Álqıssa, 1994 jyldyń shildesi... Keńes Odaǵynyń ydyraǵanyna áli úsh jyl da bolmaǵan. Halyq 1992 jylǵy eki myń paıyzdyq gıperınflásıadan aıyqpaǵan almaǵaıyp shaq. Eldiń ishki jalpy ónimi orta eseppen – 20%-ǵa, aýylsharýashylyq ónimi – 30%-ǵa, ónerkásip ónimi 30%-ǵa quldyraǵan zaman. Nátıjesinde, bos dúkender men kúnnen-kúnge baǵasy ósken bazarlar, taýar tapshylyǵy shegine jetken naryq. Seń soqqandaı sergeldeń kúıge túsken adam. Jalaqy men zeınetaqydan qysylǵan jurt.

Bir sózben aıtqanda, zańnamasy tolyq qalyptaspaǵan, saıası júıesi áli bir jolǵa túse qoımaǵan, ekonomıkasy tizerlegen, qoǵamnan hal, áleýmetten ál ketip turǵan kezeń edi. Jasyratyny joq ol kezde erteńgi kúnge senimi seldir, bolashaqqa qurǵan boljamy bulyńǵyr ýaıymshyldar bıliktiń basynda da jetip-artylatyn.

Mine, XIII shaqyrylymdaǵy Joǵar­ǵy Keńestiń 6-shy shildedegi plenar­lyq otyrysy osyndaı jaǵdaıda bastaldy. Kún tártibinde erekshe másele tur. Minberge kóterilgen Prezıdent N.Á.Nazarbaev «astanany kóshirý» týraly tarıhı usynysyn alǵash ret jarıa etti. Árıne, mundaı oıdy resmı túrde aıtpas buryn Prezıdent ábden tolǵanyp, túbinde nar táýekelmen bar jaýapkershilikti óz moınyna alǵany belgili. Óıtkeni mundaı mańyzdy máseleni sózbuıdalyqqa salý ýaqytty ǵana emes, sol ýaqytpen birge taǵdyrly múmkindikti joǵaltýǵa ákeletinin Elbasy jaqsy túsindi.

Nátıjesinde, 32 buljymas argý­ment­pen shyqqan Prezıdenttiń usyny­sy depýtattardyń az ǵana daýys salma­ǵy­men qabyldanyp, Joǵarǵy Keńes­tiń áıgili 106-shy qaýlysy jaryq kórdi.

Jeńis. Árıne, jeńis! Jaı emes, tarıhı jeńis! Dese de, sol mezette bul aqıqatty búkil elde bir adamnan basqa eshkim baıybyna baryp túsingen joq. Solardyń biri retinde ózimdi de atasam bolady. Osyǵan baılanysty bir oqıǵa áli jadymnan ketpeıdi. Sol jolǵy plenarlyq otyrystan azdap sharshaǵan bolar, Nursultan Ábishuly jeksenbi kúni seıil qurýǵa taý jaqqa bardy. Qasynda men de barmyn. Parlament astanany aýystyrý jónindegi sheshimdi qoldaǵanymen, bári de óz ornynda turǵan shaq. Jazdyń jaınaǵan kúni. Sonyń aldynda ǵana jańbyr jaýyp ótken, aýa tap-taza. Bir qyrqaǵa kóterilip edik, aldymyzdan aınalaıyn arý Almaty alaqandaǵydaı aıqara ashylyp shyǵa keldi. Ǵajap kóriniske súısine qarap turdy da, Nursultan Ábishuly:

– Qandaı keremet! – dedi.

Sol arada men:

– Endi, osyndaı keremetti qaldy­ryp... – dep qaldym. Aıtylar sóz aıtylyp ketti.

– Sen ondaıdy qoı, – dedi Nursultan Ábishuly qabaǵyn qataıtyńqyrap. Sóıtti de:

– Biz mynandaı terıtorıaǵa eldiń bir shetinen qarap otyryp ıe bola almaı qalýymyz múmkin. Arqada, soltústik oblystarda demografıalyq ahýaldy qalaı da ózgertýimiz kerek. Myna eldiń negizgi ıesi kim ekenin búkil álem bilýge tıis. Ekonomıkany da memlekettiń qaq ortasynan basqarǵan tıimdi. Aqmola toǵyz joldyń torabynda tur, oblystardyń astanamen baılanysy da ońaılaıdy. Tym bolmasa sony túsinseńdershi! – dep sanaǵa qadalǵan qazyqtaı qyp kesip tastady.

Bul áńgime meniń astana aýystyrý ıdeıasyna basqa turǵydan qarap, oı qalyptastyrýyma tikeleı áser etti. Keıin Memleket basshysynyń senip tapsyrǵan qaı qyzmetinde bolsam da, bul máseleni jan-jaqty zerdeleýdi bir sátke de toqtatqan joqpyn. Óıtkeni, onyń artynda buryn oıǵa kelmese de, el damýynyń árbir jylymen «kerektigin» kernegen qanshama mán-maǵyna, qanshama mańyz jatty.

Ǵylymı tilmen aıtqanda, áńgime «bas qala sındromy­nyń» tek keshegi Almaty men búgingi Astanaǵa ǵana tán dúnıe emes, jalpy qazaq sıaqty ulttyń uıysyp, alǵa umtylýyna birden-bir sebep bola alatyn órkenıettik kúshi týrasynda... Geosaıası ústemdiginiń mysy týrasynda... Túptep kelgende, halyqtyń tutastyǵy men bereke-birliginiń amanaty bola alatyn qasıeti jaıynda.

Al endi, tarıhty burynnan jaqsy meńgergen el Prezıdentiniń «babalarymyz týyn tikken qaı tóbeniń» de jaı emes, jasampaz máni baryn sol kezde-aq kórip, kóńiline túıip júrgenin kim bilgen...

Aıtalyq, alashtyń tarıhynda el ortalyǵy bolǵan qansha qalany bilemiz osy? Ǵalamtordaǵy qaısy derekti alyp qarasań da, Astanaǵa deıingi eki-úsh shahardy, odan ary ketsek sol baıaǵy Syǵanaq pen Túrkistandy ataımyz. Bul rasynda solaı ma? Aqbas shejiremizdi paraqtap, muqıat zerdelep kóreıik.

