǵymen, sarbaz tabıǵı reńimen, asqan pańdylyǵymen ón boıymen oqshaý baıqalady. Iá, osy jer naǵyz «Kók bóriniń asyl urpaqtary túrikterdiń» qaǵandary men bekzadalaryna laıyqty máńgilik meken edi. Tirisinde kóp tobyrdan bıik, óktem bolǵan tóreler ólisinde esh tómendeýi múmkin emes edi. Bul dala zańy, erjúrekter qaǵıdasy...

Taǵy da attylardyń saýyt-saıman, qarý-jaraǵynyń dybysy, pysqyrynǵan attardyń demi jaqyndaı tústi. Endi osy qalyń qazaly qoldy bastap kele jatqan ámirshisi kórindi. Onyń kıim kıisi, bolmys bitimi, er-turman, belindegi qylysh-qanjary, at ústindegi alyp tulǵasy osy uly dalanyń qojasy ekenin sózsiz baıqatady. Shúılige qaraǵan qyrandaı kózqaras, arystandaı sýyq tákáparlyq uly qaǵanǵa jarasyp-aq tur. Bul talaı shaıqasty basynan keshirip, ólimmen saǵat saıyn sanasqan bar túrkiniń bıleýshisi Bilge qaǵan. Myń san ásker osy Bilgeniń etrattary, adaldyǵymen, ant bergen, jarty álemdi baǵyndyrǵan jankeshtiler. Túrki uǵymynda qaǵan aldynda attyly adam júrmeıdi, al janynda tek áýlet urpaǵy ǵana ilesip otyrady. Biraq qaǵan janyndaǵy búgingi salt attynyń jóni tym bólek. Onyń aty úsh qaǵandy moıyndatqan, sodan bolar Tonykók jyraý taq muragerleriniń qazynaly aqylshysy, alyp báıteregi. Bul jerde jyraýdyń qaǵan janynda júrýi qanshalyqty qurmet bolsa, Bilgeniń Tonykókpen úzeńgilese júrýi odan beter abyroıly. Óıtkeni qart jyraý kóneniń kózi, aqyldyń darásy, halyq syılaǵan danagóı. Desek te Kosho-Saıdam tóbesine jaqyndaǵan saıyn, qaǵannyń júzi buzyla túsip, júregindegi qaıǵysy tereńdep barady. El tiregi ákesi Qutlyq qaǵan dúnıeden ozǵanda baýyry Kúltegin jeti jasta bolatyn. Ekeýi jastaıynan taǵdyr aıdaýymen san ret ólim aýzynan qaldy. Ajal shirkin, bulardyń qyr sońynan qalmaıtyn edi ǵoı.  Ol birde syılas bekzadalar, birde saraı párýalarynan, tipti jaqyn týystardyń keıpinde de kelip turdy. Tekti urpaqtyń uldary eshqashan moıymady, jigerlerin jasqa malyndyrmaı, ójet bop ósti. Qutlyq qaǵan irgesin qalaǵan túrik shańyraǵynyń otyn sóndirmeı, eki aǵaıyndy tóreler: Úlkeni Bilge el bastady, kishisi Kúltegin qol bastap, sol qaǵanattyń aıbynyn asyryp, mereıin tasytty. Eki ulan aqyl qosyp, birge qımyldap, eliniń  biri altyn tutqasyna, biri aıbarly asyl tiregine aınaldy. Osynyń bári asyl baýyry Kúlteginniń qaharmandyǵynyń, aǵa sózin árdaıym ardaq tutýynyń arqasy edi.

Óıtkeni 10 jasynda sarbaz bolyp jaýǵa shaýyp,  16 jasynda alty chýb soǵdylardy, 21 jasynda Chacha Seńmen shaıqasyp, 26 jasynda qyrǵyzdyń qaǵanyn óltirgen jeńimpaz Kúlteginniń halyqpen jaýyngerler arasyndaǵy bedeli zor bolatyn. Oǵan aıǵaq batyrdyń shý degen bir sózinen bir mıllıon salt atty ásker sarbaz lezde jınalatyn, bul aıtýǵa ońaı bolǵanymen, iske kelgende óte salmaqty eńbekpen,  órshil rýhtyń, asqan daryndylyqtyń jemisi bolatyn.

Jalpy túrki halqynda «ata» sózi ne toqtap, «ana» sózine ılanatyn. Aǵany syılap, inige izet qylatyn, kórshimen tatý, aǵaıynmen aýyzbirshilikte bolýdy qadir tutatyn. Bul jastaıynan sińirilip, óse kele týǵan jerge degen úlken  otanshyldyqqa ulasatyn. Osyndaı uly qasıtetterdiń barlyǵyna ıe Kúltegin altyn taqtyń qyzyǵyn qalamaı, sheksiz bıliktiń sum shyrmaýyna boı bermeı jalǵyz aǵasy Bilgeniń basynan sózin asyrmaı, jolyn syılap, qurmetin eshqashan aıamady. Fánıde ini bolsa osy Kúltegindeı-aq bolsyn degennen basqa esh qolpashtaý qajet emes.

