Qytaı derekterine súıensek, b.d.d. İİİ myńjyldyqtan bastap, b.d.d. IV ǵasyrǵa deıin ortalyq Qytaıdyń soltústigi men batysyn alyp jatqan taýly aımaqty «jýndı» halqy mekendegen. «Jýndılerdiń» soltústigindegi qurǵaq dalada «hýn» (hońyr) halqy, al ońtústigi men shyǵysyndaǵy tómengi alqaptarda qytaıdyń arǵy babalary otyrdy. Kún sáýlesi túse bermeıtin qalyń ormanda, tumandy, taýly ólkede myńdaǵan jyldar boıy otyrǵandyqtan jýndılerdiń túri kók kózdi, qyzyl shashty bolyp qalyptasqan. Barsha «taý halyqtary» tárizdi kelbetteri júndes bolǵan. Osy sebepten «hońyr» (hýn) halqy olardy «júndi» dep ataǵan. Iaǵnı, taý halqy dala halqyn «hońyr» (hýn) dep atasa, dala halqy taý halqyn «júndi» degen.

Taýlyq júndilerdiń tómendegi alqaptarda otyrǵan qytaılardy bılep, tóstegeni jaıynda naqty derekter bar. Qytaı jylnamalarynda júndilerdiń 13 taıpasynyń aty atalady. Shyńjandaǵy ıýechjı taıpasy da júndi halqynan ekenin eskersek, onda júndiler kem degende 14 taıpaly halyq ekenin kóremiz. Qytaıdyń ata-babalary Ortalyq Qytaıǵa alǵash jetkende ol jer batpaqty qalyń ný ormandy bolǵanyn, onda júndı halyqynyń ártúrli taıpalary mekendegenin tarıhı jazbalar aıǵaqtaıtyn fransýz tarıhshysy Marsel Grane atap ótedi. Júndiler taýdyń alyp qusyna syıynǵan, ony qazaq «tazqara» dep ataıdy (parsy-tájikshe «sımrýg», grekshe «grıfon»). Jylyna bir jumyrtqa ǵana salatyn, basynda júni joq, quıryǵy úshkir, bıiktigi bir metrden asatyn, qanatynyń uzyndyǵy 2 metrge deıin jazylatyn alyp qus kópshiligimizge tanys. Taýdyń bıik shyńdaryn mekendeıtin osy qusty júndiler «táni iri» (maǵynasy ­– «alyp deneli») dep atady, júndi-úechjılerdiń sol qusty táńir tutqanyn grek derekteri rastaıdy. Osy «táni iri» qusqa tabyný dástúri keıin «aspan qudaıy Táńiri» senimine ulasqan. Júndilerdiń ata-mekeni bolǵan taýdyń Táńir Shyńy dep atalýy sózimizge dálel. Ol taýdy Tán Shán etken «R» dybysy joq qytaı, onyń qytaısha maǵynasy da ­– «aspan qudaıynyń taýy».

Qazaqta araptyq «din» sózi maǵynasyna jaqyn ózindik «dil» degen sóz bar. Qytaılarmen jaqyn aralasqan júndilerdiń keı taıpalary ózderin «dilli» dep te ataǵan tárizdi (ıaǵnı, «biz qytaılarǵa qaraǵanda qalyptasqan dini bar halyqpyz» degen maǵynada). Osy sebepten bolar, qytaı jazbalary keı júndilerdi «dı» dep kórsetedi. Júndiler yqpalymen qytaılar da «tániri» senimine kóshkenin jáne «tániri» ataýy «aspan qudaıy» degen maǵynaǵa ıe bolǵanyn ańǵaramyz. Qytaılar «r» dybysy joqtyǵynan «tániri» ataýyn «tán» dep ózgertip qabyldaǵan. Ol ­– ataýdyń taý qusymen baılanysy úzilgen zaman, sol sebepten qytaılarda aıdahar beınesi tańba retinde saqtalyp qalǵan.