Sóz joq, búgingi Astana – jańa Táýelsiz Qazaqstan­nyń óz qolymen or­nat­qan birinshi zamanaýı elordasy. Osyny esten shyǵarmaýymyz kerek.  Sonymen birge qazaqta ejelgi parsy tilinen engen «paıtaq» degen (endi bir jerlerde «baıtaq» dep te aıtady) uǵym bar. Sózbe-sóz aýdarǵanda bul «taqtyń aınalasy, tómengi jaǵy», ıaǵnı «astana» degen maǵynany bildiredi. «Astana baıtaq» degen tirkes te osyny meńzeıdi. Ágárákı, sonaý Altyn Orda ydyrap, qazaq «qazaq» bolǵan zamannan beri sanasaq, óz basym osyndaı 10 baıtaq shahardy erekshe atap óter edim.

Álbette, bul tizimdegi árbir qala zamanyna saı óziniń ózekti mindetin atqaryp, ǵasyrlar óte biri izin saqtap, al endi biri ýaqytqa taptalyp kete bardy. Sol úshin de olardyń aınalasynda kúni búginge deıin tarıhshylar arasynda qyzý pikirtalas pen qarama-qaıshy tujyrymdar jeterlik. Osy oraıda bir ǵana «Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy» aıasynda ondaǵan ǵylymı konferensıalar ótip, birqatar arheologıalyq ekspedısıalar jasaqtaldy. Bul rette, ortaǵasyrlyq qalalardy túbegeı­li zerttep júrgen tarıh ǵylymy­nyń doktorlary: arheolog-ǵalym M.Eleýovtiń, shyǵystanýshy-ǵalym M.Ábýseıitovanyń, Qazaq handyǵyn zertteýshi-maman N.Atyǵaevtyń jáne taǵy da basqa birqatar bedeldi ǵalymdarymyzdyń eńbegin erekshe atap ótý kerek. Árıne osynaý «ınemen qudyq qazǵan­daı» kirpıaz eńbek – shalalyq pen asyǵystyqty kóter­meıtin tıanaqty dúnıe. Al onyń nátıjeleri tarıh ǵylymynyń áli talaı talqysyna túseri anyq. Ol solaı bolýy kerek. Óıtkeni osyndaı ǵylymı talqy bar jerde ǵana shynaıy shejire, aıshyqty tarıh jazylady.

Óz tarapymyzdan biz bul pikirlerdiń barlyǵyna qurmetpen qarap, tómende atalatyn árbir shaharǵa qatysty naqty hám tyńǵylyqty derekterdi jáne olarǵa qatysty resmı statısıkany arheolog-ǵalym­dary­­myzdyń enshisine qaldyramyz. Sondyqtan da mátini­mizde kóne shaharlarǵa qatysty jalpy tarıhı kezeńder bolmasa, naqty sandyq kórsetkishter týraly aqparat joqtyń qasy.

Bizdiń maqsat – «qazaq» ultynyń qalyptasýynan bergi tarıhshylar biraýyzdan moıyndap, áldeqashan zertteý nysanyna aınaldyrǵan saıası ortalyqtar. Naqtyraq aıtqanda, olardyń halqymyzdyń «ulttyq uıysý fenomeni» nemese «eldik rýhynyń» damýyna áseri. Qalaı degenmen de, bular tek «elorda» már­tebesin ǵana emes, qazaqtyń erteńgi shyǵar ár tóbesin aıshyqtaǵan, osy arqyly kezinde Kereı men Jáni­bekke ergen azǵantaı jurttan, búginde Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev tórtkúl dúnıege moıyn­datqan tolaıym ultqa deıin attaǵan 10 ǵalamat qadamy.

Onyń eń alǵashqysy – Shar qalashyǵy. Bul kásipqoı tarıhshylar bolmasa, jalpaq jurt bile bermeıtin, XV ǵasyrdyń bel ortasynda qazaqtyń jańadan ǵana ornaǵan taǵyna tuǵyr retinde paıda bolǵan bekinis-sıtadel. Muny Muhammmed Haıdar Dýlatı «Tarıh-ı-Rashıdı» atty eńbeginde tolyq atap ótken.

Onyń aıtýynsha bul meken: «...Moǵolstannyń batys shegindegi Shý men Qozybas aımaqtarynda...» delin­gen. Keıbir ǵalymdardyń pikirinshe, búginde osy Qozybasydaǵy Shar­dyń izi Shý ózeniniń joǵary jaǵyn­daǵy (Moıynqumdaǵy Hantaý nemese Qyrǵyz­standaǵy Toqmaq mańynda) taýly jerlerde jatýy múmkin. Al endi basqa derekter boıynsha, «Qozybasy» degen meken Shý – İle alqaby, ıaǵnı soltústik Qyrǵyzstannan Almatyǵa (qazirgi Aspara, Qordaı, Tarǵap sıaqty mekender mańynda) deıingi taýly aýmaqtyń kez kelgen tusynan tabylýy múmkin. Biraq joǵaryda atap ótkenimizdeı, biz úshin máseleniń tórkini bul emes. Suraq basqa arnada jatyr.

Máselen ulttyq memlekettiń negizin qurý úshin Kereı men Jánibek nege bul jerdi tańdady?

Eń basty sebep – qaýipsizdik. Ol zamanda handyqty joıý úshin ordasyn shaýyp, týyn jyǵý jetkilikti bolatyn. Óıtkeni kóshpeli el úshin Orda – saıası sheshim qabyldaıtyn jalǵyz oryn. Odan basqa ortalyq ta, qosymsha qala da, qamal da joq. Sol úshin jas handyqtyń irgesi bekip, býyny qataıǵansha bul ortalyq dushpannyń qoly jetpeıtin, ózi kózden tasada, ózi shaǵyn, ózi mobıldi bolýy shart edi.

Mine, negizgi quramy tóleńgit-áskerı­lerden turatyn 200-300 tútindi Shar qalashyǵy Kereı hannyń ámirimen osylaısha óte qupıa túrde paıda bolyp, belgili bir ýaqyt han ordasy qyzmetin atqarǵan degen paıym bar. Bálkim, onyń osy bir qupıalyǵy bul mekendi tarıhshylarymyz úshin kúni búginge deıin beımálim qalýynyń bir sebebi bolar.

Kelesi qala – Sozaq. Shamamen XV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda, ábden irge bekitip, el bolatyn deńgeıge kóterilgen Qazaq handyǵynyń ordasy bolyp jarıalanady. Atap aıtý kerek, ártúrli derekterge qaraǵanda, bul qala qazaqqa eki márte astana bolǵan bolýy kerek. Ekinshi ret – eńsegeı boıly Er Esimniń ákesi Shyǵaı han­nyń kezinde. Dese de nege basqa emes, «Sozaq» boldy eken?