Mine sol ıisi túrki halqynyń aıbarly altyn dińgegi qulap, tamyrynyń orny úńireıgeni qazir anyq sezildi. Uly dala kúńirenip, tórtkúl dúnıeden túgel elshi kelip turǵan boıy osy. Kúlteginniń qudiretine taǵzym etip, Bilgeniń kóńilin jubatpaq oılary da bári-bári osy jerde... Qaraly kósh Kosho-Saıdamnyń tıisti jerine keldi. Bilge, Tonykók sonymen birge qaǵannyń párýalary jerleý rásimine daıyndala bastady. Osynaý kileń bekzadalar, ámirler, bıleýshiler, áskerbasylardyń jınalǵan júz qaraly tóbesin manaǵy myń san qol sál tómenirek jerde qyl ót kizbeı qorshap tur. Bulardyń áskerı boryshynan buryn, qolbasshysyna degen adal peıili men sheksiz syılastyǵy uly qolbasshynyń máńgilik mekenin ǵumyr boıy qorshap, qorǵap ótýge daıyn.

Jerleý rásimi  bastalǵaly azǵantaı ýaqyt ótti. Keń jazyq dalada sańqyldaǵan qyran daýysy men gýildegen jelden bólek esh dybys joq. Bir mezette jerdi jara kún kúrkiredi.  Typ-tynysh aınadaı anyq kógildir aspandy qara bult torlap túnere tústi. Zamatta aspan kókjıeginde jińishke naızaǵaı qylyshtar jarq-jurq oınaı sala berdi. Doly jel kóterilip, shóp bastary jerge jyǵyla shýyldaı tústi. Osylaısha qudiretti tabıǵat ananyń ózi batyr ulyn osylaısha aıalap, egile qoshtasýy edi.

Baýyrynyń qazasyna qabyrǵasy sógilgen Bilge qaǵan «Kók túriktiń kók semseri» atanǵan asyl bahadúrin adamzat balasy máńgi jadynda ustap, este qaldyrý úshin Qytaıdyń kók tasyn aldyryp, sol tasqa barlyq erlikterin, ómir jolyn,  bolashaqqa tilegin qosa jazyp ketti. Bul óz aldyna urpaq úshin baǵa jetpes mura, qasıetti amanat edi...

Kúlteginniń qazasyna qaıǵyryp, kóńil aıtqandardyń qatary osydan keıin bir jyl tolastamady. Onyń ishinde at baýyryn súzip kelgen: Shyǵystaǵy Tamǵash patshalyǵy, ońtústikten syr-Avar eli, arǵy Urym-Rım, Teristik Sibirden Qyrǵyz eli kóńil bildirip, egilip, joqtaý aıtty. Osy bir jyl ishinde Qytaıdan jáne basqa elderdiń has sheberleriniń qolymen Kúlteginniń mazary turǵyzylyp, barlyq rásimderi ótkizilgen bolatyn.

Anyǵynda túrki jurty astyna at minip, aıaǵyna saptama etik kıip, qonyshtaryna qamshy basty, at súndettep, torqaly toıda bolsyn, topyraqty ólimde bolsyn, bastysyna basalqy, aǵasyna bazyna, inisine iltıpat bildirip, asqarly toqtaý, tozǵanyna joqtaý aıtty. Malyn soıyp kelgen-ketkenine káde taratty. Mańdaıyn kerek qarys tilip, qoıdyń  basyn qudaıy qonaǵyna berdi. Osy dástúr men salt-jorany, mádenı mol qazynany túrki jurty budan 732 jyldan soń dúnıge keletin «Alash» ıakı «Qazaq» atty dana urpaǵyna amanattady. Ol urpaq kelmesten buryn jylǵalardan talaı sý aǵyp, Eýrazıa keńistiginde alýan-alýan qaǵanattar men patshalyqtar, nebir-nebir bıleýshilerdiń dáýiri ótti deseńshi...

