Dinniń  qazirgi adam álemi men adamzat  qoǵamynda atqaratyn  naqty qyzmetin  aıqyndaý  mańyzdy  másele. Batys  qoǵamynda  din  ibilistiń  azǵyrýynan  saqtaýshy jáne ótkenmen jáne dástúrmen  sabaqtastyqty  qamtamasyz  etýshi qyzmet  atqardy. Osy  eki  qyzmetimen din  ǵasyrlar  boıy batys  mádenıetiniń tiniń aıqyndady [D.Bell,1996,s.702]. Qazirgi  batys  eýropalyq qoǵamdy postsekýlárly retinde  anyqtaý úshin negizgi úsh qubylystan týyndaǵan sanadaǵy  ózgerister naqty  aıqyndalýy  tıis. Birinshiden, qazirgi álemde bolyp  jatqan  túrli  qaqtyǵystardyń dinı negizde  bolǵandyǵyn  habarlaıtyn  BAQ yqpalymen qoǵamdyq sana  ózgerýde; ekinshiden, lıberaldy qoǵamdaǵy dinı  qaýymdar  keıbir qoǵamdyq  nemese  saıası  oqıǵalardy ózinshe  túsindirýi qoǵamdyq sanaǵa áser etýde; úshinshiden, dástúrli mádenıetti ustanatyn elderden  kelýshi jumysshy kúshter  jáne  bosqyndardyń turaqty ımıgrasıasy eýropalyq azamattar sanasyna yqpal  etýde. Nemis  fılosofy  Iý.Habermas  osy  úsh faktordy  negizge  ala otyryp sekýlárly  batys  qoǵamyn  postsekýlárly  dep  ataıdy. Ǵalamtor  jáne  áleýmettik  jeliler, alpaýyt  elderdiń geosaıası  jobalary men  ıdeologılyq básekelestigi,gıbrıdtik janjaldar, margınaldy  qubylystar pen postmoderndik  ustanym dinniń  jáne  dindarlyqtyń  jańa  qubylysy radıkaldy  ıdeologıa  men  dinı  senimniń kúmándi  jasandy formalaryn  týdyrdy. Zamanaýı álemde naqty din men ıdeologıaǵa  negizdelgen saıasat, partıa, ekonomıka, quqyq, mádenıet, óner  sekýlárlyqtyń  Jańa zamanda  ornyqqan úlgisine sımaıdy. Jahandanǵan  adamzattyń  qoǵamdyq psıhologıasy men  ómirine dinniń yqpaly ósýde, demek  zaıyrlylyq  pen  dindarlyqtyń  ózara áriptestiginiń  ádiletti zamanaýı tetikterin  daıarlaý qajet. Qazirgi adamzat qoǵamyndaǵy modernızasıalyq  úderister  dinı jáne zaıyrly  sanany  qamtı otyryp, ony ózgertýde. Jahandyq úrdister men dinı  jobalar dinı  tańdaý men dinı  minez-qulyqqa  yqpal jasaýda.Sekýlárızasıa  bul  dinge  qarsylyq  emes, dinniń zań aıasynda órkenıetti qyzmet  jasaýy, demek  postsekýlárly qoǵamda  sekýlárlyq  pen sakraldylyq  birin-biri  tolyqtyrýshy uǵym.  Postsekýlárly keńistikte zaıyrly jáne  dinı  ınstıtýttar  dinı  jáne dinı emes dúnıetanymdy  ustanatyn azamattardy biriktirý úshin  teńdik, ádilettilik, áriptestik, túsinistik  qaǵıdalaryn ustanýy  tıis. Sekýlárlyq  dinge  qarsylyq ne  bolmas dinsizdik emes. Sekýlárlyq  din  men  dinı  qyzmettiń  zań aıasynda júzege  asatyndyǵyn aıqyndaıdy.Sekýlárly  qoǵamda  dinı  ınstıtýttar  qoǵamdy  biriktirýshi jáne  ultty  uıytyrýshy  qyzmet atqarýy  tıis. Qazirgi  ortalyq  azıa   elderindegi  dinı  jaǵdaı jáne  dindarlyq  dengeıi  tildik, dildik, dinı dástúr jaqyndyǵymen jáne  din salasyndaǵy  memlekettik saıasat  qaǵıdalarynyń  uqsastyǵymen  aıqyndalady.Ortalyq  azıa elderinde din ,eń aldymen  dástúrge adaldyqty jáne ulttyq bolmystyń rýhanı tamyryn  joǵaltpaýǵa degen ustanymdy aıqyndaıdy.Postateıstik  orta  azıalyq qoǵamda din  ulttyq rýhanı  nármen qaıta qaýyshý  rámizi  retinde kórindi.74 jyl boıy  ateızm  qursaýynda bolǵan  ortalyq azıadaǵy  ıslam erkindikke  qol jetkizip,qarqyndy  damýda [Sh.Óvkochev,1996,s.84].Qazirgi  ortalyq azıadaǵy  dinı  ahýaldy  taldaý,memleket  jáne  din  qatynasynyń  búginiń  paıymdaý  men  bolashaǵyn boljaý ózekti másele. 

Túrkimenstan  musylmandary súnnıttik baǵyttyń hanafıı mazhabyn ustanady. Túrikmenstan  zaıyrly qaǵıdatty  ustanatyn  el. Gallup international  analıtıkalyq  ortalyǵynyń  2008,2009 jáne  2015 jyldary júrgizgen  saýalnamasy boıynsha túrkmenstan halqynyń 80% -dinge senedi.

