Búgin Astanadaǵy «Qazmedıa ortalyǵynyń» konsert zalynda İshki ister mınıstri, polısıa general-polkovnıgi Qalmuhanbet Qasymovtyń halyqqa jyl saıynǵy dástúrli esep berý kezdesýi ótti.

Mınıstrlerdiń halyq aldyndaǵy esebi dástúrli bolǵandyqtan, olardyń baıandamasy men suraq-jaýaptyń da ádetten tys erekshelenetini shamaly. Ózgeretini – statısıkalyq sandar ǵana. Sondyqtan biz bas polıseıdiń bir jarym saǵat ishinde keltirgen maǵlumattarynyń negizgilerine jáne turǵyndar suraǵyna bergen jaýabyna qysqasha toqtalmaqpyz.

Urlyq pen tonaý faktisi

Búginde Qazaqstannyń qalalarynda uıaly telefon, aýyldarynda mal urlaý áreketi órship turǵany belgili. Sondaı-aq, úı tonaý jaǵynan da tym belsendimiz. Biraq, İshki ister mınıstri ondaı jaǵdaılardyń eptep sıregenin alǵa tartty.

– Bıylǵy jyly Qazaqstanda qylmys deńgeıi 12 paıyzǵa azaıǵan. Onyń ishinde tonaý – 15 paıyzǵa, adam zorlaý – 14 paıyzǵa, urlyq – 12,2 paıyzǵa, buzaqylyq 19 paıyzǵa tómendep otyr, – dedi Qalmuhanbet Qasymov. Aıtýynsha, qazir elimizde eń kóp taraǵan qylmys túri – bóten adamnyń múlkin tonaý eken. Onyń kórsetkishi Almaty qalasynda – 73 paıyz, Almaty men Aqtóbe oblystarynda – 71 paıyz, sondaı-aq, Aqmola jáne BQO-da 70 paıyzdy quraıdy.

Esirtki bıznesiniń esebi

Mınıstr baıandamasyn oqyp bolǵannan keıin oǵan zaldaǵy ekran arqyly onlaın-baılanysqa shyǵyp otyrǵan ár óńirdiń azamattary suraq qoıa bastady. Máselen, Soltústik Qazaqstan oblysynyń bir turǵyny otandyq BAQ-ta «mektep oqýshylaryn áleýmettik jeliler arqyly esirtki satýǵa shaqyrý kóbeıip barady» degen aqparat tarap jatqanyn aıtty. Osyǵan oraı, ol mınıstrlik tarapynan qandaı is-sharalardyń qolǵa alynyp jatqanyn surady.

– Bul másele sıntetıkalyq esirtki zattarynyń taralýymen baılanysty. Olardy jetkizý tásili búginde ártúrli. Kóbinde ınternet resýrstar qoldanylady. Biz bul máselelerdi baqylap otyrmyz. Esirtki bıznesimen kúres departamentinen bólek, bizde elektrondy qylmystarmen aınalysatyn departament te bar. Ótken jyly osyndaı 198 saıtty anyqtap, búginde solar boıynsha tıisti sharalar qabyldap jatyrmyz, – dedi Qalmuhanbet Qasymov.

Alaıda, mınıstr sıntetıkalyq esirtkimen kúresýdiń ońaı bolmaı otyrǵanyn da jasyrmady.

– Biz tek zańda kórsetilgen zatty ǵana esirtki dep tanımyz. Máselen, zańnamamen geroın men apıyndy esirtki dep bekitemiz. Al sońǵy ýaqytta álgi sıntetıkalyq esirtkiniń formýlasy únemi ózgerip otyratyn boldy. Ony taratqandardy ustaǵanmen, keıin teksere kele, mundaı esirtki bizdiń tizimde joq bolyp shyǵady. Sol sebepti, ustalǵan adamdy jaýapqa tarta almaımyz. Árıne, esirtkiniń qandaı da bir túrin zańnamadaǵy tizimge engizý týraly sheshim de qabyldaımyz. Biraq, ol – óte uzaq úderis. Óıtkeni, kez kelgen zań memlekettik organdarda, Parlamentte qaralady ǵoı. Sonda, oǵan 5-7 aı ýaqyt ketedi, keıde bir jylǵa deıin barady. Osylaısha, sheshim qabyldaǵan sátte esirtkiniń jańa túrin tizimge qosqanymyzben, óndirýshiler dereý onyń formýlasyn ózgertip, qaıtadan bizdiń elge tasymaldaıdy. Ondaıda biz taǵy da dármensiz bop qalamyz, – dedi polısıa general-polkovnıgi.

