Belgili qajylyq saparyn uıymdastyrýshy, «Nur-Qazaqstan» qajylyq kompanıasynyń prezıdenti, fılosofıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent, kóptegen ǵylymı eńbekterdiń avtory Amangeldi Erenǵaıypuly Internet-konferensıa  suraqtaryna  jaýap berdi. 

– Qaǵbaǵa kirý baqyty kez kelgen adamǵa buıyrmaǵan ǵoı. Sol týraly aıtyp berseńiz.

– Bısmıllahır-Rahmanır-Rahım. Allaǵa madaq, Paıǵambarymyzǵa salaýattar bolsyn! Qaǵba jer betindegi «Allanyń úıi» dep eseptelinedi. Quranda Alla taǵala Qaǵbany «Báıtýlla» ıaǵnı, «Allanyń (ózimniń) úıi» dep atady. Qaǵbanyń geografıalyq ornalasqan jeriniń ózi adamdy tańqaldyrady.

«Ne úshin musylmandar bul jerge bara beredi?» degen suraqtyń jeteginde Qaǵbanyń ornalasýyn zerttegen Batys ǵalymdary Qaǵba jerdiń qaq ortasynda ornalasqanyn anyqtaǵan. Sonymen qatar, Batystyń musylman emes ǵalymdary Qaǵbanyń buryshyndaǵy «qara tasty» zertteıdi. Jańaǵy «qara tastyń» bir bóligi Anglıada saqtalǵan. Sony zerttep qaraǵanda tastyń quramyndaǵy mıneraldar jer betinde múldem kezdespegen, múldem joq mıneraldar bolyp shyqqan. Tipti, Aıdan da izdep tappaıdy. Sonda olar «Bul qaıdan kelgen» dep tań qalady. Al, onyń jaýabyn Paıǵambarymyz hadısinde aıtyp ketken. «Qara tas Jánnáttan kelgen».

Qajylyqqa barýshylar Qaǵbany saǵat tiline qarama-qarsy aınalady. Muny «Taýap» dep ataıdy. Taýap etkende Qaǵbany jeti ret aınalady. Sol kezde adamnyń boıyndaǵy barlyq keri enrergıa shyǵyp ketedi eken. Muny zerttegen, Batys ǵalymdary kimde-kim Qaǵbany kóp aınalatyn bolsa, sonyń ómir jasy uzaq bolady degen qorytyndyǵa keledi. Óıtkeni, bul shyn máninde qasıetti oryn.

Quran málimetteri boıynsh, kezinde Ibrahım Paıǵambar balasy Ismaıl Paıǵambar ekeýi osy Qaǵbany salyp bolǵanda Alla Taǵala «Barlyq adamdardy osy jerge shaqyr» dep buıyrǵan. Alla Taǵala Ibrahım Paıǵambardyń bul shaqyrýyn qıametke deıingi barlyq adamdarǵa estirtti. Shaqyrtýdy qabyl alǵan barlyq adamǵa osy qasıetti Qaǵbany kórý násip boldy. Ony bir kórgen adam shynymen de tań qalady. Men 1996 jyly birinshi ret qajylyqqa barǵanda bir sıqyr álemine kirip ketkendeı bolǵam. Odan beri qansha márte qajylyqqa barsam da sol erekshe sezimde bolatynym ras. Onyń syrtyn kórgen kezdiń ózinde sózben sıpattaı almaıtyn erekshe áserde bolasyń. Al, endi, onyń ishin tilmen aıtyp jetkizý mýmkin emes.

– Sonda qara tas Qaǵbanyń ishinde tur ǵoı...

– Qara tas Qaǵbanyń syrtynda soltústik-shyǵys jaq buryshynda tur. Taýap sol qara tastan bastalyp qara taspen aıaqtalady. Kúshi jetken adam baryp sol qara tasty súıip jatady.

– Qaǵbanyń ishinde ne bar?