El  aýmaǵynda dindi  saıası  maqsatta paıdalanýǵa  tyıym salynǵan. 1994 jyly qurylǵan  din  isteri  boıynsha  keńes din salasyn memlekettik qadaǵalaý men  retteý  qyzmetin atqarady. 1990 jyldardyń  ortasynda eldiń  Aýǵanstanmen shekaralas aımaǵynda  radıkaldy dinı ilimder  kórinis bere  bastady. 1997 jyly  «Ar-ujdan  jáne dinı  uıymdar  týraly» zańǵa  tolyqtyrýlar  engizildi. Barlyq  dinı uıymdar qaıta  tirkeýden ótti. Tirkeýden  ótpegen dinı uıymdarǵa  dinı qyzmet  jasaýǵa tyıym  salyndy. Dinı qaýymdardyń qarjylyq, qaıyrymdylyq, bilim-aǵartýshylyq qyzmetine  jáne  kadrlyq ustanymyna shekteýler qoıyldy. Shet eldik ýaǵyzshylar  men din  qyzmetkerleri jumysyna tyıym  salyndy. Sheteldik  dinı  ádebıetterdi el  aýmaǵyna  alyp  kelýine  tyıym  salyndy. Eldegi  shııttik (ázirbaıjandar men ırandyqtar) qaýymdardyń shaqyrýymen  kelgen Irandyq ýaǵyzshylar  elden shyǵaryldy. Shııtter  Iranmen  shekaralas aýdandarda  jáne  Týrkmenbashı qalasynda  turady. Meshitterdegi  dinı  oqý  kýrstary  qaıta tekserýden ótkizildi. 1999 jyly Chardjoý  qalasyndaǵy  medrese  jabyldy. 2003 jyly qabyldanǵan «Dinı  senim bostandyǵy  jáne dinı  uıymdar  týraly» jańa zańǵa  sáıkes tirkelmegen  dinı  birlestik  jumysyna  qatysýshylar  qylmystyq jaýapkershilikke  tartylatyn  boldy. Músheler sany 500-ge  jetken  dinı uıymdar  tirkeýden ótti. Meshit  ımamdaryn  taǵaıyndaýǵa  memlekettik  qurylymdardyń yqpaly ósti. Jeke  menshik quqyǵyndaǵy dinı  oqý oryndaryn  ashýǵa  tyıym salyndy. Joǵary dinı  oqý oryndaryn  qurý tek  din isteri keńesi  quziretine  berildi. Dinbasylyq  laýazymǵa dinı bilimdi  elden alǵan túrkimenstan  azamaty  laıyq  dep sanaldy. Ádilet  mınıstrliginiń  ruqsatynan  keıin ǵana  shet  eldik demeýshilerdiń  qarjylaı kómegin  alýǵa ruqsat etildi. AQSH-nyń  «halyqaralyq  dinı senim  bostandyǵy týraly  Akt» sáıkes  qysymynan  keıin 2004 jyly tirkelmegen  dinı  birlestik  jumysyna  qatysýshylardy  qylmystyq jaýapkershilikke  tartý  babynyń  kúshi  joıyldy. 2005  jyly Ashhabad memlekettik ýnıversıtetindegi  ıslam teologıasy fakúlteti  jabylyp,tarıh  fakúltetinde  teologıa  bólimi  bolyp  qaıta quryldy.1990 jyldary elde túrkıalyq  dinı  jamaǵattar(nurshylar)  yqpalyndaǵy mektepter  men lıseıler jelisiniń  qatary kóbeıdi.Bul oqý  oryndarynda jalpy bilim berýmen  qatar  dinı tárbıe  berilgeni  anyqtalǵan  soń  2011 jyly lıseıler jelisi qyzmetine tyıym salyndy.Sonymen qatar,2016 jylǵy túrkıadaǵy áskerı tóńkeris áreketinen  soń  F.Gúlenmen  baılanysty Hızmet uıymynyń oqý  oryndary jabyldy. 2016  jyly qabyldanǵan «Dinı  senim bostandyǵy  jáne dinı  uıymdar  týraly» jańa zańda  dinı birlestikti tirkeý  úshin kámelet jasyndaǵy  50 túrkimenstan azamattarynyń  ótinishi jetkilikti  jáne dinı  birlestiktiń jarǵysy  bolýy tıis. Jasyryn  dinı qyzmetke  tyıym salynady. Shet  elden  beriletin  tegin jáne granttyq kómekter  mindetti  túrde  tirkelýi tıis. Memleket  menshigindegi  dinı baǵyttaǵy  múlikter men  dinı ǵımarattardy  dinı uıymdarǵa  tegin berilýi  zańda bekitildi. Memlekettik  bilim  berý uıymdarynda  dindi oqytýǵa  tyıym salyndy. Dinı bilim berý  oryndaryna  qatań  talap qoıyldy. 2016  jyly  dinı uıymdarmen jumys boıynsha jáne  dinı mazmundaǵy  baspa ónimderin  saraptaý  arnaıy komısıasy quryldy. Komısıa quzireti: dinı uıymdardyń  qyzmetin jáne  azamattardyń dinı  uıymdar ústinen  jazǵan aryz-shaǵymdaryn  qaraý, shet eldik dinı uıymnyń basshysyn  qyzmetke  taǵaıyndaý, shet eldik dinı ádebıetterge  saraptama jasaý, dintanýlyq saraptama qorytyndysyn berý, dinı  uıymdardy  tirkeýge usynys  berý, dinı bilim berý  uıymyn ashýǵa  usynys berý, jergilikti bılik ornymen  birge dinı ǵımarat qurlysyna ruqsat berý. Túrkimenstanda oraza  aıtta bir kún, qurban  aıtta úsh kún demalys berilgen. Zertteýshilerdiń pikirinshe, kóshpendi  ómir saltyn  ustanǵan baıyrǵy túrkimenderdiń  búgingi  býyny  dinniń  ǵıbadattyq  formasyn emes, halyqtyq dindarlyqty  ustanady. Alaıda  kedeıshilik, erkin oıshyldyqty  qýdalaý, meshitterdi  jappaı baqylaý, syrtqy kúshterdiń yqpaly dinı jaǵdaıǵa  keri áser etýi  múmkin.