Aǵaıyndy qos bahadúrlerdiń erligi men jankeshtiligi, syılastyq pen  baýyrmaldyqtaryna, halqyn ár kez táýelsizdikke qul men kúń bolýdan saqtaǵan qaharmandyqtary bir ǵana uly sóz «Túrkiniń urpaqtary – túrki jurty» astaryna esh boıaýsyz turaqtaıdy. Osyndaı uldary bar halyqtyń armany joq shyǵar, dep oılaǵan Tarıh qarttyń Zaman nemeresi baǵanadan beri «Kók bóriniń túrki urpaqtaryna» tánti bolyp, júzinen ishteı rızashylyǵy baıqaldy. Zaman Tarıhtyń osynaý kıeli kitabyn oqyǵan saıyn talaı órkenıetterdi basynan keshirgen álem halqynyń tek ar-ojdany myqty, salt-dástúrine berik, eli men jerine degen mahabbaty sheksiz ult qana óziniń ón boıy qadir qasıetin, memlekettik tutastyǵyn , ulttyq bolmysyn joǵaltpaıtynyna anyq kózi jetti. Zamannyń nazary osy «Kók túriktiń kóp semseri», Kúltegin batyr, «Kóregen patsha» Bilgeniń  «Danagóı jyraý» Tonykóktiń tikeleı mırasqor urpaqtary «Alash» árisinde «Qazaqqa» qumarta tústi. Zamannyń asqan qyzyǵýshylyǵyn baıqap otyrǵan Tarıh abyz balasyna toqtaý jasamady. Kerisinshe, bul halyqtyń taǵdyr jolynda, el bolyp qalyptasý jolynda san-qıly urys, qan maıdan keshilip Túrgesh, Uıǵyr, Qarluq, Oǵyz, Qarahan, Hazar, Qımaq, Qypshaq sekildi iri qaǵanattar men ulystardyń, Monǵol men Altyn Orda sıaqty ataǵy jer jarǵan memleketterdiń dáýirin osy  «Qazaq» halqy basynan keshirgenin, jigeri eshqashan synbaı, shyńdalyp, shynyǵyp,  tekti urpaq ekenin Tarıh qarttyń  aldynda san ret dáleldegenin Zamanǵa abyz art yjdahattylyqpen túsindirdi. Babalarynyń erligine súısingen Zaman endi «Alashtyń» ómirin bilgisi keldi. Taǵyda kıeli kitaptyń betteri paraqtaı jóneldi. Tıisti taraý men qajetti bólim aldynan shyǵa keldi. Osy kezde jarty álemdi, qandy qylyshymen  basyn ıdirgen, erjúrektiligimen  birge qanquıyly qatygezdigi birge júretin Shyńǵysqannyń kókjal urpaqtary ózine tıisti ulystaryn basqaryp, qyryq pyshaq bop bólinip, ózine qarasty eldi qoısha tyrqyratyp, qalasa toǵytyp alatyn kezi edi. Shyńǵystyń Joshy atty ulynyń on tórt balasynyń Shaıban men Orda Ejen urpaqtarynyń qyrǵı qabaq talasty kezeńi bolatyn...

Júrektiń túrip qulaǵyn,

Oılanyp taǵy qarashy.

Kimsiń sen, qaıda turaǵyń,

Endi qaıda barasyń?

Omar Haııam.

Azýy alty qarys alyp ulys «Altyn Orda» memleketi Batý han urpaqtarynyń arasyndaǵy alaýyzdyqpen, saraı ishindegi turaqsyzdyqtan keıin, qala berdi Orta Azıanyń teń jartysyn judyryǵyna ýystaǵan barlas rýynan shyqqan ataqty Aqsaq Temirdiń joryqtarynan soń shashylyp, bólshektenip baıyrǵy yzǵarynan túk qalmaǵan. Onyń ornyna Qyrym, Qazan, Astrahan, Sibir, Noǵaıly ordalary men óz aldy handyqtaryna bóline ketti. Osylardyń ishinen osy kezde aıbary men aıdary oqshaý bıik Deshti Qypshaq handyǵy keı jerlerde kóshpeli Ózbek dep atalatyn Altaı men Atyraýdyń, Ertis pen Syrdyń arasyndaǵy kóshpeli halyq erekshe kózge túsedi. Bulardyń tili men dili, dástúri men mádenıeti, dini bir, baýyrlas rýlar men taıpalardyń úlken shańyraǵy. Jyl on eki aıda qys qystaýy, men jaz jaılaýynda qaýyshyp, qyz berisip, qyz alysqan kóshpeli halyqtyń baıyrǵy turaǵy da osy keń uly dala. Kóshpeli ómirdiń mazmunyna ábden úırengen halyq, baryna qanaǵat qylyp, tirshiligin odan ári jalǵastyra túsetin, tek kóńilindegi bar qaıaý muń rý men rýdy, taıpa men taıpany jekelep bılep, tóstep degenine júrgizip, kónbegenin taıaqtap aıdap ketetin Shyǵys urpaǵynyń talan-tarajy bolatyn. Osyndaı berekesizdiktiń saldarynan talaı aýyl shabylyp, kózden qansha qan aqty deseńshi. Sol baıaǵy qarǵys atqan altyn taqtyń  býymen yryldasqan bıleýshi top sultandar, halyqtyń jalǵyz qalýyn, bir el bolyp ómir súrý tilegin mıyǵyna qystyrmady, olarǵa báz-baıaǵy qoısha bólinip alatyn   árqaısysyna bólek ulys, qala berdi orda, handyq kerek tuǵyn. Al kez-kelgen handyqtyń berik irgesi muzdaı qarýlanǵan  myń san ásker emes, onyń tútinin tútetetin qarapaıym halyq edi.