Árıne, bundaı máselege birneshe álem elderi tap bolyp otyrǵany málim. Qazir olar esirtkini tizimge engizýdi zańmen emes, zańǵa qosymsha aktilermen sheshýde. Qalmuhanbet Qasymovtyń sózinshe, Reseı men Ózbekstan sıntetıkalyq esirtki máselesin Úkimet deńgeıinde sheshse, Belarýs elinde arnaıy tizimdi Densaýlyq saqtaý mınıstrligi jasaıdy. Sondaı álemdik tájirıbeni uzaq ýaqyt talqylaǵan elimizdiń İshki ister mınıstrligi bıyl esirtkini tizimge Úkimet qaýlysymen engizýge kelisim jasaǵan kórinedi. Qazir ol zań parlamentte jatyr. Mınıstrdiń pikirinshe, bul másele sheshimin tapsa, polıseılerdiń jumysy biraz jeńildemek. Budan bólek, İshki ister mınıstri Qazaqstan arqyly ótetin aýǵan geroıniniń 10 paıyzy el aýmaǵynda qalatynyn málimdedi.

– Ótken jyly jáne bıylǵy jyldyń basynan beri elimizde 4 myńnan astam esirtki qylmysy tirkeldi. Kórshi elderi arqyly bizge jetip, odan keıin Reseı men Eýropaǵa jóneltiletin aýǵan geroıny barynsha qaýipti bolyp otyr. Sarapshylyq baǵalaýǵa sáıkes, esirtkiniń 10 paıyzy tranzıt elde qalady. Demek, biz de odan tysqary emespiz, – dedi Qalmuhanbet Qasymov. Oǵan qosa, ózimizdiń de Shý alqaby qarasorasynyń shıkizattyq bazasy ahýaldy qıyndata túsýde. Sondaı-aq, Qyzylorda oblysynyń keıbir turǵyny úndi qarasorasyn ósirýge áýes. Sonyń saldarynan, elimizde sońǵy 3 jyldyń ishinde 154 plantasıa anyqtalyp, qarasoranyń 215 tonnadan astamy tárkilengen. «Bul máselege taıaýda ǵana Májilis depýtattarynyń nazar aýdarýy tegin emes, – dedi Qalmuhanbet Qasymov.

Syrtqy mıgrasıa máselesi

Mınıstr málimetinshe, ótken jyly elimizde 2,5 mıllıonnan astam sheteldik azamat bolyp qaıtsa, bıyl 20 eldiń azamattary úshin vızasyz kelý tártibi engizilgen. Sonymen qatar, 45 eldiń azamaty Qazaqstanda 30 táýlikke deıin vızalyq rásimdersiz jáne tirkeýsiz júre alady.

– Osyndaı jaǵdaılar polısıadan kóshi-qon rejıminiń senimdiligin qamtamasyz etýdi jáne zańsyz kóshi-qonǵa qarsy is-qımyldy kúsheıtýdi talap etedi. Máselen, ótken jyldan bastap kóshi-qon zańnamasyn buzǵan 141 myń shetel azamaty ákimshilik jaýapqa tartylyp, olardyń 17 myńnan astamy el aýmaǵynan shyǵaryldy. Qazir bul azamattarǵa 5 jyl boıy Qazaqstanǵa qaıta kirýge tyıym salynyp otyr, – dedi Qalmuhanbet Qasymov.