Ózbekstan  zaıyrly  memleket. Negizgi  zańda barlyq dinderdiń  zań aldyndaǵy teńdigi, memleket  pen dinniń  bólinýi  naqty aıqyndalǵan. El  aýmaǵynda dindi  saıası  maqsatta paıdalanýǵa  tyıym salynǵan. Ózbekstan  halqynyń  93 paıyzdan astamy súnnıtik  baǵyttyń hanafıı mazhabyn ustanady. Buqara jáne  Samarqan  aımaqtarynda shııttik (ırandyqtar  men  ázirbaıjandar)    qaýymdar  bar. Bul  aımaqtarda  shııttik meshitter  jumys  jasaıdy. Shııtter  qulshylyqtaryn  kóbine úılerde jáne súnnıttik  meshitterde  ótkizedi. Shııttik  ımamdar dinı  bilimdi eldegi  medreselerden alady. El aýmaǵynda 16  konfesıaǵa  tıesili  2400 asa  dinı birlestikter bar. Dindar  musylmandar ÓMDB  quziretinde. Gallup international  analıtıkalyq  ortalyǵynyń  2008,2009 jáne  2015 jyldary júrgizgen  saýalnamasy boıynsha ózbekstan halqynyń 51% -dinge senedi. 1992 jyly  eldegi  100 jýyq  medreseniń 20 ǵana ÓMDB  baǵynyshty  bolatyn. 1999 jyly Tashkent  jáne  basqa qalalarda bolǵan jarylystan  soń   shet elderdiń  dinı  oqý oryndarynda oqıtyn  stýdentter elge  qaıtaryldy.  Osyǵan  oraı, dinı jaǵdaıdy qadaǵalaý jáne  baqylaýdy kúsheıtý qolǵa  alyndy.Jastardyń  áleýmettený úderisinde din men dinı  qundylyqtardyń ósýine oraı, kámelettik jasqa tolmaǵandardyń  meshitke  barýy  katań baqylandy. Eldegi shet eldik  dinı oqý oryndar jabyldy. 1990-2005 jyldary ózbek qoǵamynyń qoǵamdyq pikirin  qalyptastyrýda din qaıratkerleriniń yqpaly artty. Dinniń saıasılanýynyń  keıbir  kórinisteriniń  qoǵamdyq ómirde oryn alǵan  soń , bılik bedeldi din qaıratkerlerin qoǵamdyq-saıası qyzmetten oqshaýlady .