– Alla Taǵala maǵan Qaǵbanyń ishine kirýdi eki márte násip etti. Allaǵa shúkir. Birinshi ret kirgende esim shala-sharpy boldy. Shyn máninde, Alla Taǵalanyń qalaýymen bolǵan. Al, ekinshi ret arnaıy shaqyrtýmen barǵanda kirdim. Qaǵbanyń ishine kirgende erekshe bir qudyretti sezesiń. Qaǵbanyń esiginen oń aıaqpen attaǵan kezdiń ózinde onyń aýasynyń ózi bizdiń aýaǵa uqsamaıdy. Atmosferasy bólek. Kúsh deneńdi aspanǵa birden kóterip alyp ketedi. Namaz oqyǵan kezde ony tipti odan da kóbirek sezinesiń Elbasymyz Qaǵbaǵa kirgende «Aıaǵym jerge tımedi. Men bir qudyretti sezindim» degeni sodan. Paıǵambarymyzdyń bir hadısinde; «Namaz – musylmannyń mıǵrajy»,-deıdi. Iaǵnı, namaz musylmandy kókke alyp shyǵady degen sóz. «Bul qalaı? Biz namaz oqyp jatqanda jerdiń betinde turamyz ǵoı. Álde, biz namazdy durys oqymaı jatyrmyz ba?» dep, Egıpette oqyp júrgen kezimde, osy hadısti ustazdardan suraıtynmyn. Alla Taǵalanyń qalaýymen men sol suraqqa jaýapty Qaǵbanyń ishine kirgende sezindim. Shyn máninde, namaz oqyǵanda birinshi qabat aspan, ekinshi namaz odan saıyn bıikteısiń. Taǵy bir basqa álemge kirip bara jatqanyńdy sezinesiń.

Men ekinshi ret kirgende Allanyń qalaýymen eki jarym saǵat júrdim. Negizi 5 mınýtqa ǵana ruqsat beredi eken. Maǵan qalaǵanyńsha bol dep ruqsat berilgen. Biraq, meniń kúshim eki jarym saǵatqa ǵana jetti. Ári qaraı júregim aýzyma kelgende kúshim jetpeıtinin túsindim. Birge kirgen adamdardyń keıbireýi 5 mınýttyń ózine shydamaı jatady. Esinen tanyp, kire salyp shyǵyp jatqandardy da kórdik. Óıtkeni, ol – qasıetti jer. Onyń bar qasıetin tilmen jetkizý múmkin emes.

Qaǵbanyń kólemi 12 m de 12 m. Men buryn Qaǵbanyń ishine kirgen soń tómen túsip, qara tastyn art jaǵynan baryp súıýge múmkin bolar dep oılaıtynmyn. Súıtsem, Qaǵbanyń esiginiń ózi eki metr bıiktikte eken. Sodan, ishine kirgende bıikte júresiń de, qara tas tómen jaqta qalyp qoıady. Kirgen kezdegi 240 kg altynnan jasalǵan esikten attaǵanda aldyńyzdy úsh dińgek turady. Kirgen soń, oń jaq buryshynda qorshap qoıǵan jáne bir esik bar. Ol «Táýbe esigi» dep atalady. Ol da altynnan jasalǵan beriq, kishkene ǵana. Sol eskiten kirsek, ary qaraı tóbege alyp shyǵatyn baspaldaǵy bar. Al, jańaǵy úsh dińgektiń ortasynda óte eski zamanǵy aspaly sham ilinip turady. Edeni mramordan jasalǵan. Qabyrǵalary da eki metrge deıin mramorlanǵan. Ary qaraı tolyq jasyl matamen qaptalǵan. Ony «Qaǵbanyń ishki kısýasy» dep ataıdy.

Bar bolǵany osy ǵana, al endi, áserge keletin bolsaq til jetkize almaıtyn sezim bıleıtini ras.

– Osy qajylardyń kóbisi Qajylyq sapardan oralǵan soń ulan-asyr toı jasap, el-jurt aldynda «qajy boldym» dep jatady. Sol jaıynda ne aıtasyz? Qajylyqtan kelgen soń toı jasaý shart pa?