Bir jaǵynan – bul qala sol kezdegi jaýgershiliktiń zardaby kóp tımeı, sáýletin saqtaǵan az shahardyń biri bolatyn. Alaıda basty ereksheligi – Arqanyń jazıraly dalasyn Qarataý men Syr boıyna jalǵap jatqan óte tıim­di geosaıası alqapty baqylaýda ustaý­ǵa yńǵaıly edi. Bul rette, sonaý XIII ǵasyrda osy óńir arqyly mońǵol qaǵany Móńkege bara jatqan fransýz elshisi Vılgelm de Rýbrýktiń jazbalary­nan qalǵan derekter óte qyzyqty. Máse­len, sol kezdiń ózinde-aq Sozaq qalasy kósh­pendiler men otyryqshylardyń túıisetin beldeýi sanalǵan. Aıtalyq, maldaryn satyp, azyq-túlik, kıim-keshek, turmysqa qajetti zattar men buıymdar alyp qaıtý úshin dalalyq malshylar Sozaqtyń bazaryna jıi keletin bolǵan. Kerisinshe, Qarataýdyń arǵy betindegi iri oazısterdi mekendegen eginshiler, qolóner sheberleri men zergerler óz ta­ýarlaryn mal ónimderine aıyrbastaý úshin Sozaqtaǵy jármeńkege keledi eken.

Sondyqtan da Sozaq qazaqqa bas qala ǵana emes, sonaý Aq Ordanyń bıleýshisi Yrys (Orys) hannan muraǵa qalǵan sa­­ıyn dalasy men Syrdy jaǵalaǵan qalasyn birte-birte qaıtarýǵa múmkindik beretin naǵyz arqatirer qamalǵa aınaldy.

Bul saıasattyń da jemisi kóp kúttirgen joq. Kóshpendi el Syǵanaq, Otyrar, Saýran sıaqty eski shaharlarymen qaıta qaýyshty. Sóıtip el ordasy tarıh­tyń endigi kezeńinde (shamamen bir ǵasyrǵa jýyq) astana bolǵan Syǵanaqqa kóshti. Dál osy jerde taǵy da «nelikten Syǵanaq?» degen zańdy suraq týady.

Bul suraqqa jaýap bermes buryn orta ǵasyrdaǵy Syǵanaqtyń saıası tir­shi­ligin, mádenıetin, ulan baıtaq bazaryn, qala qurylysyn, úılerin tolyǵyraq jazǵan ǵalymdar Sharafaddın Iazdı men Fazlallah Ibn Rýzbıhandardyń jazbalaryna nazar aýdaraıyq. Bulardyń baıandaýynsha, Syǵanaq – qyr dalanyń irgesinde gúldenip turǵan úlken qalanyń biri bolǵan. Bul ólkeniń jer baılyǵy, eliniń ádet-ǵurpy men mádenıeti kózge erekshe túsken. Sáýletti salynǵan shahardyń halqy da kóp bolǵan. Qalanyń bazarynda kún saıyn 500 túıege artylǵan taýar satylyp otyrǵan. Onyń mańaıy tolǵan egindik, baqsha, aryq, toǵan edi. Saýda mámileleri Syǵanaqta jasalatyn bolǵandyqtan, «bul ıelik ár­qashan­da shet elderden kópester kelip tura­tyn oryn bolyp tabylady», oǵan Edilden, Kaspıı teńizinen, Qashqardan, Hotannan, Máýerenahrdan qaptaǵan saý­dagerler kelip, saharanyń halqyna óziniń nárselerin satatyn. Budan bólek, parsynyń belgisiz avtory óziniń «Hýdýd-al-Alam» degen eńbeginde Cyǵanaq dıirmeninde tartylǵan un álemniń shartarabyna taratylatyny týraly jazǵan.

Sonymen birinshiden, Syǵanaq – iri qolóner ortalyǵy ǵana emes, kúlli Azıaǵa un ónimin óndire alatyn asa úlken ári óte sapaly dıirmenderi bar qala bolǵan. Al jyldan jylǵa kúsh-qýaty artyp kele jatqan jas Qazaq han­dy­ǵy­na arqasúıer osyndaı myqty eko­no­mı­kalyq tuǵyr aýa­daı qajet tuǵyn. Ekinshiden, Syǵanaq – sonaý qypshaq dáýirinen beri Uly Jibek jolynyń boıyndaǵy, bir qaqpasy Otyrarǵa, bir qaqpasy Saýranǵa qaraǵan erekshe geosaıa­sı máni bar qala. Qazaqtyń qaramaǵyna ótken osyndaı Syr boıyndaǵy shahar­lardy qorǵaý úshin Syǵanaqtyń úlken áskerı-strategıalyq mańyzy boldy.

Bul sheshimniń de nátıjesi jaman emes. Burynǵy­lardan qalǵan Qasym hannyń «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan mamyrajaı zamany» degen qazaqtyń altyn dáýiri osy Syǵanaq astana bolyp turǵan kezeńde ornaǵan degen boljam bar.

Ókinishke qaraı, Qasym hannan keıin bılikten bereke ketip, Uly dala 20 jylǵa jýyq alasapyran kúı keshti. Sondyqtan da áke mırasyn qolyna alǵan Haq­nazardyń aldynda ishki alaýyz­dyqtan ábden álsi­regen handyqty qaıta kóterý mindeti turdy. Bul maqsat­qa jetý úshin ol ordany ońtústiktegi Syǵanaq­tan batys­ta­ǵy Saraıshyqqa kóshirýdi kózdegen degen pikir nazar aýdararlyq.

Taǵy bir paıym boıynsha, Saraıshyq qazaqqa XVI ǵasyrdyń basynda, ıaǵnı Qasym han qalany qaıtarǵan mezetten-aq astana bolǵan. Árıne bul máseleniń aq-qarasyn anyqtaýdy tarıh ǵylymynyń qaraýyna qaldyramyz. Biz úshin bul jerde basty jaıt – Saraıshyqtyń astanalyq dárejedegi mazmuny men ortalyqty osynda kóshirýdiń mańyzy. Oǵan birneshe strategıalyq sebepter bar edi:

Birinshiden, sol zamandaǵy qazaqtyń taǵdyryna tikeleı qatysty iri saıası oqıǵalar batys pen soltústik shepte júrip jatty. Máselen, Máskeý memleketiniń nyǵaıýynyń nátıjesinde İbir-Sibir, Astrahan, Qazan, Bashqurt jurttarynyń quldyraýy men Noǵaı Ordasy­nyń ydyraýy el saıasatyn sol jaqqa burýdy talap etti.