İshimdiktiń saldary

Búginde elimizdegi barlyq qylmystyń 14 paıyzy alkogóldi ónim tútynýdyń saldarynan oryn alǵan. Ishki ister mınıstri Qalmuhanbet Qasymov bul máselege de aıyryqsha toqtalyp ótti.

– Elimizde ishimdikke salyný, otbasylyq-turmystyq salada qylmys jasaý azaımaı tur. Qazir úchaskelik polısıa ınspektorlarynyń profılaktıkalyq baqylaýynda 67 myń ishimdikke salynǵan azamat pen 10 myńnan astam nashar otbasy bar. Sondaı otbasylarynda 15 myń bala tárbıelenip jatyr. Ádette, nashar otbasylardaǵy janjaldar adam ólimi men basqa da turmystyq qylmystarǵa ákeledi. Elimizde 2-3 asa aýyr qylmys tirkelmegen bir kún bolmaıdy. Al olar otbasylyq-turmystyq salada ishimdikke salynǵan adamdar arasynda oryn alady, – dedi polısıa general-polkovnıgi. Onyń aıtýynsha, mas kúıinde jasalǵan qylmys deńgeıi eń joǵary óńirler – Aqtóbe (28 paıyz), Qostanaı (25,5 paıyz), Pavlodar (22 paıyz), Mańǵystaý (20 paıyz) jáne Aqmola (19,5 paıyz) oblystary eken. Osyǵan oraı, mınıstrlik baqylaýdy kúsheıtip, jergilikti ákimdiktermen birlesken túrde ýchaskelik ınspektorlardyń jumysyn jetildirýde.

Taǵy bir másele, elimizdegi 22 narkologıalyq uıymda 2 myń 470 maskúnemdi emdeıtin ǵana oryn bar. Al byltyr olarǵa májbúrlep emdeý úshin 5 myń 200 maskúnem jiberilgen. Orynnyń jetispeýshiligi saldarynan, solardyń 700-den astamy emdeýden ótpegen.

Jol-kólik oqıǵasy

Bıylǵy jyldyń basynan beri Qazaqstan joldarynda 614 adam qaza taýyp, 7 myńnan astamy jaraqat alǵan. Sondyqtan da mınıstr búgin jolda tártip ornatý jergilikti polısıa jumysynyń tıimdiligine tikeleı baılanysty ekenin basa aıtty.

– Jol-kólik oqıǵalarynyń negizgi sebebi – júrgizýshilerdiń jol erejelerin saqtamaýy. Búginde 10 myńnan astam mas júrgizýshi ustaldy, sot tártibimen 14 myń adam kólik basqarý quqyǵynan aıyryldy jáne 1 myńnan astamy ákimshilik qamaýǵa alyndy. Tek bıyldyń ózinde 1 mıllıonnan astam jol erejesin buzýshylyqtyń joly kesildi. Olardyń 3/1-i joldarda ornatylǵan beınebaqylaý kameralarynyń arqasynda anyqtalyp otyr, – dedi Qalmuhanbet Qasymov. Onyń aıtýynsha, taıaýda Astana qalasynyń ákimdigi 400 qıylys pen joldardyń 300 jelilik ýchaskesine «Sergek» beıne-baqylaý kameralaryn ornatqan. Sonymen qatar, birneshe oblys ortalyǵynda joldy baqylaýdyń stasıonarlyq júıesi ornatylǵan jáne avtomattandyrylǵan radarlar qoldanylady.

Qarý tapsyrý talaby

Qazaqstan azamattarynyń qolyna qarý-jaraq ártúrli joldarmen túsken. Máselen, bireýlerinde ruqsat bolmaǵan kezderden beri baıaǵydan bar, endi birinde týǵan-týystarynan qalǵan. Týys, tanystaryna ózi shetelge ketip bara jatyp tastap ketkender de kezdesedi. Al úıde qarý turǵannan keıin ol otbasylyq-turmystyq qarym-qatynasta da qoldanylady, keıde balalar oınaıdy. Sonyń saldarynan qaıǵyly jaıttar oryn alyp jatady. Sondyqtan 2012 jyly el azamattarynan zańsyz qarýdy alý týraly sheshim qabyldandy. Osynyń bárin búge-shigesine deıin túsindirgen İshki ister mınıstriniń aıtýynsha, zańsyz qarýdy aksıa aıasynda tapsyrǵandar jaýapkershilikke tartylmaıdy.