– Qajylyqqa baryp kelgen soń toı jasaý shart emes. Bilesizder, alty alashqa aty málim Qunanbaı sultan qajylyqqa ketkende jurtty jınap, qoshtasyp, el-jurttan keshirim suraıdy. «Men qajylyqqa ketip baramyn, qaıtyp oralamyn ba, joq pa bilmeımin. Sondyqtan meni keshirińizder. Eger qajylyqtan oralmasam, meni sol jaqta qaıtys boldy dep esepteńizder» dep, qoshtasaddy. Zamanynda qajylyqqa attanǵan barlyq kisiler solaı isteıtin bolǵan. Ol kezderde qajylyqqa kez-kelgen adam bara almaıdy. Óıtkeni, birinshiden; qarajaty bolý kerek. Ekinshiden; qajylyqtyń jolyna shydaıtyn bolýy tıis. Úshinshiden; júrekte shynaıy ıman bolýy kerek. Al, sondaı mashaqatpen baryp kelgende el-jurty top-tobymen kelip amandasyp, mán-jaı surasyp, «qajy» dep qurmetteıtin bolǵan.

Búginde ondaı qıyndyqtar artta qalǵan. Jol mashaqaty joq. Buryn atalarymyz 5-6 aı júrip jetken jerge búginde 6-7 saǵatta ushyp baryp, qajylyǵyn ótep qaıtyp jatady. Endi, qajylyqtan keıin mindetti túrde toı jasaý shart emes. Biraq, búgingi qajylar da sondaı qasıetti jerdi kórip, úlken ásermen, sezimmen kelgen soń sony óziniń týys-týǵandarymen bóliskisi keledi. Ol árkimniń úıine baryp aıta bermeıdi ǵoı. Sondyqtan bárin jınap, toı jasap, bólisip jatady. Qazir «qajy toı» dep atalyp ketken ǵoı. Sharıǵatta bundaı nárse isteme degen de úkim joq. Alla rızalyǵy úshin istep jatsa, árıne, saýapty is bolyp sanalady. Ol ár adamnyń óz erkindegi is.

– Ne úshin osy qyzmetti tańdadyńyz? Bilikti din mamany kórinesiz, ımam bolý oıyńyzda bolǵan joq pa?

– Men ózi burynǵy Torǵaı oblysynyń azamatymyn. Ákemiz jýrnalıs boldy. Aýdandyq gazette redaktor qyzmetin atqardy. Qazir o dúnıelik bop ketti. Ákem meni áý bastan-aq dinge daıarlaǵan bolatyn. Ol kisi «Erteń egemendi el bolamyz. Bizdiń atalarymyz dindi tarqatý úshin kelgen. Biz qoja rýynan bolamyz. Sondyqtan biz osy joldy jalǵaýymyz kerek. Meniń zamanymda dindi úırenýge múmkindik bolmaı qaldy. Biraq seniń zamanyńda din úırenýge úlken joldar ashylady» dep jıi aıtatyn. Buqaradaǵy medresege jiberem degende men «Medresege qashan baramyz? Qashan baramyz Buqaraǵa?» dep ákemniń mazasyn alatynmyn. Sol armany oryndalyp, men áskerden soń Merki medresesine túsirdi. Medreseden ımamdyq oqýdy bitirip shyqtym. Odan keıin de oqý kerektigin túsindim. Arab tiliniń gramatıkasyn úırenip, Allanyń qalaýymen Egıpettegi Kaır qalasyna oqýǵa qabyldandym. Sóıtip, elge kelgennen beri, Islamdaǵy bes paryzdyń biri Qajylyqty uıymdastyrý boıynsha qyzmet etip júrmiz.

Men ımam bolyp qyzmet etken joqpyn. Biraq, qazirgi qyzmetimniń jaýapkershiligi ımamnan da joǵary dep bilem.

Amankeldi myrza, qajylyqqa qarapaıym aýyl adamy barý úshin qansha qarajat ketedi?

Qajylyqqa baratyn adamdar úshin baǵa bir. Aýyl, qala bolyp bólinbeıdi. Qarajaty bar adamǵa ǵana qajylyqqa barý paryz.

Al, baǵaǵa kelsek, jyldan-jylǵa qambattap keledi. Ótken jylǵy qajylyq 4200 dollarǵa shyqqan. Endi bıyl 100-200 dollarǵa qymbattaýy múmkin. Sebebi, ár jylǵy qajylyqtyń baǵasy Saýd Arabıasyndaǵy qonaq úılerdiń qymbattaýyna baılanysty. Sonymen qatar ushaqtyń baǵasy da turaqty emes, sondyqtan qajylyq baǵasy da ósip keledi.