Osyndaı úlken arazdyq Deshti Qypshaq hany Ábilhaıyr men Aq Orda hany Orys hannyń urpaqtary Kereı men Jánibek sultandar arasyndaǵy óshpendilik. On alty jasynda ataqty bı Edigeniń nemeresi Qazy bıdi baýyzdap, on jeti jasynda atalas týysy bala kúninen pana bolǵan Deshti Qypshaq hany Jumadikti shimirikpesten shoqparmen óltirgen Ábilhaıyr qazirgi handyqtyń bıligin neshe túrli aıla-arbaýmen, jan túrshigerlik aıaýsyz ólim kesapatymen qolǵa túsirdi. Bylaısha aıtqanda bul da qandy jolmen kelgen taq edi. Shyńǵys tuqymy úshin úırenshikti, zańdy qubylys. Al bireýdiń óliminen attap ótip alynǵan altyn taqtyń alýynan ony qolyńda ustaý óte qıyn edi. Oǵan qosa han, sultandardyń kóp jylǵy ozbyrlyǵy, qara halyq múddesiniń únemi tistegenniń aýzynda, ustaǵannyń qolynda ketýi halyq ashýynyń jınalǵan shaǵy. Ábilhaıyr handyǵynyń irgesi sógilip, keı jerleriniń orny ábden bosaǵan tusy da osydan. Al Deshti Qypshaq handyǵynyń  oıy boıynsha bunyń bárine kináli Orys han urpaqtary. Kereı men Jánibek sultandar, solardyń astyrtyn áreketiniń jeke handyq qurý maqsatyndaǵy ozbyr áreketiniń nátıjesi dep oılaǵan.

«Qazaqtyń kóshpeli rýlary almas qylysh» ekenin biletin Shyńǵys tuqymy osy qarýdy-jumsaı bilseń - ol jaýyńa aıbar, jer-sýyńa qorǵan ekenin esh umytpaýyń kerek tin. Bálkim Ábilhaıyr Kereı men Jánibekten kóp kúdiktendi ma, álde shyn máninde halyqtyń kim ekenin umytty ma, naq osy kezderde qazaq jurty men han arasy kúnnen kúnge alystaı berdi.

Týmasynan el tynysyn jetik biletin  bary men joǵyn jaqsy túsinetin Orys han urpaqtary Kereı men Jánibek kóshpeli eldiń kókeıinde júrgen armanyn sezip júrgen...

Birde qyr ústindegi aýyldan ótip bara jatqan Jánibek, Ábilqaıyr lashkerleri shaýyp ketken bir aýyldyń ústinen shyqqan. Shańyraǵy kúıreı jerge túsken úıler... Uldary soıylǵa jyǵylyp, botasy ólgen ingendeı bozdaǵan analar...

Tóresin tanyǵan bir aqsaqal:

-Qaraǵym, Jánibek, - degen, bóten elderdi shybýǵa jigitterińdi bermedińder, merziminde alym-salyqty tólemedińder, dep hannyń ash bórileri aýlymyzdy shaýyp ketti. Edil boıynda da kórgen kúnimiz osyndaı boldy. Qutqara kór endi bizdi bul qorlyqtan!

-Qalaı qutqaram?! – degen, Jánibek.

-Ábilqaıyrdan bizdi bólip al,-dep jaýap qaıyrǵan qart, ózgeniń jer-sýyna qyzyqpaıtyn, óz elinen jat jurttaı aýyr alym-salyq salmaıtyn jeke shańyraq kóter.

Deshti Qypshaq handyǵynyń irgesi jıdı bastaǵan teri ispettes, han salǵan alym-salyqtan zardap shekken, eńsesi ábden qajylǵan halyq, mundaı hannyń atasyna nálet – dep,  kúni búgin bólingeli turǵan qazaq rýlary az emes...

Tek osy uly oıdy júzege asyratyn, joǵyn jıyp, jesirine pana bolatyn kóshbasshy kerek bul qazaqqa. Osynyń bárinen Jánibek jeke handyq qurýdyń kóptiń armany ekenin jáne óz basynyń qamy men el-jurtynyń tileginiń sabaqtasa bastaǵanyn kóptep túsindi. Bul – uly muratqa jetýdiń dańǵyl joly. Endi sál keshikpeı uly dala tósinde sharýashylyǵy, jer-sýy, ádet-ǵurpy, tili, tilegi bir Deshti Qypshaq dalasynyń kóp rýynyń bir jeńnen qol, bir jaǵadan  bas shyǵaryp, bir el bolyp qurylýy bir halyqqqa aınalý sáti jaqyn edi...