Eldegi  dinı jaǵdaıdy retteý maqsatynda  barlyq  medreseler tirkeýden ótkizilip ÓMDB qaraýyna  berildi. Medreselerdiń materıaldyq-tehnıkalyq  bazasyn  jetildirýge nazar  aýdaryldy. Ózbekstandaǵy: Kókiltash, Mır-arab, Mahdým, Molda  Qyrǵyz, ar-Razı, ál-Bırýnı, qoja  Buharı medreseleri  orta bilimdi  din  mamandaryn daıarlaıdy.Tashkent jáne Buqara  qalasynda qyzdarǵa  arnalǵan  orta arnaýly bilim beretin  dinı  oqý  oryndary arab tili  jáne ahlaq mádenıeti oqytýshysy  biliktiligin beredi.2008 jyly  el úkimetiniń  qaýlysymen  ashylǵan ımam Buharı atyndaǵy  halyqaralyq  ortalyǵy ǵylymı-zertteý jáne  ımamdardyń biliktiligin arttyrý baǵytynda jumys jasaıdy.1999 jyly ashylǵan Tashkent ıslam ýnıversıteti zaıyrly jáne dinı  bilim berý dástúrin úılesimdi úılestirgen. Zaıyrly memleket  ómirindegi  dinniń  alatyn  orny men atqarar  rólin túsinetin jáne mindetterdi sheshýge  qabiletti zaıyrly  ǵalymdar  men ıslam aqıdasyn, ǵıbadatyn, pálsapasyn  tereń ıgergen bakalavr,magıstr akademıalyq dárejesindegi din  mamandary daıyndalady.Ýnıversıtet quramynda ıslam tarıhy men  pálsapasy,ekonomıka jáne jaratylystaný,biliktilikti  arttyrý  jáne kadrlardy  qaıta daıarlaý fakúltetteri bar.Ýnıversıtette oqytý ózbek jáne  orys  tilderinde júrgiziledi.Oqytý  prosesindegi  pánder araqatynasy  60  % –dinı pánder,40  % zaıyrly pánder quraıdy.Eldegi bıliktiń  aýysýyna  oraı,din  salasynda ózgerister  oryn  alýda. 2017  jyly juma meshitterinde daýys  kúsheıtkishpen  azan  shaqyrýǵa  ruqsat  etildi. 2017  jyly ózbekstan  konstıtýsıasynyń  25  jyldyǵyna  oraı  júrgizilgen amnıstıaǵa oraı  túrmelerden  birqatar  dindarlar  bosatyldy. 2017  jyly Tashkentte ıslam  órkenıeti  jáne Samarqandta ımam Buharı atyndaǵy halyqaralyq  zertteýler ortalyǵy  jáne  ıslam  akademıasyn qurý  týraly qaýly qabyldandy. Ózbekstan  bıligi  ımam  Buharı, ımam Naýaı, ımam Termızı jáne ımam  Matýrıdı muralaryn zertteý men  nasıhattaýǵa   qoldaý  kórsetýde. 2017 jyly  qarılar  konkýrsyn  ótkizý  qaıta qolǵa  alyndy. Eldegi  ıslamtanýlyq  bilim  berý  júıesi  birizdi  jáne biryńǵaı oqytý  baǵdarlamasyn  ustanady.  2017  jyly meshitterde jasyryn  neke  qıýǵa  jáne  kóp áıel  alýǵa  tyıym salý  máselesi kóterildi. 2017 jyly  jeltoqsanda  mınıstrler  keńesi  janyndaǵy qajylyqty  uıymdastyrý jáne  ótkizý boıynsha kollegıa eldegi qajylyq paryzyn oryndaýǵa  tilek  bildirýshiler úshin talaptardy  bekitti.Atap aıtsaq,úmitkerler sońǵy eki jylda ýmra  nemese  sońǵy  bes jylda qajylyq paryzyn  oryndamaǵan bolýy  tıis, úmitkerlerdiń  materıaldyq  múmkindigi  men  deńsaýlyq ahýaly, qajylyq  paryzyn  durys jáne  tolyq  oryndaýyna qajetti  dinı bilimi bolýy kerek.Bes aı buryn iriktelgen  úmitkerler tizimi meshitterde  ilinedi, 15kún  boıy  úmitkerler týraly qoǵamdyq  pikirler  zertteledi.Úmitkerler  qaıyrymdylyq is-sharalarǵa,adasqandardy salaýatty ómir  saltyna  qaıta beıimdeý jumysyna , mahallanyń  áleýmettik-rýhanı  tynys-tirshiligin jaqsartýǵa belseńe qatysýy  nazarǵa  alynady.Sonymen qatar,úmitkerdiń dinı-aǵartýshylyq  qyzmeti, minez-qulqy,otbasylyq ómiri jáne balalarynyń  tárbıesi de esepke alynady. Eldegi  dinı ahýaldy  jaqsartý is-sharasyna  belseńdi  qatysatyn  belgili ımamdar  jeńildikke  ıe. 2017 jyly  juma meshitterinde daýys  kúsheıtkishpen azan  aıtýǵa  ruqsat berildi.  2018 jyly aqpanda dinı ekstremızm boıynsha tizimde turǵan 18 myń adam esepten shyǵaryldy. Tizimnen shyǵararda ımamnyń,kórshileri men týystarynyń,mahalla keńesiniń pikirleri nazarǵa alynady.

2011jyly ózbekstan joǵary soty  el aýmaǵynda Human rights  watch  uıymynyń qyzmetine  tyıym  saldy. 2018 jyly  AQSH  memlekettik  departamenti ózbekstandy dinı senim bostandyǵy saqtalmaıtyn  elder tizimine  qosty. AQSH  memlekettik  departamentiniń sheshimin  ózbekstan  musylmandar dinı basqarmasy  shyńdyqqa  saı  emes dep málimdedi.

Ortalyq  azıa elderinde  ımamdar  ıslam ýnıversıteteri  men medreselerde  jáne  arnaýly  orta  bilim  beretin kolejderde  daıarlanady.

El  aýmaǵynda  ıslam ýnıversıteti jáne ımam  Buqarı atyndaǵy ıslam  ınstıtýty,  onnan asa medreseler jumys  jasaıdy. 2017 jyly  ıslam órkenıeti  zertteý  ortalyǵy  quryldy. Eldegi  ıslamtanýlyq  bilim  berý  júıesi  birizdi  jáne biryńǵaı oqytý  baǵdarlamasyn  ustanady.

Jańa bılik eldiń  álemdik qaýymdastyq  aldynda  bedelin jáne  pozıtıvti  ımıjin  jaqsartý  maqsatynda  din  salasyn  retteý men  qadaǵalaý  mehanızmiń jańa  ádistermen  jetildire  bastady. 2017 jyldan  din  salasyn  retteý  men  qadaǵalaý  adam  quqyqtaryn  saqtaý negizinde  jumsara  bastady. Juma meshitterinde daýys kúsheıtkishpen  azan shaqyrýǵa ruqsat  berildi. Bas  bostandyǵynan  aıyrylǵan birqatar  din qyzmetkerleri  bostandyqqa  shyqty.Ramazan  aıynda  taraýıh  ǵıbadatyna  jetkinshekterdiń  qatysýyna tyıym  salynbaıtyn  boldy.

Qyrǵyzstan  zaıyrly memleket. Eldegi dinderdiń  zań aldyndaǵy teńdigi, memleket  pen dinniń  bólinýi negizi zańda  aıqyndalǵan. Qyrǵyzstan  musylmandary súnnıtik  baǵyttyń hanafıı mazhabyn ustanady. Gallup international  analıtıkalyq  ortalyǵynyń  2008,2009 jáne  2015 jyldary júrgizgen  saýalnamasy boıynsha qyrǵyzstan halqynyń 72% -dinge senedi.