– Qazaqstannan qajylyqqa barýshylardyń legi jyldan-jylǵa artyp keledi. Qajylyqqa barý úshin aldyn-ala qandaı sharttardy oryndaý qajet?

– Qajylyqqa barý úshin árbir musylmanǵa talap etilgen 5 shartty oryndaý kerek. Sol sharttardy oryndaǵan jaǵdaıda ǵana ol kisige qajylyqqa barýǵa bolady. Birinshi shart – musylman bolý. Ekinshi shart – balıǵat jasyna (12-15 jas aralyǵy) jetken bolý. Úshinshi shart – aqyl-esi durys bolý. Tórtinshi shart – erkindikte bolý. Besinshi shart – qarajaty bolýy. Iaǵnı, artynda qalǵan januıasy qınalyp qalmaıtyn bolýy kerek.

– TMD elderinde birinshi bolyp «Sala kóshbasshysy» ataný úlken mártebe. Tájıirbıelerińizben bólise otyrsańyz.

– Óz basym 1996 jyly stýdent kezimde birinshi ret qajylyq jasaǵam. Ol kezde kóp adamdar bara almaıtyn kez edi. Din jaǵynda oqyp jatqan stýdent bolsam da men qajylyqqa qatty daıyndaldym. Ol kezde qajylyqtan soń Mádına qalasyndaǵy ózbek aǵaıyndardyń qonaq úıine stýdentter tegin jatady. Al, ózbek aǵaıyndardyń qajylary ózderiniń tákıe jaılarynda jatady. Kezindegi Qunanbaı saldyrǵan tákıe jaılary qalmady ǵoı. Al, ózbekterdiń Mekke men Mádına qalasyndaǵy tákıe jaılary áli kúnge sheıin jumys istep tur.

Sol kezde Ózbekstannan 500 qajy keldi. Ertesine olardy zıaratqa avtobýspen aparý kerek edi. Sol kezde qonaq úıdiń qojaıyny bizge; «Myna jerdiń tarıhyn biletin adamdar bar ma? Túsindirip beretin kisi kerek edi» dedi. Men óte tyńǵylyqty daıyndalyp barǵam. Sodan meniń qolyma dybys ulǵaıtqyshty berip, Avtobýstyń aldyńǵa oryndyǵyna jaıǵastyrdy. Uhud sháıitteri jerlengen qabirlerge keldik. Onyń tarıhyn aıtyp berdim. Qajylar tebirengennen kózderine jas aldy... Sosyn, Quba meshiti, Qos qubylaly meshit. Ol jerlerde de atalmysh oryndardyń tarıhyn aıtyp bergenide qajylar rızashylyǵyn bildirip, batalaryn berip jatty.

– Sol kezde maǵan mynadaı oı keldi. Nege qazaqstandyq qajylar osylaı kelmeske, nege bizdiń qajylarymyzǵa osylaı qyzmet qylmasqa..?

– Sol nıetimizdi Alla taǵala qabyl etip, 1998 jyly elge kelgennen bastap, Alla Taǵalanyń qalaýymen osy jumysqa kiristik.

Sonymen, 2002-2006 j.j. sheıin qajylyqty uıymdastyrýdy QMDB «Spýtnık» týrısik kompanıaǵa júktegen. Ol týrısik kompanıa bolǵan soń jáı-japsaryn bile bermeıdi. Meni sol kompanıaǵa jumysqa jiberdi. Al, 2006 jyly men «Nur-Qazaqstan» kompanıasyn ashyp, 2007 jyldan bastap osy baǵytta jumystar isteýdemiz. Biz birinshi kezekte Qazaqstannan barǵan qajylardyń qınalyp qalmaýyna, qajylyqtan renjip qaıtpaýyna basty nazar aýdaramyz.

Qazir Allaǵa shúkir, osy kúnge deıin ondaı faktiler tirkelgen joq. Osy nıetimizdiń qabyl bolǵany dep túsinem, 2014 jyly búkil TMD elderinde qajylyq kompanıalar arasynda reıtıń júrgizilgen eken. Sol reıtingide biz birinshi orynǵa shyǵyp, «Sala kóshbasshysy» sertıfıkatyn ıemdendik. Al maǵan «Dańq juldyzy» ordenin taqty. Allaǵa shúkir.