Osyǵan baılanysty ekinshi sebep týady. Eýropa men Azıanyń túıisken jerinde turyp, arǵysy Altyn Orda, bergisi Aq Orda sıaqty kil myqty memle­ketter­diń baıtaǵy bop tanylǵan shahar búkil qazaqtyń baba dańqyn jańǵyrtyp, rýhyn kóteretin «Uran qala» retinde de kerek edi.

Úshinshiden, Uly Jibek jolyndaǵy iri saýda orta­lyǵy retinde Saraıshyq Qazaq handyǵynyń eko­nomı­ka­syna kúshti tirek bolary anyq edi. Qalanyń sol kez­degi ýrbanıstıkalyq deńgeıin arab saıahatshysy Ibn Bat­­týtanyń jazbasynan da jaqsy tanýǵa bolady. Áı­gili ǵalym: «Saraıdan shyqqannan keıin 10 kún júrip Saraı­shyqqa keldik. «Shyq» degen túrki tilinde «kishi» degendi bildiredi. Iakı, Saraıshyq – bul Kishi Saraı. Ol Ulysý dep atalatyn keń arnaly, mol sýly darıa­nyń jaǵasynda ornalasqan. Ózen betine qaıyq tósep, kópir tartqan. Men mundaı kópirdi Baǵdatta kór­gen edim. Biraq meni tańǵaldyrǵan bul emes, sý jiberý júıesi. Saraıshyqta sý árbir úıge ózi kiredi...», – dep jazady.

Osy bir derektiń ózinen-aq Saraı­shyqtyń erte zaman­nan beri óz kezeńiniń órkenıetine saı ýrbanıstıkalyq jetis­tikteri bar shahar bolǵanyn kóremiz. Búginde osyǵan qatysty jádigerlerdiń birazy, sonaý 1999 jyly Elbasynyń ózi Atyraý oblysyna arnaıy kelip ashqan, «Han Ordaly Saraıshyq» atty memlekettik qoryq-murajaıda saqtaýly tur. Sonymen birge bul jerge halqymyzdyń arǵy-bergi tarıhynda ıgi isterimen tanylǵan jeti han jerlengen. Atap aıtqanda, olardyń úsheýi – Altyn Orda handary – Móńke-Temir, onyń uly Toqtaǵý jáne Ózbek hannyń balasy – Jánibek. Úsheýi – Noǵaı Ordasynyń han dárejesindegi bıleri – Oqas, Sheıh-Mamaı jáne Júsip bıler. Al endi Saraı­shyqta jerlengen jetinshi tulǵa – qazaqtyń Qasym hany. Mine, osy bir ǵana derektiń ózi osynaý shejireli qalanyń elimiz úshin qanshalyqty mán-mańyzy men mártebesi baryn aıshyqtap otyr.

Osylaısha Saraıshyq qazaqqa 50 jyldan astam astana boldy. Bul handyqtyń eko­no­mıkalyq, áleýmettik kemeline kelip, sharýa­shylyǵyn tiktep, órisin keńeı­­tý­ge úlken múmkindikter týǵyzdy. Árı­ne jaýgershilik zaman bolǵan soń ýaqyt­sha quldyraý kezeńderi de boldy. Mine, osyndaı bir kezeńde astana birese Sozaq­qa qaıta aýyp, birese batysqa keri qaı­typ almaǵaıyp kúı keshedi. Keıin el tiz­gini Táýekelge tıip, qaıta órlegen Qazaq handyǵynda turaqty zaman ornaıdy.

Endigi jerde eldiń toqyraýǵa túspeı, odan ári órkendeýine kúshti rýhanı ser­pilis kerek edi. Sondyq­tan Esim hannyń kezinde elorda Saraıshyqtan Túrkistanǵa kóshti. Sóz joq, bul maqsatqa ejelgi Taraz da ábden laıyq edi.

Biraq zaman Túrkistandy tańdady. Sebebi sol ýaqytta qazaqqa qaraǵan qala­lardyń ishinde dini men dili, mádenıeti men ádebıeti, ilimi men ǵylymy boıynsha Túrkistannan artyq shahar bolǵan joq. Uly Jibek joly arqyly kelgen shyǵys pen batystyń barlyq mádenıeti osy jerde toǵysty.

Sonymen qatar qala týraly qytaıdyń sanskrıt jazbalaryndaǵy derekterde, Túrkistan qalasy Iasy, Shaýǵan, Ason sıaqty ataýlarmen bizdiń dáýirge deıingi İV-V ǵǵ. bastap ómir súrgendigi jáne sol kezdiń ózinde iri mádenı jáne rýhanı ortalyq bolǵandyǵy týraly baıandalǵan. Mysaly onda, Uly dalanyń ómirden ozǵan bıleýshileri ákelinip jerlenetindigi, atap aıtqanda, Otyrar bıleýshisi İlıas pen Saıramda týyp-ósken Ahmet Iasaýı Túrkistan jerinde turyp, osynda jerlenýi jaıdan-jaı emes ekendigi týraly jazylǵan.

Rasynda da, kóshpeli sanaǵa jaqyn ıslam rýhanıa­tynyń úlken bir dińgegi Qoja Ahmet Iasaýıdiń mırasy men qazaqtyń ıgi jaqsylarynyń osyndaǵy ulttyq panteony Túrkistandy kúni búginge deıin rýhanı astana retinde mo­ıyndatyp otyr. Bul faktor keıin jońǵar shapqynshylyǵy kezinde de úsh júzdiń basyn qosyp, el birligin dáleldegen shyndyǵymen belgili.

Jalpy, halqymyzdyń qaı zamanyn alsań da, rýhanıattyń máselesi qashanda ózektiligin joǵaltqan emes. Máselen, osy bir ǵana Túrkistannyń mysalynda Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń búgingi «Rýhanı jańǵyrý» ıdeıasynyń qanshalyqty tereń mán-maǵynaǵa ıe ekendigin kórýge bolady.

Onyń ústine Elbasynyń osy kúni Túrkistanǵa ońtústik óńirdiń ortalyǵy dárejesin berip qana qoımaı, búkil oblysqa ataýyn qaıta jańǵyrtý týraly sheshimin el biraýyzdan qoldap, kóne qalanyń boıyna sińgen barlyq erekshelikterin baǵalap, jaqsylyqqa joryp jatyr.