Taý qusyna tabyný dástúri Shyńjanda otyrǵan ıýechjı taıpasynda ǵana saqtalyp qaldy. Solar negizin salǵan Úısún ımperıasynyń tańbasy «tazqara» beınesinde (ony keıin «qarǵa» dep burmalaǵan Qytaı ımperıasy saıasaty). Qytaı ımperıa bolyp kúsheıgen b.d.d. İİ ǵasyrda Tán (tániri) seniminen bas tartyp, býdızm men konfýsıandyq senimge kóshkeni málim. Qytaılar sany kóptigimen júndilerdiń kóbin ózine sińdirip jiberdi, júndilerdiń tek taýdaǵy bóligi saqtalyp aman qalǵanyn kóremiz. Keıin qytaılyq shaǵyn knázdikter birigip ımperıaǵa aınalǵanda, Qytaı ımperıasy taýdaǵy erjúrek júndilerdi jeńip ekige ydyratqany,  júndilerdi taýdaǵy berik tas qorǵandaryda qutqara almaǵany derekterde aıtylady. Qytaı qorǵandarynyń eń eski bóliginde oq atatyn tesikter Qytaı jaqqa qarap turǵany ǵalymdardy tańdandyrǵan, ony qytaılar «memlekettegi halyqtyń búliginen saqtaný úshin jasalǵan» dep túsindiredi. Shynynda taýdaǵy qorǵandardy salǵan júndi halqy, olar kúsheıe bastaǵan Qytaı ımperıasynan qorǵaný úshin sol qorǵandardy salǵan, onyń oq atatyn tesikteri tómende jatqan qytaılarǵa baǵyttalýy sol sebepten. Keıin b.d.d. 4-3 ǵ.ǵ. júndiler ekige ydyrap joıylyp, olardyń jeri Qytaı ımperıasyna qosylǵanda, qytaı men dalalyq hońyr (hýn) halqy jaqyn kórshi bolyp qaldy. Qytaılar «r» dybysy joqtyǵynan «hońyr» halqyn «hýn» dep atap ketti, al hońyrlar bolsa sany kóp, ári boılary alasa kórshilerin «qurttaı» dep ataǵan. «R» dybysy joq qytaılar «qurttaı» ataýyn «hytaı» etip qabyldady, osylaısha qytaı halqy ataýy qalyptasty. Hońyr halqyda keıin qytaılar tańǵan «hýn» ataýyna kóndigip ketkenin, olardyń Evropany titiretken urpaqtary «gýnn» dep kórsetiletini dáleldeıdi (tek «qońyraty» degen taıpasy ataýynda «qońyr» sózi saqtaldy, «qońyraty» maǵynasy «ataýy qońyr» degeni). Qytaı ımperıasy hýn (hońyr) halqynan qorǵaný úshin taýlarda júndiler turǵyzǵan qorǵandardyń arasyn qosyp kázirgi biz biletin «uly qytaı qorǵanyn» turǵyzdy.

        Jeńilgen júndilerdiń úlken toby b.d.d. İİİ ǵasyrda batysqa, Orta Azıaǵa ketse, ekinshi toby soltústiktegi qońyr halqy (hýn) aımaǵyna barǵan. Al úshinshi toby soltústik shyǵystaǵy «hý» taıpasy aımaǵyna ketken. Júndilerdiń óz otanynda qalǵany ­– Shyńjandaǵy ıýechjı taıpasy men Tıbette otyrǵan júndiler. Tıbettegileri keıin býddızm dini arqyly tegi qytaılyq etnostarǵa aralasyp, tıbet ultyn qalyptastyrdy. Qytaı ımperıasy aımaǵynda qalǵan júndilerde jeti taıpadan quralǵan Baıdy odaǵy bary kórsetilgen. Olardyń kóbi keıin qytaılarǵa sińip joıylǵanymen, bir bóligi b.z. I ǵ. orta azıadaǵy Úısún ımperıasyna baryp qosylǵan tárizdi.

Parfıa patshalyǵy qalaı paıda boldy?

Endi osy júndilerge jeke-jeke toqtalsaq, qytaı derekteri «batysqa ketti» degen júndiler b.d.d. III ǵasyrda Orta Azıany jaýlap alǵan, olardy bastaýshy «aryn» degen taıpa eken. Iran halqy qazirgi Túrkmenstan aımaǵyndaǵy saqtardy «parny» (maǵynasy­ – ıransha «arǵy jaq») dep, aımaqtyń ózin «Parfıe» dep ataǵany belgili. Osy ataýdan soń ol aımaqta ornaǵan memleket tarıhqa Parfıa dep endi, al memleketti ornatqan taıpa qazirgi Shyńjan aımaǵynan kelgenin ǵalymdar moıyndaıdy.  Iaǵnı qytaı jazbalary «b.d.d. İİİ ǵasyrda batysqa ketti» degen júndiler sol tusta Orta Azıany jaýlap alyp, Parfıa patshalyǵyn ornatqan. Kóp uzamaı qazirgi Iran aımaǵy men Zakavkaze de osy patshalyqqa baǵyndy.