– Qajylyqtan kelgen soń jalpaq jurtqa jar salýshylarǵa toqtatý nemese túsindirý sekildi jumystardy sol qajylyq barysynda túsindirý kerek dep oılaımyn. Siz ne deısiz? Toqtatýdy qajylyq barysynda túsndirýden bastaý kerek pe?

– Qajylyqta júrgende ýaǵyzǵa kóp kóńil bólemiz. Ótkeni, ol kisiler elde júrgende kóp ýaǵyz estı bermeýi múmkin. Qasıetti jerge kelip, óz kózimen kórip turǵasyn qajylyqtaǵy ýaǵyz adamǵa óte qatty áser etedi.

Ol jerde Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) urpaqtary bar, sheıhtar bar. Biz olarmen arnaıy kezdesýler uıymdastyramyz. Qajylarymyz Paıǵambar (s.ǵ.s) urpaqtaryn kórgende quddy Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s) kózin kórgendeı qatty áserlenip, kózderine jas alyp qaıtady. Sonda sheıhtar bizden barǵan qajylarǵa «Sizder erteń elge oralǵanda «Men – qajymyn» dep keýdelerińizdi urmańyzdar. Onda Alla Taǵala aldynda senderdiń jıǵan saýaptaryń túbi tesik shelek sekildi bolyp qalady» degen mazmundardaǵy ýaǵyz-nasıhattardy kóp aıtady. Árıne, mundaı túsindirý jumystary jasalady. Túsingen adamǵa qajy bolý ataq emes. Bar bolǵany Allanyń paryz etken qulshylyǵyn oryndaý ǵana.

– Qajylyqqa barýdyń qanshalyqty paıdasy bar? Kóringen ushyp bara salady?

– Qajylyq, ol – kóringen ushyp bara salatyn nárse emes. Kóringen ushyp bara salmaıdy. Qanshama qaltasynda aqshasy bar baılarymyz bar. Solar bara almaı júr qazir. Qajylyqqa Alla násip etkender ǵana barady. Alla shaqyrdy ma, aqshasy joq adamnyń ózin Alla Taǵala basqa bireýler arqyly aparady. Sondyqtan kim-kóringen emes, Alla shaqyrǵan adam ǵana barady.

Qajylyqqa barýdyń eń úlken paıdasy – Islamdaǵy bes paryzdyń birin oryndaǵan bolyp sanalady. Paıǵambarymyz óziniń hadısinde «Kim qajylyq paryzyn ótemese, onda onyń ólimi basqa dindegi adamnyń ólimimen teń»,-deıdi. Sondyqtan, múmkinshiligi bar adam ǵumyrynda bir márte qajylyqqa barsa, onyń qajylyq paryzy moınynan túsedi.

Kezinde bir sahaba Paıǵambarymyzǵa (s.ǵ.s); «Allanyń elshisi, men bıyl qajylyqqa barmaı-aq qoıaıyn»,-deıdi. Sonda Alla Elshisi (s.ǵ.s); «Nege bıyl barǵyń kelmeıdi. Jaǵdaıyń kelmeı me?»,-dep suraıdy. Sonda sahaba «Jaǵdaıym keledi. Tek úıde rettelýi tıis sharýalarymdy rettep alsam, keler jyly baram ǵoı»,-deıdi. Alla Elshi (s.ǵ.s) turyp; «Qajylyqqa asyq»,-dep nasıhat beredi.

Al, qajylyqty Alla razylyǵy úshin oryndaǵanymyzdyń paıdasy orasan. Barlyq kúnálarymyz keshiriledi jáne Paıǵambarymyzdyń «Qajylyq ótegen adamnyń saýaby – Jánnat» degen hadısi bar. Iaǵnı, Alla taǵala osynshama jeńildik jasap bergen. Kúnámizdi keshiredi, Jánnatty násip etedi. Biraq, adam moınyndaǵy qajylyq paryzdy túsirý úshin barady.

– Jastardy arnaıy uıymdastyrýmen qajylyqqa aparý durys pa?