Barshaǵa málim, Túrkistan qazaqtyń kıiz shejiresin­degi eń uzaq ýaqyt – eki ǵasyrdan astam astana bolǵan jal­ǵyz shahar. Sodan bolar, bul kezeń ulty­myz úshin zańǵar jeńisterimen qatar quldyraǵan sheginisterge de jol berdi. Onyń eń úlkeni, árıne Túrkistannyń qazaqqa sońǵy derbes orda bolyp kete barýynda edi. Óıtkeni Abylaı hannyń óliminen keıin onyń urpaqtary ár óńirde jeke-dara bılik júrgizdi. Al HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qazaq dalasy tolyqtaı Reseı Imperıasynyń quramyna enip, úsh terıtorıalyq ákimshilikke bólinip ketti.

Iaǵnı, astanamen birge elden aýyz­birshilik, al osy bereke-birlikpen birge táýelsizdik ketti. Iá, bul – ashshy aqı­qat. Syzyp tastaı almaısyń. Biraq sabaǵyn alyp, soqpaǵyn qaıtalamaý búginge paryz. Elbasynyń sońǵy 20 jyl boıy Esildiń jaǵasyna el qondyryp, Astanany perzentindeı álpeshtegen, abyroıyn álemge súırep, ár qadamyn qolpashtaǵan qajyr-qaıratynyń da, ólsheýsiz eńbeginiń de túbinde, mine, el-jurtymyzdyń osyndaı nıeti jatyr!  Árıne qandaı zaman bolsa da halyqty basqaratyn bir ortalyqtyń bolýy oryndy. Alaıda 1790-shy men 1917 jyldar aralyǵynda 127 jyl boıy qazaqta mun­daı ortalyq bolǵan joq. Tutas elge jańa­dan basty qala tańdaý máselesi tek 1917 jyly Alash Orda úkimetiniń qurylýymen qaıta jandandy. Onda da endigi astanalar tek ákimshilik ortalyq qyzmetin atqaratyn deńgeıden asa almady.

Qaı qala úshin de halyqty uıymdas­tyryp, basqarý isi belgili bir talaptarǵa saı bolýdy qajet etedi. Sondyqtan da uzaq úzilisten soń Semeıdi el ortalyǵy etip tańdaýdyń birqatar sebepteri bar edi.

Birinshiden, patshalyq otarlyqtan qutylǵan eldiń eń aldymen saıası sanasyn kóterý kerek boldy. Semeı ol kezde ozyq oıly orys demokrattarynan nár alǵan jastardyń qaınaǵan ortasy, ulttyq býrjýa-saýdagerlerdiń shoǵyrlanǵan ólkesi, Abaıdy oqyp kózi ashylǵan qazaqtyń jınalǵan qalasy boldy.

Ekinshiden, HH ǵasyrdyń basynda Semeı qazaq dalasyndaǵy reseılik-eýropalyq stılde boı kóterip, óte úlken qarqynmen damyǵan zamanaýı ómir salty bar birden-bir qala sanalatyn. Bul jaıtty myna bir derekterden baıqaýǵa bolady. Máselen, bul qalaǵa 1854 jyldyń kókteminde aıdaýǵa kelgen ataqty orys klassıgi F.Dostoevskıı inisi Mıhaılge jazǵan hatynda Semeıdi «…bir ǵana dúkeni, jalǵyz dárihanasy men bastaýysh ýchılıshesi bar jartylaı qala – jartylaı aýyl…» dep sıpattaıdy. Al endi kelesi bir derekterde, osy HİH ǵasyrdyń aıaǵynda Omby okrýginen bólinip jeke aımaqqa aınalǵan Semeı sol zamannyń iri saýda ári mádenı ortalyǵy retinde kórsetiledi. Atap aıtqanda, 1870 jyl­dardyń ózinde Shyǵys Qazaq­stan­daǵy 14 iri jármeńkeniń basyn qosqan Semeı shahary kópesterdiń saýda úıleri, túrli dúkender ǵana emes, óńirdegi kókiregi oıaý aýqatty qazaqtar balalaryn bergen orys-qyrǵyz prıhodskaıa mektepteri kóp, tolyqqandy qalaǵa aınalǵan.

Úshinshiden, bul ımperıa quramynda Qytaıǵa qarsy áskerı forpos retinde damyp, nátıjesinde bir jaǵy Reseı men Orta Azıany, bir jaǵy Reseı men Batys Qytaıdy baılanystyrǵan strategıalyq torapqa aınalǵan eldi meken edi.

Biraq mundaı bıik mártebeni uzaq ýaqyt ustap turý bul qalanyń da mań­daıy­na jazbady. Óıtkeni 1919-1920 jyl­dary Alash Orda kúshtep taratyldy da, Semeı ıdeologıalyq turǵyda astana­lyq mártebemen qosh aıtysty.

Alaıda ortalyqtyń Orynborǵa aýysýynyń bul jalǵyz dáıegi emes. Budan bólek úlken bir sebep – Azamat soǵysy ýshyqtyrǵan sol dáýirdiń taǵdyrsheshti oqıǵalarynyń Reseıde ótýi. Bul rette Keńes ókimeti ornap, el avtonomıasyn alyp jatqan zamanda saıa­sı sheshim qabyldaıtyn oryn árıne shyǵystaǵy Semeıde emes, batystaǵy Orynborda bolǵany tıimdi edi. Bir sózben aıtqanda, Máskeýge birtaban jaqynyraq, qadamyn aıqynyraq etý úshin bul sol kezdegi bıliktegi ult zıalylaryna óte kerek qadam boldy. Nátıjesinde, tarıhı sahnaǵa birtutas halqy men mejelengen terıtorıasy bar Qazaq Avtonomıalyq Keńestik Respýblıkasy keldi.

Óz kezeginde qalanyń qurylymdyq ereksheligi de boldy. Sol kezdegi keıbir qazaq zıalylarynyń (bir derekter bo­ıynsha Maǵjan Jumabaevtyń) esteligine qulaq assaq: «Orynbor óte eski qala ekendigi kózge birden shalynady. Munda qazaqtardan orys ulty basym. Tipti ózge de ult ókilderi kóp turady eken. Aǵashtan kespektep jasalǵan kóne úılerdiń keıbiri jerge jartysyna deıin sińip ketken. Al meshitter men shirkeýleri jaqsy damyǵan. Keń ári túzý kósheleriniń keıbir tusyn taspen japqan. Júrgende attyń taǵasy taqyldap, túnde ot jarqyly anyq baıqalady eken. Qysta asa sýyq bol­ǵany­men, jaz mezgilinde aýa qońyrjaı qalypta turady» eken.