 Qyrǵyzstanda 3700  asa meshitter bolsa, 700  meshit Osh oblysy aýmaǵynda  ornalasqan. Osh  oblysynda  dinı ahýal basqa  aımaqtarǵa  qaraǵanda ózgeshe. Bul aımaqqa ferǵana  jazyǵynyń  ahýaly jáne etnokonfessıonaldy erekshelik  yqpal  jasaıdy. Qyrǵyzstanda  túrkıa  tarapynyń  qoldaýymen  ashylǵan dinı oqý  oryndary jumys  jasaıdy. Qyrǵyzstan musylmandar dinı basqarmasynyń «Islam Madanıaty» gazeti, Djalal-Abad kazıattynyń «Musylman», Batken kazıattynyń «Islam  avazy»  gazetteri  ıslam  qundylyqtaryn nasıhattaıdy. Islamdyq  bilim berý júıesiniń qalyptasýy  men  damýy  eldegi  ózekti máselelerdiń biri [Q.Mýrzahalılov,2008,s.187]. Meshit ımamdary-Mysyr, Túrkıa, Pákistan, Iordanıa, Sırıa  jáne eldegi dinı oqý  oryndaryn  bitirgen. El  aýmaǵynda 114 dinı bilim  beretin oqý  oryndary   jumys  jasaıdy.Dinı  oqý oryndarynda oqıtyn  bilimgerler  sany - 6000  asqan. Medreseler  din isteri boıynsha  komıısıa jáne qyrǵyzstan  musylmandar din  basqarmasy quzyrynda. Dinı oqý oryndarynyń oqý  baǵdarlamasyn  din ǵulamalary keńesi  bekitedi.Keıbir medreseler  jáne meshit janyndaǵy  qujyralardy  qaıyrymdylyq  qorlary  jáne  jeke demeýshiler qarjylandyrady.Medreseler  din  isteri  boıynsha memlekettik komısıanyń  tirkeýinen  ótýi  tıis.Bıshkek  qalasynda hazret Omar  atyndaǵy  ıslam  ınstıtýtynda ıslamtanýshylar  men  ımamdar bilim  alady.Instıtýt  stýdentteriniń  55-60% qyz-kelinshekter.Eldegi meshit ımamdary - Mysyr, Saýd arabıasy, Túrkıa, Pákistan, Iordanıa, Sırıa  jáne eldegi dinı oqý  oryndaryn  bitirgen. Din  isteri  boıynsha memlekettik komısıanyń  deregi boıynsha, 2016-2017 jyldary shet  elderde dinı bilim alýshylardyń  sany - 322. Atap aıtsaq,Túrkıa-87, Mysyr-26,Iordanıa-25, Saýd arabıasy-127, Pákistan-9, Kýveıt-6 adam  resmı ruqsatpen  bilim  alýda. Al  óz  betimen shet elde dinı  bilim  alýshylar  sany beımálim. Din  isteri  boıynsha memlekettik komısıasy qyrǵyz azamattary  úshin  dinı bilim  alýǵa  ruqsat  etilgen  oqý  oryndarynyń  tizimi: Ál-Farabı  atyndaǵy  ulttyq ýnıversıtet, Nur ıslam mádenıeti  ýnıversıteti,ımam  Býharı  ıslam  ýnıversıteti, ımam ábý-Hanıfa  atyndaǵy  tájikstan ıslam  ınstıtýty, reseı  ıslam ınstıtýty, Qazan ıslam ınstıtýty,túrkıa  ýnıversıtetteriniń teologıa  fakúltetteri,ál-Azhar ýnıversıteti. 2017 jyly  qyrǵyz respýblıkasynyń  din   erkindigi jáne dinı uıymdar  týraly  zańynyń  jobasynda shet elde  dinı  bilim  alý  tártibi  qarastyrylǵan. Shet  eldik  dinı  joǵary  oqý oryndaryna  orta dinı bilimi  bar azamattar  jiberiledi. Qyrǵyzstanda tablıǵ  jamaǵat (daǵýatshylar) uıymy músheleri  ishki  ister mınıstrliginen ruqsat alyp,musylmandar  din  basqarmasynda  tirkelip  ýaǵyz júrgizedi. Daǵýat  toby músheleri ulttyq úlgidegi  aıyr  qalpaq  jáne  ulttyq  shapan kıedi. Elde dinı bilimdi Pákistannyń Raıvand medresesinde,Úndistannyń Nızamýddın medresesinde,Bangladeshtiń Kokraııl medresesinde alǵan  dindar jastarynyń  qatary kóp. 2018 jyly din  isteri  boıynsha memlekettik komısıanyń sheshimimen 7 medrese  jabyldy.Qyrǵyzstan úshin terrorlyq  qaýip –qater jáne radıkaldy dinı ıdeologıanyń  taralýy  ózekti bolyp  otyr. El  aýmaǵynda 20  dinı  uıymǵa  tyıym  salynǵan. 2017 jyly  tablıǵ  jamaǵat  uıymynan  bólinip shyqqan  «Iakyn  ınkar»  tobyna  tyıym  salyndy.Uıym  músheleri  ǵylymı-tehnıkalyq jetistikterdi jáne zaıyrly  bılikti moıyndamaıdy.Olardyń  armany  orta  ǵasyrlyq  zamanǵa,ıaǵnı  sharıǵattyq  zańmen  ómir súrýge oralý. Uıym  músheleriniń kóbi  aýyldan  shyqqan  jumyssyz jastar.Olardyń syrtqy túr-kelbeti shashy jáne  saqaly uzyn,pákistandyq  úlgide  kıim. «Iakyn  ınkar» toby  Ystyq  kól, Shý, Naryn, Batken, Osh, Jalal-abad oblystarynda taralǵan.