– Jastar bizdiń bolashaǵymyz ǵoı. Árıne, júregi ımanǵa bet burǵan jastardy úlken qajylyqqa, umra qajylyqqa aparyp jatsa, bul úlken saýap.

– Qajylyqqa tegin aparý durys pa?

– Qajylyqqa tegin aparý degen qazir joq. Biraq, 1998 jyldary Saýd Arabıasy bizdiń Qazaqstanǵa arnaıy kózi túsip, óz qarajattaryna 250 adamdy, 1999 jyly 250 adamdy qajylyqqa shaqyrtqan. Sol kezde pasport alý, ishki vıza jasatý biraz qıyndyqtar týǵyzatyndyqtan, daıyndary baryp keldi. Al, únemi meshitterden qalmaı júrgen kisiler aıaq-astynan qujattaryn jasata almaı bara almaı qaldy. Odan keıin tegin qajylyq bolǵan joq. Biraq, bizdiń ózimizdiń qaltaly azamattar bar, qajy bop kelgen. Biz solarǵa jyl saıyn aıtamyz. Osylaısha, jomarttyq jasaǵan azamattardyń esebinen 5-10 kisini jiberip turamyz.

Shet eldegi qazaqtar nemese oralmandyǵyn áli azamattyq almaǵandar Qazaqstannyń qajylyq kompanıalary arqyly qajylyqqa barýǵa bola ma? Bolsa qandaı talaptar qoıylady? Azamattyǵy bar qazaqtardan ne aıyrmashylyǵy bar?

2007 jylǵa deıin shet el azamattaryna Qazaqstannyń kompanıalary arqyly qajylaqqa barýǵa ruqsat bolyp keldi. Bul 2008 jyldan bastap toqtatyldy. Endi tek Qazaqstannyń pasporty bar kisiler ǵana bara alady. Al, yqtıar haty bar azamattarǵa umra qajylyqqa ǵana barýǵa ruqsat beriledi.

– Qazaq qandaı musylman. Biz arýaqqa tabyndyq pa?

– Biz qazaq shynaıy musylmanbyz. Árýaqqa tabynbaǵanbyz. Duǵada «arýaq qoldasyn» deıdi ǵoı. Ol jerde arýaqqa tabynýshylyq emes. Allaǵa sengen, árýaqtarymyzdy qurmetteıtin musylmanbyz. Osyny bilgen jón. Árýaqty qurmettemeıtin qazaq joq. Biz qalaı qurmetteımiz? Biz namazdarymyzdan soń solarǵa duǵa jasaımyz. Jandaryn jánnatta ete gór dep Allaǵa jalbarynamyz. Mylasy, ózimiz jıi baratyn Arabıada árýaqtar úshin duǵa jasalynbaıdy. Men birde bir aı boıy Quran hatym túsirdim. Meshitten shyqpaı Quran oqyp jatsam, bir arab baýyrym kelip ne úshin jıi quran oqıtynymdy surady. Men «Osyny aıaqtap bolǵan soń, árýaqtarǵa baǵyshtap duǵa jasaımyn»,-desem, maǵan; «Olarǵa nege jasaısyń, saýabyn ózińe qaldyrmaısyń ba?»,-deıdi. Men «Sen ákeńe baǵyshtap Quran oqymaısyń ba»,-desem,- «Joq, meniń ákem óziniń Quranyn ózi oqyp ketken. Men ózim úshin oqımyn. Meniń balam da men úshin oqymaı-aq, qoısyn»,-deıdi. Biz olaı aıta almaımyz ǵoı. Bizdiń áke-sheshelerimiz Keńes ókimeti tusynda ómir súrdi. Biz olardyń jaǵdaıy qalaı bolyp jatqanyn bilmeımiz ǵoı. Sondyqtan, biz Alladan jalbarynyp, duǵa jasaımyz. Al, olardyń áke-shesheleri 14 ǵasyr boıy sharıǵatpen júrip keledi ǵoı.

– Kishi qajylyqqa jylyna neshe ret aparyp turasyzdar? Úlken qajylyqpen baǵa aıyrmashylyǵy qandaı?