Álbette, Orynbor ekonomıkasy ozyq, ómir súrýge qolaıly boldy, biraq qazaqtyń negizgi óńirlerinen óte shalǵaı edi. Ortalyqqa atpen jetý ásirese qys aılarynda múmkin bolmady. Sondyqtan da astanany ońtústikten izdeýge týra keldi. Bul mindetke eń laıyqty qala, árıne jer jannaty Jetisýdyń marjany  Almaty ekendigi sol kezden-aq belgili-tin. Biraq qoldyń qysqalyǵy men zamannyń qyspaǵy qazaqtyń kezekti astanasy bolýdy orta jolda ornalasqan Qyzylordaǵa (1926-1929 jyldar) buıyrtty. Nege Aqtóbe nemese Áýlıe Ata emes?

Eń birinshi sebep – qala Orynbor – Tashkent temir­joly­nyń boıynda or­na­las­qandyqtan, Orynbor­dan tez ári sapaly túrde kóshýge tıimdi boldy. Ekinshiden, bul ólke qazaqtyń ádet-ǵurpy, salty, dini, rýhanıaty taza saqtalǵan jer ǵana emes, ejelden otyryqshylyq dástúr men kóshpendi sharýashylyq túıisken qala sanalatyn. Úshinshiden, shahar turǵyndarynyń túgelge jýyǵy jergilikti qazaqtar edi. Bul jóninde sol kezdiń iri saıası qaıratkeri Sultanbek Qojanovtyń: «Astana qazaqtyń ulttyq memlekettigi... [Endeshe, qazaq] eń aldymen úıleri janǵa jaıly ádemi qalaǵa emes, qazaq eńbekshilerine naqty qamqorlyq jasaı alatyn ortalyqqa zárý» degen málimdemesi bar. Shynynda da bul tustaǵy eń kúrdeli másele – búkil qazaq halqyn bir respýblıkanyń aýmaǵyna óz erkimen biriktirý bolatyn. Óıtkeni búkil Ońtústik Qazaqstan men Jetisý, qazirgi Ózbekstan, Túrikmenstan jáne Qyrǵyzstandy biriktirgen Sovettik Túrkistan quramynda bolatyn.

Al qalanyń basty kemshiligi – temir joldyń boıynda tursa da, ózin-ózi ekonomıkalyq jaǵynan qamtamasyz etpedi. Onyń ústine klımaty jaısyz, asa qurǵaq, burynnan kóshpendi sharýashylyqqa baılanǵan shahardyń jańa jaǵdaıǵa beıimdelýi uzaq ári qıyn boldy. Sondyqtan da Qyzylordanyń shırek ýaqyt ortalyq bola almasy anyq edi. Onyń eń bir mańyzdy róli – geografıalyq utymdy ornyn paıdalanyp, sol kez­degi «ǵasyr qurylysy» atanǵan áıgili Túrksib temir jolyn tez ári sapaly aıaqtaýǵa barynsha septigin tıgizdi.

Óz kezeginde shoıyn jol 1929 jyly Vernyıǵa jetken mezette, Almaty degen eski atymen astana araıly qalaǵa kóshti. Bul kóshtiń kóp sebepterimen birge, eń basty strategıalyq maqsaty bar edi. Ol – ózgeler qol salmasa da kóz salǵan el shyǵysyndaǵy shuraıly mekendi qazaqtyń ıgiliginen ajyratpaý. «Bas qala» mártebesin arqalaǵan 69 jylda Almaty bul mindetti asqaq abyroımen alyp shyqty.

Basqasyn bylaı qoıǵanda, Almaty ultymyzdy HHİ ǵasyrdaǵy egemen ómirge saıası turǵydan da, áleýmettik-ekonomıkalyq máseleler boıynsha da, mádenı jaǵynan da daıyndap, bolashaqtyń shynaıy kepiline aınaldy. El Prezıdentiniń tarıh­tyń dápterine máńgilikke jazylǵan «Almaty – Táýelsiz­diktiń talbesigi!» degen qanatty sózi osydan qalǵan.

Rasynda da Almaty elimizdi jańa dáýirdiń darbazasyna deıin jetelep qana qoımaı, jańa ǵasyrdaǵy tizginin jas ta jasampaz Astanaǵa berdi. Munyń ózi – barsha halyqtyń súıikti qalasyna aınalyp úlgergen aqmańdaıly Almatyǵa kelesi kezeńge aıaq basý úshin jańa dem, tyń tynys, aıshyqty múmkindikter ashty. Birin­shi kezekte shaharǵa uzaq jyldar boıy túsip kelgen demo­grafıalyq qysym men ekologıalyq salmaq edáýir azaıdy. Bul elimizdegi eń úlken megapolıske burynnan josparlap júrgen búkil ortaazıalyq aımaqtyń iri qarjy jáne bıznes ortalyǵy retinde damýyna jaǵdaı týǵyzdy. Oǵan tabıǵattyń ózi syılaǵan erekshe sulý­lyqty qosqanda Almatynyń bul geografıalyq aımaq­taǵy týrısik basymdyǵy búginniń ózinde aıqyn bolyp otyr.

Al endi, aqyndar jyrynan tastamaǵan osynaý aqshoqyly Alataýda jańa Astana­nyń qalaı tolǵatyp, Arqada ómir­ge kelýiniń qıyndyǵyn sóz basynda baıan­dap óttim. Oǵan qaıta oralmaı-aq, taý bıiginde el Prezıdentimen bolǵan sol áńgi­meniń bir ǵana túıinin tarqata keteıin.

Sol kezde Nursultan Ábishuly:

– Astanany kóshirý – men úshin emes, bul el úshin kerek. Osy eldiń erteńi úshin kerek. Munyń mánin qazirgi adamdar tolyq uǵar-uqpas, biraq bolashaq urpaq rızashylyǵyn áli talaı bildiretin bolady, – dep edi.

Odan keıin kóp jyldar ótti. Astana ózine tán búgingi tań-tamashasymen boı kóterdi. Kezinde kúmáni kóp bolǵan el, jańa elordanyń memlekettiń birtutas bolýy men asqaq rýhynyń qarysh­tap turýyndaǵy mańyzyn áldeqashan túsindi.