Grek-ıran derekterine súıengen ǵalymdar Parfıa bıleýshilerin «Aransak» nemese «Arsak» dınastıasy dep tanıdy. Osy dınastányń Zakavkazedegi toby «Aranshah» jáne «Arshakıdy» dep kórsetiledi. Al qytaı jazbalarynda Parfıa patshalyǵy «Ansı patshalyǵy» dep kezdesedi. Qytaı derekteri «saq» halqyn «sı» dep kórsetetinin jáne qytaıda «r» dybysy joqtyǵyn eskersek, onda «Ansı» ataýy durysynda «Arynsaq» bolady. Bul «aranshah, arshak, arynsak» ataýlary Parfıany bılegen Aryn dınastıasy ekenin baıqatady. Júndiler áýeli Orta Azıadaǵy saq halqyn baǵyndyryp Parfıa patshalyǵyn ornatty, al ıran halqy ortaazıalyq taıpalardy jappaı «sak» dep ataıtyn. Iran halqy Parfıany ornatqan júndılik Aryn taıpasyn sak halqynan dep túsingenin, olardy sol sebepti «aransak» dep ataǵanyn kóremiz. Al osy ataý Zakavkazede «aranshak» bolyp qalyptasqan.

Parfıa patshalyǵy zamanynda ortaazıalyq saqtardyń alban men syban taıpalary Zakavkazege baryp, ondaǵy arys (aors) taıpasymen qatar qonystandy. Alban taıpasynyń kóptiginen Zakavkaze Vİ ǵasyrǵa deıin Albanıa dep ataldy jáne olardy bılegen Aran toby ekeni de belgili. Alban taıpasynyń Qyrymda otyrǵandary H ǵasyrdaǵy arab jazbalarynda «sakalba» (sakalban) dep kórsetiledi jáne Eýropaǵa asyp ketkenderi qazirgi Albanıa memleketi halqyn qalyptastyrdy. Al syban taıpasy azarbaıjan quramynda «shahsevan» ataýymen saqtaldy (saqsyban). Olardyń úlken toby svan ataýymen grýzınder quramyna kirikse, Armenıada Svan degen kól de bar. Orta Azıada qalǵan alban men syban taıpalary qazaq halqynda alban men sýan ataýymen saqtaldy. Keıin arab áripti shejirelerdi «kırılısalaǵan» reseılikter «syban» ataýyn «sýan» dep ózgertti. Degenmen naıman men kereı taıpalary quramynda qalǵan syban rýlary "syban" ataýyn saqtap qaldy.

       Zakavkazelik Albanıany bılegen «aranshak» (arshakıdy) dınastıasy İ ǵasyrda bılikten aırylyp, kishi Kavkaz taýyna jaqyn shoǵyrlana bastaǵan (huń halqynyń alan taıpasy Zakavkazeni jaýlaǵan zaman). Osylaısha olar ózderine baǵynyshty arys, alban, syban rýlarynan bolashaq armıan halqyn qalyptastyra bastady. Olar­ – İİİ ǵasyrdyń sońynda ejelgi grek tilinde hrıstıandyqty qabyldaǵan eń alǵashqy kavkazdyqtar. Armıandardyń eń alǵashqy hrıstıandyq jazbalary «qypshaq tildi» bolýy olardyń óz tili túrkilik bolǵanyn aıǵaqtaıdy. Ol kezde «arynshak» ataýy «arshak», aryn ataýy «ar» bolyp qysqarǵan, osy sebepten ózderin «armyn» dep ataǵan. Keıin tilderi ejelgi grektik shirkeý tilimen ózgergende «armyn» ataýy «armıan» bolyp ózgergen dep tujyrymdaǵan jón. Armıandar «arshakıdy» (arshak) dınastıasyn óz patshalary dep tanıdy, olardyń bir-birin «ara» dep ataýy da arǵy tegi «aryn» nemese «ar» ekenin ańǵartady. Armıan famılıalaryndaǵy «ıan» jalǵaýy túrkilik «dan, den, nan» jalǵaýlarynyń ózgergen nusqasy desek, qatelespeımiz. Iaǵnı Hachatýrán-Qashaturdan, Babaıan-Babadan, Djıgarhanán-Jyǵarhannan bolyp shyǵady. Sol «arandar» qalyptastyrǵan  hrıstıandyq dástúr «Arıanskaıa hrıstıanstvo» dep tanylady.  Osy «arıanskaıa» ataýy da olardyń shyn máninde «Aryn» degen taıpa ekenin dáleldeı túsedi.  