«Kók túriktiń kók semseri» atanǵan Kúltegin babasynyń qazasynan týra 733 jylda «Qazaq balasy» jeke shańyraq kóterdi. Babalarynyń jeti ǵasyrlyq qasıetti batasyn alyp, «Qazaq handyǵyn»  qurdy

Uly dalanyń kindik jurtyn ejelden qonys etken skıf-sarmat, saq-ǵun, úısin-qańly, oǵyz-qypshaq, túrki monǵol etnıkalyq túzilimniń tikeleı murageri asyl urpaǵy bolyp tabylatyn qazaq halqy XV ǵasyrdyń 60 jyldarynda ózindik ataýymen tarıh sahnasyna shyǵyp, óz aldyna derbes handyq shańyraǵyn kóterdi. Bul Qazaq dalasyndaǵy ǵasyrlar boıy ábden qaınaýy jetken áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası úrdisteriniń zańdy nátıjesi edi.

Bul jerde sol qazaq handyǵynyń irgesin qalaǵan, shańyraǵyn kótergen Kereı men Jánibek sultandardyń eńbegi ushan-teńiz. Ábilqaıyrdyń qaharly áskerinen seskenbeı, qazaq halqynyń ejelden ańsaǵan teńdigin, darhan táýelsizdigin aıaq asty qylmaı jeke bas múddesine paıdalanbaı Shý ,Talas, Qozybasy jerinde bir týdyń astyna jıylyp,  orda tigýi aǵaıyndy Bilge men Kúltegin babalarynyń arman etken muraty edi. Kereı men Jánibek te nemereles aǵaıyndylar, olardyń qazaq ordasyn qurýdaǵy jasampazdyq jolynda san ret sheshýi qıyn kúrmeli qıyndyqtar bytyraǵan qazaqtyń bitpeıtin rýly-taıpaly daýlary kese kóldeneń turyp shyǵa berdi.

Árıne, ejelden erkindikti súıgen qazaqty bir judyryqtaı jumyldyrý ońaı nárse emes. Bul jolda qyzyl tildiń qasıetti qudireti, keıde qalyń soıyldyń kúshi de bolǵany sózsiz...

İrgesi qalanyp, týy bıiktegen Qazaq handyǵynyń qurylǵannan keıingi sharýasy oǵan deıingi mashaqatynan az bolǵan joq. Ejelden bitken jaý syryn jasyrǵan kórshi qýlyǵyn asyrǵysy keletin adamnyń ol kezde qazaqtyń berekesin, birligin ordasyn, irgesin myqtap ustaý Kereı men Jánibektiń urpaqtary Buryndyq, Jırenshe, Mahmýt, Qasym, Ádik, Janysh, Qambar, Tanysh, Úsek, Jádik keıinnen olardyń urpaqtary Haqnazar, Táýekel, Esim, Jáńgir, Táýke handardyń tusynda qylyshtary qynabyna salynbaı tún uıqylary tórt bólinip, qazaqtyń tutastyǵyn saqtaýda, irgesin bekitýde eńbekteri az bolǵan joq.

«Qazaq handyǵyn» qurýda Kereı sen Jánibek handardyń istegen qyzmetteri qanshalyq zor bolsa sol shańyraqyt onan ári kórkeııken, shegarasyn keńeıtken Jánibektiń uly Qasymnyń alatyn orny erekshe.

Halyq arasynda «Kishi Jánibek» atanǵan osy Qasym han Dáshti Qypshaqty túgeldeı óz bıligine alǵany sonshalyq, Joshy hannan soń eshkim de ol sıaqty joǵary bılikke qol jetkize almady. Onyń bılik etken kezderinde qazaq jurty arasyndaǵy ornyqqan irgeli ata salt-dástúrdi, jol-jobany berik ustandy. Osy tusta ishki qoǵamdyq qatynastardyń qatań belgili bir júıege túsirý arqyly «Qasym hannyń qasqa joly» atty qalyń buqara moıyndaǵan zańdar jınaǵy ómirge keldi. Memlekettikti nyǵaıtýdaǵy hannyń bul saıasatyn áleýmettik toptar qoldap, halyqtyń kúndelikti tirshiligi turaqtaldy. Bul óz kezeginde mal basynyń ósýi, qolóner, eginshilik, saýda-sattyq máseleleriniń oń sheshimin tapty. Qasym han tusynda qazaq halqynyń sany 1 mln-nan asyp tústi, atty ásker úsh júz myńǵa jetti. Qazaq handyǵy derbes memleket retinde halyqaralyq qatynasqa aralasa bastady, kórshi eldermen dıplomatıalyq baılanys artty.