Iá, Elbasy Astanany qazaqtyń Arqa dalasyna keńes ekonomıkasy kúıregen kúrdeli kezde, Azıany dúleı daǵdarys bılegen kezde aýystyrdy. Sonyń ózinde osynaý nar táýekel namys tańdaı qaqtyrar tabysqa ulasty. Bul týraly, ásirese, osy bir mereıli kúnderi barlyq aqparat quraldary jahanǵa jappaı jar salyp, ekonomıkalyq kórsetkishterdiń sany men sapasyn, árbir jemisi men jetistigin jipke tizgen monshaqtaı kórsetip otyr. Ony qaıtalap otyrýdyń qajeti bolmas. Tek qadap aıtar oıymyz:

Bunyń bári ózinen ózi kelgen joq. Árbir jetistiktiń túbinde Elbasynyń asa dáldikpen jasaǵan ekono­mıkalyq-matematıkalyq esebi negizinde qurylyp, sonaý 1994 jyly Joǵarǵy Keńeste keltirgen 32 argý­menti jatyr. Eki aýyz sózben tizip ótsek, bul –

jańa astananyń respýblıkalyq komýnıkasıa­lyq, avtomobıldik, áýe jáne temir jol torabynyń qaq ortasynda ornalasýy;

shahardyń keleshekte jer tapshy­lyǵyn kórmeı, kemeldenip ósýiniń geo­grafıalyq múmkindikteri;

eldiń eń basty ekonomıkalyq mańyzdy núkte­lerine jaqyndyǵy;

demografıalyq áleýeti;

óńirdiń bolashaqtaǵy áleýmettik-saıası basym­dyǵy;

tabıǵı ereksheligi men qorshaǵan ortasy.

Árıne bul tek ekonomıkalyq-áleý­mettik artyq­shy­lyqtary ǵana. Al saıa­sı jetistiginiń ólshemi joq. Óıt­keni Elbasynyń osy sheshimi bolmaǵanda, qazaq álem­degi 9-shy jer kólemimen de, qoınaýy kenge, alqa­by astyqqa toly soltústik óńirimen de maqtana almas edi... Tórtkúl dúnıege «Urpaqqa jol ashqan keń baıtaq dalam bar» dep uranyn salmas edi. Sol dalanyń qulpyr­ǵan gúlindeı jarqyraǵan búgingi Astanasy da bolmas edi.

Al qazir... Astana – talaı iste abyroıy artqan, sonysymen de tórtkúl dúnıege múmkindigin moıyndatqan qala. Oǵan shaharymyzdyń enshisine tarıhtyń ózi taqqan, joǵary deńgeıde jolyn tapqan – EQYU samıti, Qysqy Azıa oıyndary, Álemdik jáne dástúrli dinder sezi men 2017 jyly dúrkirep ótken EKSPO kórmesi kýá. Mundaı adamzattyń deńgeıindegi úlken sharalar kóshpeli órkenıettiń kıeli mádenıetin, baı­taq dalanyń rýhy men dástúrli ósıetin bo­ıyna jıǵan qalada ótken emes. Álemde Astanadan bólek mun­daı shahar joq ta. Óıtkeni Astana – kókjıegi kórin­beıtin keń daladaı dúnıetanymnyń, kók aspandaı bıik kóńildiń, tuńǵıyqtaı tereń bilimniń toǵysqan jeri.

Sodan bolar, Astanaǵa at aryltyp kel­gen barsha qonaqtarǵa kórseter qala­nyń zamanaýı arhıtektýrasy men kórikti kelbeti, ortaazıalyq aımaqta teńdesi joq «Astana – jańa qala» arnaıy ekono­mıkalyq aımaǵy, áıgili «Prezıdent ormany» atanyp ketken álemdegi adamzat qolymen egilgen eń úlken jelekterdiń biregeıi Astananyń jasyl beldeýi jáne basqa da kóptegen jobalardy shynaıy maqtanyshpen aıta alasyń.

Árıne osynyń barlyǵy eń aldymen Elbasynyń qalanyń alǵashqy kirpishinen, aspan tirep ósken búgingi túr-túsine deıin muqıat kóńil bólgen eńbeginiń zańdy nátıjesi.

Jasyratyny joq, el ordasyna degen mundaı qamqorlyq keıbireýlerge artyq kórinip, negizsiz synǵa ushyrap jatady. Bir aýyz sózben jaýap bersek, bul jalpy máseleniń tórkinin túsinbeýshilikten týatyn dúnıeler. Al másele degenimiz – bir shahardyń ǵana áńgimesi emes, búkil eldiń aý-jaıy.

Óıtkeni árbir astananyń ózindik damý logıkasynan týatyn erekshe joly bolady. Al bul jol tutas ulttyń ýaqyt pen keńistikke basar qadamynyń nóldik núktesin tańdaýdan bastalady. Iaǵnı, onyń tyń tarıhnamasynyń jańa esebi bastalady.

Bul maǵynada «astana» ataýlyny memlekettiliktiń bastaýy ári sol memlekettegi bıliktiń damý zańdylyq­tary­nyń qaınarkózi retinde qabyldaý kerek.

Aıtalyq, qoǵamdyq qatynastar ózgeriske túsken kezde adam jańa qalyp­­tasqan jaǵdaıǵa beıimdelý úshin onymen belgili bir sáıkestiktiń bolǵanyn qalaıdy. Mine, osyndaı kezde tutas qoǵam bolyp, halyq bolyp jańa baǵyt, jańa orta jáne osynyń bárin uıymdastyratyn jańa ortalyq izdeıdi. Bul úrdis eń aldymen, árıne, táýelsizdigin endi ǵana alǵan jas memleketterge tán dúnıe. Túptiń túbinde osy «jańalyqtardyń» barlyǵy jańa astananyń negizi qalanyp, boı kóterýine tikeleı áser etedi.

Sondyqtan da eger Qazaq eli úshin táýelsizdik ulttyq sana-sezimniń kóteril­gen eń joǵary bıigi bolsa, onda Astana sol bıikten jaǵylǵan jol kórseter jaryqty óshirmeı, jalynyn odan ári ósiretin katalızator ispetti. Sebebi astana – azamattardyń qoǵammen juǵysyp, tutas ulttyń uıysatyn jeri. Igilikti ister men baıandy bastamalardyń tóri.

Bul oraıda, Astana el ishindegi túrli qoǵamdyq kúshter men múddelerdi toǵys­tyryp qana qoımaı, olardy tarazy­nyń basyna teńdeı teńgerip, osy arqyly memlekettiń ishki resýrstaryn ortaq maqsatqa jumyldyra bilgen birden-bir tuǵyr.