          B.d.d. İİ ǵasyrda Parfıa patshalyǵynyń Orta Azıa aımaǵyn Shyńjannan kelgen ıýechjıler basyp alyp, ol jerde Úısún ımperıasy ornady (Kýshan patshalyǵy). Parfıa patshalyǵy negizinen qazirgi Iran aýmaǵyn ǵana saqtap qaldy, sondyqtan ırandyqtar memlekettiń negizgi halqyna aınaldy. Parfıany bılegen júndilik dınastıa qol astyndaǵy ıran halqyna sińdi, al ıran halqy memlekettiń «Parfıa» ataýy yqpalymen «parsy» dep atala bastady. Sonymen Parfıa patshalyǵyn ornatqan júndi halqy, ony bılegen Aryn taıpasy degen oryndy.

«Dılın» degen kimder?

Hońyr (huń-hýn) halqynyń mańyna toptasqan júndiler – derekterde «dılın» nemese «dınlın» dep kórsetilgender. Olar qytaı jazbalarynda «Dı» dep kezdesedi. Joǵaryda qytaılar Tán (tániri) senimin júndilerden qabyldaǵany, júndilerdiń keı taıpalary ózderin «dilli» (din ıesi) dep ataǵany jáne qytaılar sol júndilerdi «dı» dep atap ketkeni jaıly  oıymyzdy aıttyq. Hýn ımperıasy quramyna engen dılın (dınlın) halqy – sol dı-júndiler. Qytaı derekteri de dılındikter Ortalyq Qytaıdaǵy adamdarsha tabynatynyn baıandaıdy. ıaǵnı olar Tán (tániri) senimin ustanatyn qytaılar sıaqty minájat etken. Osy derek bizdiń tujyrym durys ekenin baıqatady. Huń (hýn) halqyna Tániri senimin taratqan sol dılın-júndiler.

Dılındik taıpalar tiziminde «hegý» dep kórsetilgenin ǵalymdar «qyrǵy» taıpasy dep tanıdy. Al ondaǵy «ýhý» dep kórsetiletini «ýaq» taıpasy degen oryndy. Dıllınder V-Vİ ǵasyrlardaǵy qujattarda «dele» («tele») jáne «teleýt» ataýlarymen kezdesedi. Ol kezde Jýjandar tele-teleýt halqyn ásker retinde qoldanǵany belgili. Gýnn ımperıasy aımaǵyndaǵy ýtıgýr, onogýr, kýtrıgýr degender qyrǵy taıpasynyń rýlary tárizdi. Dılın halqynyń qyrǵy («hegý») taıpasynan qyrǵyz, bashqyr jáne hakas ulttary qalyptasty. Altaılyq túrkitildi ulttardyń kóbi sol dılın (tele-teleýt) halqy taıpalarynan qalyptasqan. Dılın (tele-teleýt) halqynyń ýaq («ýhý») taıpasy qazaq halqy quramynda saqtaldy, tele-teleýt halqynyń úlken toby «tólegetaı» ataýymen naıman taıpasy quramyna engen.

       Iaǵnı, júndi halqynyń soltústik óńirge ketkenderi tarıhta dıllın jáne tele-teleýt dep kórsetiledi. Olar Sibir men Altaıdaǵy túrkilik ulttardy qalyptastyrǵan, keı bóligi qazaq halqy quramynda saqtalǵan.  

Koreı men Arynnyń qandaı baılanysy bar?