– Qarý-jaraq qabyldaý jumystary qolǵa alynǵan kezde el turǵyndarynan olardy satyp alý úshin Úkimet shamamen 240 mıllıon teńge bóldi. Birinshi jyly azamattar shamamen 8 myń qarý-jaraq tapsyrdy. Oqdáriler men jarylǵyshtardy tapsyrǵandar boldy. Tipti, bir jerden taýyp alǵan granatany ótkizgender de kezdesti. Munyń barlyǵyna biz ótemaqy berdik. Bes jyldyń ishinde óte kóp qarý-jaraq qaıtaryp aldyq. Olardyń arasynda týǵan-týystarynan qalǵan tarıhı qarýlar da kezdesip, mýzeıge tapsyrdyq. Nátıjesinde, qazir elimizde qarýly qylmystar eki esege qysqardy, – dedi Qalmuhanbet Qasymov.

Naqty aıtqanda, qarý qoldaný arqyly 2013 jyly shamamen 650 qylmys tirkelse, byltyr ol 300-ge deıin azaıǵan. Degenmen, adamdarda áli de qarý bar. Sondyqtan İshki ister mınıstrligi bıyl da olardy jınap alý maqsatyna Úkimetten aqsha surap otyr.

– Azamattarǵa qarýlaryńyz bolsa, tapsyrýǵa taǵy da ótinish jasaǵym keledi. Eger ózimiz tabatyn bolsaq, onda qylmystyq jaýapkershilikke tartamyz. Aksıa bar kezde qaıtarýlaryńyzdy suraımyn, – degendi eskertti mınıstr.

Alańdatqan aýlalar

İshki ister mınıstrine sońǵy suraqty qoıǵan Valentına Voloshına ózderiniń úıi aýlasynda ishimdik iship, jynystyq qatynasqa túsetinderdiń ústinen shaǵymdandy.

– Men Sháken Aımanov kóshesindegi eski, eń yńǵaısyz aýlada turamyn. Internetten bizdiń aýlada bir jyl ishinde tórt márte zorlaý oqıǵasy bolǵanyn jáne bir ret kisi óltirý deregi tirkelgenin oqydym. Biz sol kóshemizdegi jataqhanalar ornalasqan aýlaǵa beınebaqylaý kamerasyn ornatýdy kóp jyl boıy surap keldik. Áıteýir, bıylǵy sáýirde ornatty. Alaıda, olary iske qosylmady. Al taıaýda balalar alańy jasaldy. Endi ol jaqta túnde syra ishetinder kóbeıgen. Turǵyndar shaǵymy boıynsha patrúldik polısıa kelip, olardy qýyp júrgenmen, oń nátıje joq. Balasy bar áıelder de araq ishedi. Tek alkogól iship qana qoımaı, jynystyq qatynasqa túsip, músheqap tastap ketetinder de kóp. Tańerteń shyqsań, aýlaǵa qaraı almaısyń. Quddy, alańdy balalar alańy emes, qoqys tógetin jer dersiń. Ýchaskelik polıseıler buǵan mán bermeıtin sıaqty, – dedi zeınetker. Al mınıstr ókinishke qaraı qalada ondaı aýlalar bar ekenin qostap, biraq, barlyǵyna patrúldik polısıa qoıa almaıtyndyqtaryn jetkizdi. Sondyqtan bul máseleni turǵyn úı komýnaldyq sharýashylyǵy men jergilikti atqarý bıliginiń baqylaýǵa alýyn surady.

Erkeǵalı BOLATULY