Astana ınfraqurylymynyń qa­rysh­tap damýy el ekonomıkasynyń «uıqyda» jatqan saı-salasyn oıatyp, halyq sharýashylyǵynyń barlyq derlik baǵytyna dem berdi.

Óz kezeginde el ordasyna qarap basqa qalalar men tutas óńirler boı túzeı bas­tady. Eldiń qaq ortasynda ornalasqan baıtaq qala aýmaqtyq dısproporsıa máselesin túbegeıli sheship, óńirler úshin únemi ózekti bolǵan «alys-jaqyn» faktoryn joıyp, kólik qatynasynda barshaǵa tıimdi izin saldy.

Sóıtip Astanamyz ultymyzdyń búgin­gi bolmysyn kórsetetin jany jańa­lyqqa qumar jas qala ǵana emes, halqy­myzdyń bolashaqtaǵy minsiz obrazy shaǵylysatyn aınadaı jasampaz shaharǵa aınaldy.

Sonymen birge zamanaýı tehnologıa­lar, áleýmet pen mádenıettiń eń ozyq úlgileri – bári de astanadan bastaý alýy shart. Óıtkeni qazirgi adamzat osyndaı jetistikterin kórip, elin tanıdy, al progresıvti tájirıbesi bar astanasyn kórip, ulttyń shamasyn biledi.

Ótken 20 jyl – elordamyzdyń kóp­jyl­darǵa taǵ­dyryn sheshken ýaqyt boldy. Qazirgi maqtana da marqaıa aıtyp júrgen tabystarymyzdyń túbinde de sonaý qıyn-qystaýda salynyp, ultty bir ortalyqqa birik­tirgen Astananyń qandaı da bolmasyn qıynshylyq pen kedergiden senimdi túrde óte alatyn qabileti jatyr.

Joǵarydaǵy tarıhı sholýymyz­dyń da basty sebebi – qazaqtyń mańdaıy­na buıyrǵan «elorda» ataýlynyń el­dik­ti qalyptastyrýdaǵy rólin ótkenniń naqty mysaldarymen kórsetý. Sondaǵy aıtpaǵymyz:

birinshiden, astana qaı kezde de eń mańyzdy degen geosaıası jáne stra­tegıalyq mindetterdi sheship otyrady;

ekinshiden, ultty uıystyryp, onyń sana-sezimin kóteredi;

úshinshiden, memlekettiń ósip-órken­deýi men halyq­tyń ál-aýqatyn art­tyrý maqsatynda ekonomıkalyq mindetterdi moınyna alady.

tórtinshiden, el damýynyń árbir kezeńinde rýhanı-mádenı qaıta órleýdiń birden-bir qozǵaýshy kúshi bola alady.

Árıne ótken kúnniń enshisinde qalǵan astanalar­dyń qaıbirin alsań da, «kúnniń kózi úshin kúnde kúresken» jan­keshti zaman men «yrysy búgin bútin, erteń jyrym bolǵan» kóshpeli adamnyń kezinde eldi saqtap qalý úshin bir mezgil aýysyp otyrýǵa májbúr bolǵan qalalar.

Iá, bas qala bolǵanmen, shynaıy astana bolmady. Tigilgen úı bolǵanmen, ol úıde shalqaıyp qonaq kútetin kúı bolmady.

Al osy kúni she? Tórtkúl dúnıeniń nebir alpaýyt elderiniń basshylary elordamyzdyń aq bosaǵasynan eńkeıip kirip, marqaıyp shyǵyp jatyr. Tek osy 20 jyldyń ózinde Astanaǵa álemniń 70 memleketiniń basshylary resmı saparmen kelip, Qazaq eliniń qarymyn kórip, ystyq yqylastaryn bildirip ketti. Sonyń ishinde kórshiles Reseı prezıdentteri – 12, Ortalyq Azıa kóshbasshylary – 17, Qytaı tóraǵalary 10 márteden at basyn buryp, osy jerde aımaqtaǵy aýqymdy sharýanyń sheshimderin tapsa, Astanaǵa arnaıy kelgen Birikken Ulttar Uıymynyń úsh birdeı Bas hatshysy (Kofı Annan – 2002 jyl, Pan Gı Mýn – 2010 men 2015 jyldary jáne Antonıý Gýterrısh – 2017 jyl) adamzattyń máselesin kóterip, kúrmeýi kóp suraqtardy sheshýdiń sara jolyn ashty.

Ol da bolsa aınala túgel qyzyǵýshy peıildeske de, qyzǵanýshy tileýleske de qazaqty derbes el retinde tanytyp, ústem mereıi men úlken mártebesin dáleldeıdi. Mundaı memlekettiń «astanasy» endigi jerde burynǵydaı attyń ústinde, túıeniń qomynda júrip kóshetin emes, halyqtyń taǵdyryn myńjyldyqtarǵa sheshetin ári elmen birge turaqty túrde ósetin Astana. Shekarasy birjola bekigen, shartarap moıyndap, qut pen yrys qonǵan qazaqtyń qasıetti jerine máńgilikke qaǵylǵan Altyn qazyq.

Osy kúni bútini bir Jer bolyp, tútini túzý El bolyp otyrǵanymyz da osy Astananyń arqasy.

Oılap qarańyzshy, eldiń elden nesi artyq... Bekem birligi men bostan tirligi artyq. Al bereke-birlik – el bılep, jol kórseter tulǵadan, táýelsiz tirlik sheshim shyǵatyn astanadan bastaý alady.

Rasynda da arǵy-bergi zamanda adam­zattyń qolynan shyqqan qaı memleketti alsaq ta, oǵan úsh taǵdyrdyń biri ǵana buıyrady eken.  Birinshisi – Táńiri el bolatyn jol da, er bolatyn ul da bergen, biraq tirligi az, tálkegi kóp, sózi mol, birligi joq el. Mundaı eldiń búgini bulyńǵyr, keleshegi kúńgirt. Ekinshisi – Jaratqan tereń tarıh, tanymdy halyq bergen, biraq bıligi berekesiz, ǵumyry mere­ke­siz el. Mundaı jurttyń joly aýyr, jeter jaǵasy alys.

Al úshinshisi – ǵumyryn ult taǵ­dyrymen enshilegen júrekti Eri, astanaly Eli bar, alys-jaqyn jaqtaǵan, tutas­tyǵyn saqtaǵan salamatty memleket.  Bizdiń memleket, mine, osyndaı memleket. Al asqaraly Astana bolsa, dúbirli dáýirdiń darab