Shyǵystaǵy hý halqy otyrǵan aımaqqa ketken júndilerdi de bastaǵan Aryn taıpasy. Aldymen hý halqyna azdap toqtala keteıik, hý men hońyr (hýn) halyqtary kórshiles otyrdy. Shyǵysyndaǵy aılaker kórshisine «qý» ataýyn bergen hońyr (hýn) halqy bolýy múmkin. Qytaı ańyzdarynda ejelgi Sá eliniń soltústikke ketkenderi bolǵany aıtylady. Soltústikke ketken Sá eli ondaǵy hý halqymen aralasyp, Sánbı halqyn qalyptastyrdy. Hý halqynyń ózi ol zamanda Dýnhý («shyǵys hý») dep atalatyn. Lev Gýmılev qytaı derekteri sánbı men dýnhýlar ózara týys ekenin dáleldeıtinin jazady. Dýnhý urpaqtary koreı men japon ulttary dep bilemiz, al sánbı urpaqtary qazirgi halha-mańǵoldar ekeni málim. Koreı, japon, mańǵol tilderi ózara óte jaqyn ekeni jáne olardyń tildik qorynyń úlken bóligin qytaı sózderi quraıtyny bizdiń sózimizdi nyqtaıdy.

Sánbı halqy 500 jyldaı Huń (hýn) ımperıasy quramynda boldy. Qazirgi mańǵol tilinde kezdesetin «qazaqy» sózder – sol zamanda sánbıler tiline engen huń (hýn) sózderi. Mańǵol tilindegi qazaq sózderi mańǵol men qazaqtyń týystyǵyn dáleldemeıdi, ol sózder sánbılerdi 500 jyl bılep-tóstegen hýn halqy qazirgi qazaqtar ekenin dáleldeıdi.

        Qytaı jazbasy «júndilerdiń bir bóligi b.d.d. İİİ ǵasyrda hý halqyna baryp qosyldy» dep kórsetedi. Sol hý halqyna baryp qosylǵan júndiler 300 jylda «bes taıpalyq jeke el» qalyptastyrǵan. Óıtkeni b.z. İ ǵasyrynda qazirgi Manjýrıanyń shyǵysynda kogýró degen «bes taıpa odaǵy» tarıh sahynasyna shyqty. Onyń durys ataýy «hýare» dep bilemiz, bıleýshileri Aryn taıpasy bolǵandyqtan olar «hýare» dep atalǵan («hý-aryn», ıaǵnı «hý» men «aryn» ataýynan). Koreıa tarıhynda olar «kogýró» jáne «hýkogýró» ataýlarymen kórsetiledi, «hýare» ataýy Koreıadaǵy jergilikti etnostar tilinde «kogýró» bolyp ózgerýi múmkin. Qytaı derekteri bes taıpaly kogýró (hýare) odaǵy İİ ǵasyrda qazirgi Soltústik Koreıa aýmaǵyn jaýlap alǵanyn jáne keıin ary qaraı ońtústikke óz yqpalyn júrgize bastaǵanyn kórsetedi. Keıinnen İH ǵasyrda kogýró ataýy «koró» bolyp ózgerip ornyqty, osylaısha Koreıa ataýy qalyptasyp, ol aımaq halqy koreı dep atalyp ketti. Qytaı jazbalarymen saqtalǵan derekter bes taıpaly kogýró (hýare) odaǵy adamdary iri deneli, qarýly bolatynyn, memlekettik júıesi men mádenıeti sánbılerden anaǵurlym joǵary ekenin, kıimderi jibek pen altynnan toqylatynyn, qarý-jaraqtary qytaı men huńdardan (hýn) kem túspeıtinin baıandaıdy. Osy qujat ol memleketti ornatqandardyń arǵy tegi ejelde qytaı halqyn bılep-tóstegen erjúrek júndilerden ekenin baıqatady. Koreı tilinde az kezdespeıtin «qazaqy» sózder «bes taıpaly kogýró-hýare elin» qalyptastyrǵan júndilik Aryn taıpasynan dep bilemiz.

Aryn taıpasy men Japondar

Júndilik Aryn taıpasynyń qazirgi Japonıaǵa jaqyn aımaqqa ornyqqandary «Aın» ultyn  qalyptastyrǵan. Aryn ataýy «r» dybysy joq qytaı yqpalymen «aın» bolyp ózgergen (japon men koreı ulttaryna qytaılyqtar kóp sińgendikten, olardyń sózdik qorynyń 40 paıyzy qytaı sózderi bolyp tabylady). Aın-aryndar «aıdaladaǵy araldardy», ıaǵnı «japanda jatqan araldardy» mekendeıtin halyqty «japan adamdary» nemese «japandar» dep ataǵany, osy ataýmen «japon» ultynyń ataýy qalyptasqany baıqalady.