 Tájikstan  zaıyrly memleket. Eldegi dinderdiń  zań aldyndaǵy teńdigi, memleket  pen dinniń  bólinýi negizgi zańda  aıqyndalǵan. Gallup international  analıtıkalyq  ortalyǵynyń  2008,2009 jáne  2015 jyldary júrgizgen  saýalnamasy boıynsha tájikstan halqynyń 85% -dinge senedi.

 Parsy tildi tájik  musylmandary súnnıtik  baǵyttyń hanafıı mazhabyn ustanady. 2009  jyly  uly  ımam Ábý  Hanıfa jyly  dep jarıalandy.Taýly  Badahshanda shııt-ısmaılıtter  qaýymy bar.Ismaılıtik  ilimdi pamır (vahandyqtar, bartangdyq, rýshan, ıshkashım, shýgnan)  halyqtary ustanady. Ismaılıtter aǵymy altynshy shııt  ımamy  Jafar  as-Sadyqtyń   uly Ismaıl esimimen  baılanysty qalyptasqan. Ismaılıttik  ilimi boıynsha ımamat  muragerlikpen  beriledi. Ismaılıt-nızarıtter qaýymynyń dinı  jetekshisi ımam IV Aga-han. 2009 jyly Dýshanbe  qalasynda  shııt-ısmaılıtter  ortalyǵy ashyldy. IV Aga-han Taýly  Badahshandaǵy shııt-ısmaılıtter  qaýymyna  gýmanıtarlyq  kómek  kórsetedi. Osy  taýly  aımaq  túrli múddeli elderdiń  qyzyǵýshylyǵyn týdyryp otyr. Ortalyq  azıa  elderinde aga-han  qory bilim  berý jobalaryn qarjylandyrady. Aga Khan Development Network   aıasynda bilim  berý, áleýmettik-ekonomıkalyq, mádenı uıymdar jumys jasaıdy. 2002 jyly IV Aga-han qory Tájikstan, Qyrǵyzstan  taýly  aımaqtarynda Ortalyq Azıa  ýnıversıtetiniń  fılıaldaryn ashýdy  oılastyrdy. 2003  jyly Almaty oblysynyń Tekeli qalasynda  ýnıversıtet fılıalynyń  irgetasy  qalanǵan  bolatyn. El  aýmaǵynda 3000 asa meshit  jáne  19  medrese bar. 2009  jyly  Tájikstanda «Salafıa» qozǵalysyna sot sheshimimen  tyıym  salyndy. 2014  jyly Tájikstan joǵary sot qaýlysymen  «Salafıa» dinı aǵymynyń qyzmeti ekstremıstik  dep tanyldy. 2005  jyly  Tájikstan  bilim mınıstrligi mektepterde hıjab kıýge tyıym  saldy. 2011 jyly meshitterde daýys kúsheıtkishpen azan  shaqyrýǵa tyıym  salyndy. 2013 jyly Iran, Mysyr, Lıvıa, Saýd arabıasy  elderindegi dinı oqý oryndarynda  oqıtyn stýdentterin keri shaqyryp aldy. Tek arnaıy tekserýden  soń  shet  eldiń  dinı oqý  oryndarynda bilim  alýǵa  ruqsat  etiledi. Memlekettik  jáne jeke  bala-baqshalar jáne mektepterde, úılerde  dinı ýaǵyz júrgizýge tyıym salyndy. Áıelder men kámelettik jasqa tolmaǵandardyń  meshitke  barýyna tyıym salyndy. Din isteri komıtetiniń  ókilderi  barlyq dinı is-sharalarǵa qatysýǵa  ókiletti  jáne meshit ımamdaryn  taǵaıyndaý  din  isteri  komıtetimen kelisiletin boldy. 2014 jyldan meshit  ımamdary  memleketten jalaqy alatyn  boldy. 2015  jyly  ortalyq azıa  elderindegi birden-bir  dinı  partıa-Tájikstan  ıslam  qaıta  órleý partıasyna tyıym  salyndy. Tájikstan  jaǵdaıynda zaıyrly memlekettik  qurylym  men  zaıyrly ómir salt ateısik jáne  dinı  emes nemese antııslamdyq dep qabyldanbaýy  tıis [I.Ýsmonov,2008,s.200]. El aýmaǵynda  terrorlyq  jáne ekstremıstik  sıpattaǵy 15  uıym  qyzmetine  tyıym  salynǵan. 2017  jyly joqtaýdy  daýystap  aıtýǵa, shashty  julyp  jáne  topyraq  shashyp  jylaýǵa tyıym  salyndy. Dindar  azamattardyń  saqaly  3 sm aspaýy  tıis.   Tájikstandaǵy dinı ahýalǵa  Aýǵanstandaǵy  saıası-dinı úderister  áser etýi  múmkin. Ortalyq azıa elderiniń  dinı mádenıeti  men  dindarlyq  minez-qulqyna shet  eldik dinı-saıası  ıdeologıalyq  jobalar  salqynyn tıgizýi múmkin.Alpaýyt  múddeli elderdiń Aýǵanstanǵa qatysty  ustanymdarynyń shıelenisýi dinı sananyń radıkalızasıalanýyna janama yqpal  etýi  múmkin. Postkeńestik  musylman elderine  salafızm  aǵymynyń  eki  nusqasy-madhalıa jáne sýrýrıa  taralǵan. 1990  jyly Iraktyń  Kýveıtti  jaýlap  alýynan  soń  Saýd  arabıasy  aýmaǵyna AQSH  áskeriniń ornalasýyna («shóldegi  daýyl» operasıasy) qarsy bolǵan  Muhammet Sýrýrı bastaǵan  top  jáne  shet  eldik áskerılerdiń elge  kelýin,ıaǵnı  bılik ustanymyn  jaqtaǵan Rabı ıbn Hadı ál Madhalı  toby paıda bolǵany  belgili.Qazirgi ortalyq  azıanyń dinı  keńistiginde   salafıılik  jáne sopylyq  toptar arasynda  dúnıetanymdyq  pikir-saıystar  oryn alýda. 1990 jylǵa  taman keńes  úkimetiniń  basshylyǵy  qaıta  qurý jáne  jarıalyq saıasaty  aıasynda memleket  pen din  qatynasyna yqpal  jasady. Bul  jarıalylyq  pen jańasha oılaý saıasaty  jańa  dástúrden tys  nanym-senimderdiń  keń taralýyna  jol ashty. Keıbir  dinı-saıası ilimder  shet eldik qarjylyq  jáne  saıası toptardyń, arnaıy  qyzmetterdiń qoldaýymen  úgit-nasıhat  júrgizdi.