Ýaqyt sahynasynda XVI ǵasyrdyń orta tusy bolatyn, halyq jadynda berekeli sanalǵan Qasym han kezeńinen keıin qazaq kóshin onyń uly Haqnazar, Táýekel, Esim, Jáńgir, Táýke handar ilgeri jetelep, handyqtyń mereıin asyra túsirmese eshqashan tómendetpedi.

Býyny bekip, órisi keńeıgen «Qazaq handyǵy» kúıi jaqsaryp, qabileti qataıǵan saıyn uryn qaraıtyn ash kózde kóbeıdi. Azý tisin yrsıtqan kórshi-qolań Qytaı, Reseı memleketterimen qosa irgede kóship júrgen oırat-qalmaq taıpalarynan quralǵan Jońǵar handyǵynyń qaýpi qazaq jurtshylyǵyna aýyr náýbát boldy.

Endi Alash balasyna ult retinde úlken qaýipti kezeńder, synaǵy mol, sheshimin tek jumyla birikken jaǵdaıda sheshetin el úshin óte qıyn kezeńder taıap kele jatty. Jaratqannyń ózi qazaq halqyn týmysynan qıyndyqpen arpalysyp, taǵdyr taýqymetin jeńip, bul ómirdiń aq-qarasyn tereń zerdeleı biletin erekshe tanymdyq qasıeti bar dala fılosofıasynyń kemeńgeri etip tárbıeledi. Osydan ba, qazaq eli ýaqyt ótken saıyn kemeldenip, ulttyq bitim-bolmysy erekshe jaratylysty, kóregen, dana halyq bolyp qalyptasty.

Ózgeden ón boıyna bólek daralyqty sılaǵan jaratqan pendelerine degen taǵdyrdyń taýqymetti, tirliktiń tartysty kúnderi men jyldarynan ken qylmady bul halyqty. Desede táńiri ol kezde de qazaqtyń qamyn oılar aıbyndy uldaryn, kósh bastar kósemderin de berýdi umyt qylmady...

Arǵysynda Túrkiniń kók bórisi, bertin kele Jánibek pen Kereı sultandar, Qasym men Haqnazar handardyń dáýirin jetik meńgergen Tarıhtyń tuıaǵy Zaman barǵan saıyn «Qazaqtyń tarıhyna» qyzyǵa, qumarta tústi. Dana atasynyń kóńili marqaıyp barady, ǵumyrynyń altyn murasy óz ıesin endi taýyp sonymen etene baılanys jasaýda. Tarıhtyń mol murasy Zamanǵa quddy teńdessiz qazyna bolyp kórindi, osydan artyq abyz qartqa alǵysta, qoshemette qajet emes. Bir ǵana Zamannyń óz izin jalǵastyram degen nıeti men peıilinen asqan bahyt joqtaı edi.. Iá Zaman jigit ádetine salyp kıeli kitaptyń betterin paraqtaı jóneldi, qajetti bólim, tıisti taraý ashyldy..

«Qazaqtyń derbes el bolýyna, ári-beriden soń,

qazaqtyń qazaq bolýyna, basy qosylyp,

bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shaǵarýyna eren

eńbek sińirgen Abylaıdan artyq adam bolmas»

M. Áýezov

Qazaqtyń qazaq bolyp óz aýzyna óz qoly jetkeli eki jarym ǵasyr ótken edi. Bul kez XVII ǵasyrdyń orta sheni, Alash balasy «Aqtaban shubyryndy alqa kól sulamany», Jońǵardyń talaı shapqynshylyǵyn basynan keshirgen alasapyran ýaqyty. Dóń basynda uzyn boıly, keń ıyqty, kózderi ótkir, at jaqty jasy qyryqtarǵa jetip qalǵan jigit aǵasy úlken oı ústinde tur. Bet júzindegi tereń qamalýyna qarap, basyndaǵy qymbat bórki men ústindegi ádemi shapanyna qaraı buny aqsúıek tuqymy ekenin birden baıqaýǵa bolady. Aqsúıek demekshi, bul ózi «aqtaban shubyryndy» jyldarynda jetim qalyp, úısin Tóle bıdiń qolyna keledi. Ash-jalańashtyqtan júdegen óńine, ósip ketken shashyna qarap Tóle bı oǵan «Sabalaq» dep at qoıyp, túıesin baqtyrady. Árisinde on úshke kelip Ábilmámbet tóreniń jylqysyn da baǵady.

Bala kezinen kórgen jupyny tirshilik, ómirlik tájirıbe Sabalaq shyn aty Ábilmansurdy el ómirine erte aralasýyna sebepshi bolady. Sondaı el taǵdyry sheshiler maıdanda buryn belgisiz jas jigit Ábilmansur jekpe-jekke shyǵyp, qalmaqtyń bas batyry, qońtajy Qaldan Serenniń jaqyn týysy (keıbir derekterde kúıeý balasy) Sharyshty óltiredi. Tek óltirip qana qoımaı qazaq áskeriniń rýhyn kóterip, mereıin asyryp, úlken ákesiniń arýaǵyn shaqyryp, jaýǵa Abylaılap at qoıǵan Ábilmansur jeńisti urystan soń, Orta júzdiń sultany dep tanylyp, qazaq dalasyndaǵy eń bedeldi ámirshilerdiń birine aınalady. Budan sońǵy jerde Ábilmansur esimi umytylyp, Abylaı atanady.