Ertedegi aın adamdarynyń beti júndes bolǵanyn japon jylnamalary baıandaıdy. Osy derekter aındar júndi halqynyń Aryn taıpasynan qalyptasqanyn ańǵartady. Aın halqy japondarǵa sińip óz tilderin tolyq joǵaltqan, olardyń arǵy tegi belgisiz sanalady.  Degenmen japon tilindegi «qazaqy belgiler» solardan engen desek, qatelespegen bolar edik. Sol aımaqtaǵy «Sahalınsk» ataýy durysynda «Sahalyq» (saha taıpasy, ıaǵnı ıakýt taıpasy otyrǵan aımaq), «Kýrılsk» ataýy «Qurlyq», al «Kamchatka» ataýy, durysynda «Kámshát» (kámshát ańy mekendeıtin araldar) bolǵan. Qalaı bolǵanda da japon, koreı jáne mańǵol tilderiniń ózara jaqyn týystyǵy olardyń arǵy tegi hý halqynan taraıtynyn dáleldeıdi, al olardyń tilderinde kezdesetin «qazaqy» sózder ejelgi jýndıler (júndi) men hýndardan (huń) engeni túsinikti.

Al Amýr ózeni aımaǵyna barǵan júndilik Aryn taıpasy huń (hýn) halqyna sińisip «arhuń» dep atalyp ketkenin ondaǵy ózenniń «Arhýn» degen ataýynan baıqaýǵa bolady. Sol arhuń (arhýn) taıpasy Huń (hýn) ımperıasy joıylǵan İ ǵasyrda huń halqymen birge batysqa yǵysyp, qazirgi Qazaqstanǵa ornyqqan jáne qazaqtyń búgingi Arǵyn taıpasy solar ekeni túsinikti. Olardyń sol zamanda Soltústik Kavkazǵa baryp ornyqqandarynan qalǵan belgiler – Kavkazdaǵy Argýn ózeni men Argýn-kala ataýy.

Daǵystandaǵy túrkitildi darǵyn ulty da solardan qalyptasqan der edim. Daǵystan ataýy «Taǵystan» degennen qalyptasqan («jabaıy dinsizder eli» degen maǵynada), olaı ataǵan hrıstıan dindi qumyqtar bolýy múmkin. Hrıstıandar ózge dindilerdi áý basta «taǵy, jabaıy» dep ataǵan (Hİ ǵasyrǵa deıin qumyqtar hrıstıan dindi bolǵanyn jáne qazirgi Azarbaıjan jerin mekendegenin arab tarıhshysy Ál Masýdı jazǵan). Hrıstıan qumyqtar Soltústik Kavkazdaǵy arquń taıpasyn «taǵy arǵyn» dep atady, osy ataý keıin «darǵyn» bolyp ornyqty deý oryndy.

Vengrıaǵa İH ǵasyrda barǵan majarlar da Kavkaz mańynan qonys aýdarǵany belgili, al majar rýy Arǵyn men Qypshaqta qatar bar. Vengrıaǵa barǵan majarlar qypshaq taıpasynan emes, arǵyn taıpasynan bolatyn. Parfıa patshalyǵyn ornatqan Aryn taıpasy men huń (hýn) halqyna sińisip ketken Aryn-arhuń taıpasy arǵy teginde bir taıpa, ol – júndi halqynan bolǵan bıleýshi taıpa. Demek ataqty Parfıa patshalyǵyn ornatyp bılegender Arǵyn taıpasy deýge tolyq negiz bar.

Qytaı derekteri «chı-dı» dep kórsetken júndi rýy qazaqtyń «shekti» taıpasy degen oryndy. Al Toharstan knázdigin ornatqan Taz taıpasy ıýechjı elinen, ıaǵnı olar da júndi halqynan bolady. Arǵyn taıpasy quramyndaǵy taz, shekti, shaqshaq rýlary sol ejelde Amýr aımaǵyna ketken júndiler quramynda Aryn taıpasymen qatar taz, shekti, shaqshaq taıpalary da bolǵanyn kórsetedi (bıleýshi Aryn taıpasy bolǵandyqtan ortaq ataýlary Arquń bolyp qalyptasqan).   

Bekjan ÁDENULY