Qazirgi tańda  Ortalyq Azıa   elderindegi  dinı jaǵdaı qalypty. Ortalyq Azıa   elderiniń din salasyndaǵy memlekettik  saıasaty-zaıyrlylyqty  ustaný, memleket pen din  qatynasyn  zaıyrly turǵyda jetildirý, dinı  jaǵdaıdy  quqyqtyq-zańnamalyq   retteý,halyqtyq  dindarlyq  pen dástúrli  dinı  qundylyqtardy  qoldaý. 2007  jyly ortalyq  Azıa  elderiniń múftıler keńesi  quryldy.2018 jyly  Astanada  eýrazıa  din ǵulamalarynyń  forýmy ótti. Ortalyq Azıa   elderindegi musylmandyq  erekshelikteri: halyqtarǵa  ortaq hanafıı mazhabyndaǵy  dinı  biregeılik,dástúrli halyqtyq-ǵuryptyq dindarlyq, ortaq ádeptik-etıkalyq  ustanym,shet  eldikterdiń  qarjylyq  qoldaýyndaǵy  jańa  ıslamdyq  ilimder men  geosaıası  jobalardan  týyndaǵan dinı ilimderdiń  taralýy. Ortalyq  azıa  elderindegi  áleýmettik-ekonomıkalyq jáne demografıalyq úderister, qarqyndy ýrbanızasıa,áleýmettik  teńsizdik  pen ádiletsizdik kórinisteri, dástúrli qoǵamnan postmoderndik jáne postındýstrıaldy aqparattyq  qoǵamǵa  qaraı sekiris jasaý, áleýmettik-ekonomıkalyq máseleler kedeıshilik, jemqorlyq jáne básekeles  elderdiń geosaıası jáne geoekonomıkalyq  múddeleriniń qaqtyǵysy dinı negizdegi  ekstremızmniń ósýine yqpal etýi  múmkin  alǵysharttar. Ortalyq  azıa dindarlar  sanasynyń  radıkalızasıalanýynyń aldyn  alý  is-sharalary  eń  aldymen din  salasyndaǵy  memlekettik saıasattyń pármendiligin  arttyrý, jastardyń  áleýmettený  úderisindegi dinniń  orny  men  rólin zerdeleý ,dindar áıelder  qaýymyn zaıyrly  mádenı ustanymǵa  tárbıeleý,azamattyq  qoǵam  ınstıtýttardyń tıimdi jumys  jasaýyn arttyrý, jastardyń áleýmettenýi men  qoǵamdyq  ómirge    at-salysýyn jetildirý, dástúrli  dil men  zaıyrly qaǵıdatqa  saı dindarlyq  mádenıetin qalyptastyrý, ásire dinshildiktiń túrli sebepterin  aıqyndaý, áleýmettik  az qamtylǵan  toptarmen jumysty  tıimdi  júrgizý, áleýmettik-ekonomıkalyq  teńsizdikti  azaıtý,halyqtyń  ál-aýqatyn  arttyrý,dástúrden tys  ilimderdiń qoǵamdyq  sana men  ómirge  tıgizer keri áserin  keshendi túrde kórsetý, aımaqtaǵy  ózekti  áleýmettik  máselelerdi  sheshý, dinı jaǵdaıǵa  qatysty  tájirıbe almasý, aımaqtaǵy  dinı  jaǵdaıdy  taldaýdyń  elaralyq  birikken  ortalyǵyn qurý, orta azıalyq  ǵulama ǵalymdardyń (Matýrıdı,Buqarı,Naýaı,Tırmızı,Naqyshband,Iasaýı)  eńbekterin  aýdarý jáne  nasıhattaý,dindar  jastar arasynda Ábý Hanıfa  jolyn  nasıhattaý,syrtqy  dinı  yqpalǵa tosqaýyl  qoıý,Aýǵanstan men SHUAR  dinı  ahýaldy  jiti taldaý, iri jáne  monoqalalardaǵy  dinı  ahýalǵa  únemi  taldaý  júrgizý. Ortalyq azıa  elderiniń  turaqtylyǵy  men zamanaýı órkendeý joly-zaıyrly qaǵıdatta negizdelgeniń bıliktiń    berik  ustanýy . Ortalyq azıa elderiniń  dinı sana  men keńistigine  tán dinı biregeıliktiń jáne  máselelerdiń ortaq  negizi men  belgileri:

tarıhı  qalyptasqan  mádenı-rýhanı  jaǵdaı;