Qazaqtyń qabyrǵaly jyraýy Buqardyń Abylaıǵa «Sen jıyrma jasqa jetken soń, Altyn tuǵyr ústinde Aq suńqar qustaı túlediń» deýi osynyń dáleli. Mynaý dóń basyndaǵy jigit aǵasy jıyrma jasynda qan maıdanda erligimen tanylǵan qazaqtyń birtýar uly, qazaq ordasynyń negizin salǵan Áz-Jánibek, odan soń eńsegeı boıly er Esim han, ondan Salqam Jáńgir han, sol Jáńgir hannyń besinshi urpaǵy – danyshpan sultan Abylaı edi.

Qazaqtyń taǵdyry aıdahardaı syqyrǵan Qytaı, aıýdaı aqyrǵan Reseı, qumyrsqadaı qujynaǵan Jońǵardyń qaýpi tóngen, shybyn jany shúberekke túıilgen qý zamanda jaratqan qazaq halqyn daryndy uldarynan kende qylmady. Bul kez 45 kúnge sozylǵan qazaqtyń úsh júziniń birikken jasaqtarynyń qımylyn úılestirip, jońǵar basqynshylyǵyna qarsy júz jyldyq azattyq soǵysynda betburys jasaǵan eń iri jeńisi Ańyraqaıda qolbasshylyq jasap  halqyna tanylǵan Ábilqaıyr han, aq bilekpen aq naızanyń ushyn jaýǵa qarsy sermegen  Qanjyǵaly Bógenbaı, Shaqshaq Jánibek, Qarakereı Qabanbaı, Tama Eset, Shekti Taılaq, Oshaqty Saýryq, Shapyrashty Naýryzbaı batyrlardyń dáýiri boldy. Eki júz jyldyq oırat-qazaq soǵysyndaǵy  sheshýshi núkteni Aıagóz-Naryn urysynda, keıin  Durbin-Oıratta Abylaı ózi bastap túpkilikti jeńiske jetti.

Al Abylaı osy batyrlardyń basyn qosyp, halyqtyń qamyn óz qamynan kem oılamaǵan, eldiń ishki-syrtqy qatynasyn teńdeı qamtýǵa barynsha atsalysqan eren er. Dúnıe shirkinde álsizdi janshyp, kúshtimen sanasqan sor zamanda, alpaýyt kórshileri Qytaıǵa baǵynbaı biraq soǵyssyz sheship, Reseıdiń kóńilin taýyp el taǵdyryn beıbit jolmen sheshýdi jón kórdi. Kúshti demekshi, bul kezde qazaq halqynyń keı rý-taıpalary Reseıdiń qoltyǵyna súıenip, lajsyz jan saqtaý amaldaryn jasap jatty. Bul tek qazaqtyń emes álem órkenıetteriniń basynan ótetin, tipti ótken kolonızasıalyq saıasattyń basy edi. Sol alpaýyttardyń aram oıyn Abylaı han jaqsy bildi, aıdaýlaryna kónbeı árdaıym utymdy jaýap berip, esesin jibermedi.

Kórshisimen tatý bolýdy qalaǵan qazaq hany Shúrshittiń, Orystyń san-jolǵy saıası qıturqy áreketterine moıymady. Osylaısha qıyn jaǵdaıda ortaq til tabysý ol zamanda eren sabyrlylyq, bilimdilik, qaırattylyq, jigerlilik, parasattylyq, tereń oıshyldyqtyń belgisi edi. Buny qalmaqtyń hany Qaldan Serende moıyndap, Abylaı óz zamanynyń kóregen sasásatkeri, aqyldy dıplomaty degen edi.

Ýaqyt shirkin esh toqtamaıdy, onyń qudirettiligine shek joq. Abylaıdyń uly isterin onyń artyndaǵy urpaqtary jalǵastyrdy, biraq olardyń dáýiri basqa bolatyn, sondyqtan Abylaıdyń nemeresi Kensary han bastaǵan azattyq kóterilister halyq tarapynan qoldaý tapqanymen, uzaqqa barmaı janshylyp, el sanasynan júıeli túrde múldem joıyla bastady.