Táńirlik  tanymnyń dinı rámizderi;

Ulttyq dúnıetanymda túrkilik teonomdar  men  uǵymdardyń saqtalýy;

 Yrym-tyıymdar  júıesi;

Dástúrli  dinı mádenıet;

Ortaq kıeli  oryndar  men  áýlıeler  kúlti;

 Halyqtyq jáne ǵuryptyq dindarlyq;

Súnnıtik baǵyt (Matrýdılik aqıda);

Hanafılik  ǵıbadat mektebi;

Dindarlyqtyń  sandyq  ólsheminiń  basymdyǵy  jáne sapalyq  mániniń  tómendigi;

Dinniń  dúnıetanymdyq jáne  retteýshilik,jubatýshylyq qyzmetiniń  qoǵamdyq ómir men sanada  keń  kórinis  berýi;

Dinniń  áleýmettik ınstıtýt retinde qyzmetiniń ósýi;

Qoǵamdyq  ómirdiń klerıkalızasıalaný  qateri;

Zaıyrly  memlekettik  qaǵıdaǵa  saı dinı  ýaǵyz júrgizýdiń ádistemelik júıesiniń joqtyǵy;

Din  qyzmetkerleriniń  qoǵamdyq-saıası  jáne mádenı  ómirge  aralasýy  jáne qoǵamdyq  pikirge  yqpal  jasaýy;

Din  men  ǵylymnyń  úndestigin  teologıalyq turǵydan  dáleldeý;

Dinı  meıramdardyń  zaıyrly  memlekettik merekelerge qaraǵanda  basymdyqqa  ıe  bolýy;

Meshit  ımamdaryn  memlekettik  qurylymdardyń taǵaıyndaýy;

Din salasyn  baqylaý  men  qadaǵalaý qurylymdarynyń sáıkestiligi;

Din salasyndaǵy ózekti máselelerdiń ortaqtyǵy;

Din  qyzmetshileri  men  bıznes áleminiń  jymdasýy;

Dinge qatysty  synı kózqaras pen erkin oılaýdyń tómendeýi;

Zaıyrly etıkalyq júıe  men  dinı moral ara  salmaǵynyń  ózgerýi ;

Ateızm  men  agnostısızmdi  qarańǵylyq pen  nadandyq  retinde baǵalaý;

Ateızm  jáne  teızm  qatynasy  ara  salmaǵynyń  ózgerýi;

Dinı  emes  dúnıetanym  aıasynyń  tarylýy, jastardyń jaratylystaný  ǵylymdaryna  qyzyǵýshylyǵynyń  tómendeýi;

Óner juldyzdarynyń jastardyń dinı tańdaýy men dinı minez-qulyqyna  yqpalynyń ósýi;

Dinı  negizdegi  saıası qyzmetke  tyıym  salynýy;

Terrorlyq  ıdeologıanyń  taralýynyń  aldyn  alý  jumystarynyń  maqsatty  júrgizilýi;

Jastar  dúnıetanymy  men  minez-qulqyna  yqpal  jasaýshy dinı qundylyqtardyń  jáne túrtkilerdiń ósýi;

Din  salasyn  retteý men  qadaǵalaýda  keńestik ámirshildik júıeniń  sarqynshaqtarynyń  saqtalýy;

Memleket jáne  din qatynasyna  syrtqy  faktor  yqpalynyń  kúsheıýi;

Dinnen  ádilettilik  pen  teńdikti,meıirimdilik  jáne  tynyshtyqty  izdeý;

Ar-ojdan  bostandyǵyn  qamtamasyz etý salasynda  adam  quqyqtaryn saqtaýdyń  ózekti máselege  aınalýy;

Din salasyndaǵy  memlekettik  saıasattyń  uqsastyǵy.

Jahandaný  jaǵdaıynda túrli múddeli alpaýyt  elderdiń jobalarynan  saqtaný  úshin ortalyq azıa  elderi  din salasyndaǵy memlekettik ustanymdaryn birlese jańǵyrtyp  otyrýy tıis.Ortalyq azıa  musylmandaryn  dostyq  pen  rýhanı kelisimge  jeteleıtin  baǵyt-baǵdar –suqbattastyq  pen ózaratúsinistik,ózaraáriptestik  jáne ózarakelisim.

Baǵdat Beısenov

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, Almaty

Fılos., ǵ.d.

Qoldanylǵan ádebıetter

D.Bell.Ot sváshennogo k svetskomý//Relıgıa  ı obshestvo.-M.:,1996.-S.702.

Sh.Óvkochev.Sovremennye modelı razvıtıa  mýsýlmanskıh stran //Sekýlárızm ı ıslam v  sovremennom  gosýdarstve:chto ıh obedınáet?-Almaty:KISI,2008.-84s.

Q.Mýrzahalılov.Islam  v Kyrgyzstane: Stanovlenıe ı perspektıvy razvıtıa//Sekýlárızm ı ıslam v  sovremennom  gosýdarstve:chto ıh obedınáet?-Almaty:KISI,2008.-187s.

I.Ýsmonov.Razvıtıe  sovremennogo obshestva v Tadjıkstane. //Sekýlárızm ı ıslam v  sovremennom  gosýdarstve:chto ıh obedınáet?-Almaty:KISI,2008.-200s.