Qolbasshysyn ardaq tutqan qazaq halqy Abylaıdaı dana hanyn qaı zamanda da qurmettep, urpaqtan urpaqqa onyń mártebesin asyra tústi. Oǵan dálel Abylaıdyń ár sózi qazaqtyń jadynda urandaı qasterli, qurandaı qasıetti bolatyn. Muny babamyzdyń kelesideı sózderinen, urpaq sabaqtastyǵyn anyq baıqaımyz: «Altaı men Atyraýdyń arasyndaǵy Ulan ǵaıyr alqap - kóshpendi qazaq jurtynyń baǵzydan beri irge tepken Ata qonysy. Ulan ǵaıyr atyrap, Ertis pen Edildiń, Arqa men Alataýdyń arasy - qazaqtyń altyn besik Ata jurty. Ágárákeı, kim de kim osynaý qasıetti jerimizge kóz alartyp, shyrqymyzdy buzar bolsa, óz qanyna ózin tunshyqtyrarymyzdy bilip qoıǵan abzal. Tósekte basymyz qosylmasa da, tóskeıde malymyz qosylǵan. Qaı kórshimizge aıtarymyz osy! Dos bolǵanǵa qushaq ashyq týyspyz, qas qylǵanǵa qıyp týser qylyshpyz!» Qazaqtyń hany Abylaı. Bul bolashaq qazaqqa alysty nusqar jol, qajetinde qaırap túser uran boldy.

Osyndaı erliktiń barlyǵyn túıinip otyrǵan Zaman jigit «Qazaq halqyna» shyn ǵashyq boldy. Mundaı halyqty týdyrǵan áke men ana, ósirgen qasıetti uly dala netken ǵajap ediń. Al osynaý eldiń taǵdyryn áspetteı bilgen Tarıh abyzdyń da bularǵa búıregi ejelden oń tıetin. Óıtkeni qazaq halqy dosyn sılaı biletin, kórshisimen tatý, salt-dástúrge berik, otanyna degen súıispenshiligi sheksiz, adalda aqjarqyn ul tuǵyn. Jaratqannyń ózi beıne bul halyqty erekshe qyp jaratqandaı, áıtpegende osynshama baı minez-qulyqpen, orasan zor jerdi keńdigine qarapta, eldiń keremettiligine saı bergen bolý kerek...

Taǵdyr joldary jazylǵan kıeli kitaptyń qudiretin túsingen nemeresine razy bolǵan Tarıh qart, Zamanǵa bul fánıdiń aldamshy qylyqtaryn aıta kelip, óziniń asyl kitabyn Zamanǵa beretin kezegi kelgenin aıtty. Qart abyz aldymen Zamanǵa ataly patıqasyn berip, mańdaıynan súıdi. Keıin osy «Túrkiniń dańqty» urpaǵyna árkez kóz qyryn salyp, birtutas halyq, irgeli memleket retindegi damýyna tilektes ekenin bildirdi. Zaman bolsa qazaqtyń endigi dáýiri meılinshe jaqsaratynyna, jaratqannyń nuryna bólenetinine shúbá keltirmedi. Sebebi qazaq halqy endigi zamanda bahytty bolý úshin jaralǵan halyqtyn.

Perzent tilekten týady,

Án júrekten týady.

Kúı kóńilden týady,

Bári de ómirden týady.

Jaqsy menen jamandy saralaı bil,

Baryń menen baǵyńdy baǵalaı bil.

                         M. Joldasbekov

Kenesary hannan keıingi 180 jylǵa jýyq ımperıalyq ezgi men ult retindegi moıynsynbaý, odan keıin osy dramany «Qyzyldar ádil, sharýalar jasasyn, jumysshy tap bılesin» degen kórkemdik jelispen 75 jyl halyq sanasyn ábden ýlaǵan ateısik ıdeologıalyq rejım óz shegine jetti.

Bul rette teatrlyq ujymdy uıymdastyrýshy ıaǵnı basty kórkemdik jetekshi Lenın, Stalın, Berá, Hrýshev, Brejnev, Gorbachev sekildi sosıalısik shyrmaýdyń shekpendileri óz jolynda ultty ult, dindi din, qala berdi dástúr, mádenıet degen uly qaǵıdalardy SSSR-diń qyzyl týymen búrkemelep, múldem joq qyla jazdady. Alyp tolqyndary men iri muzdy kesekteri bar úlkenmuhıttyń ar jaǵynan osykezde aldamshy bir emis-emis bostandyq, teńdik, ádilettilik syndy mádenı ortada «Demokratıa» dep atalatyn júıeniń kúbir-sybyry kóbeıdi. Ǵumyrynyń 75 jylynda apandaı aýzymen aınalasyndaǵylardyń záre qutyn ketiretin ýly jylannyń qyp-qyzyl terisinen, tek shoqtaı qoıý kózderi qalǵan. Ón boıyn áreń bılep, quıryǵy men basyn zorǵa kóteretin zulym ajdaha, kóp jylǵy qasirettiń jazasyn endi ózi tartatynyn b