– Eki qajylyq ýaqyt jaǵynan da, baǵa jaǵynan da paryqty. Máselen; Osy orazaǵa deıin umra qajylaq ýaqyty bolsa, oraza ýaqytynda toqtatylyp, eki aı úlken qajylyqqa daıyndyq júrgiziledi. Kishi qajylyqtyń baǵasy úlken qajylyqpen salystyrǵanda eki ese tómen. Óıtkeni, úlken qajylyq kezinde qonaq úılerdiń, ushaqtyń baǵalary ósip, Mına jazyǵynda shatyrdyń astynda jatady, oǵan bólek tólenedi.

– Táńirshildik Islam dininiń bir bólshegi me? Álde bólek pe? Menińshe, Táńir degen Allanyń bir aty. Osy týraly sizdiń kózqarasyńyz.

– Táńirshildikti bólek din dep aıta almaımyz. Óıtkeni, din Alla tarapynan keledi, adam tarapynan oılap shyǵarylmaıdy. Mysaly; Paıǵambarlar kimge keledi? Paıǵambarlar azǵyndaǵan qaýymǵa kelgen. Al, shekten shyqpaǵan qaýymǵa Alla Taǵala elshi jibermegen. Biz qazaq osyndaı shekten shyqpaǵan halyq bolǵanbyz. Sol kezde bizdiń babalarymyz bir Qudaıdyń baryna senip keldi. Parsysha-Qudaı, arabsha-Alla, qazaqsha, ol-Táńir. Sol kezde biz bir Táńirdiń baryna sendi. Biraq, ony qaıdan izderin bilmedi. Islam qazaq dalasyna kelgende qazaq birden qabyldady. Sebebi, qazaqtyń aıtyp júrgeni osy bolatyn.

– Aýaraıyna nemese basqa da erekshelikterine baılanysty qajylyqqa barýǵa jas shekteý qoıyla ma? Qaýsaǵan qarıa men jasy jetpegen balalardyń qajylyqqa barýy qanshalyqty durys?

Qajylyq paryz bolǵan soń jasqa eshqandaı shekteý joq. Biraq, qus tumaýy shyqqan kezde Saýdıa bıligi 65 jastan asqan qarıalarǵa qıyn ekenin eskertken edi. Biraq, ol kelmeýi kerek degen sóz emes. Sol kezderi bizdiń biraz azamatarymyz, 65 jastan asqan qarıalarǵa qajylyqqa barýǵa bolmaıdy eken dep oılap qalǵan edi.

– Ásire dinshildik qazaqtyń keı dástúrinen tozyq izdep, keı dástúrlerimizdi Allaǵa serik qosýǵa deıin aparyp tastaıdy. Fılosofıalyq tujyrym men Islam qaǵıdalaryna súıene otyryp, qazaqtyń salt-dástúri men Islamnyń arasyndaǵy baılanysty keńirek aıtyp berseńiz. Meniń oıymsha qazaq halqynyń salt-dástúri Islamnyń eń asyl elementteri sekildi. Al, siz qalaı oılaısyz?

– Bizdiń salt-dástúrimizdiń barlyǵy Islamǵa qaıshy kelmeıdi. Mysaly; QMDB-nyń ótken jyldy «Din men dástúr jyly» dep ataǵanyn bilesizder. Sharıǵattyń bir qundylylyǵy ár halyqtyń salt-dástúrlerine deıin mán beriledi, qaralady, eskeriledi.

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) Mýǵaz ıbn Jábál degen sahabany (r.a) Iemenge jiberedi. Iemenge shyǵaryp salyp turyp; «Eı, Mýǵaz! Sen Iemenge ketip barasyń. Ol jaqtaǵylardyń kóbisi hrıstıan dininde. Sen olarǵa qalaı ýaǵyz júrgizesiń»,-deıdi. Sonda Mýǵaz ıbn Jábál; «Iá, Rasýlalla (s.ǵ.s)! Sen qalaı buıyrǵan bolsań solaı júrgizem»,-dep jaýap qatady. Sonda Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) Mýǵazǵa;

Birinshi sen olardy Allanyń dinine shaqyr, namaz zeketti úıret jáne sen olardyń dástúrlerin zertte. Eger, Allanyń dinine qaıshy kelmeıtin bolsa, sen olardyń dástúrin qabyl et,-dep buıyrady. Qazir endi ásire dinshilder shyqqany da ras. Mysaly, kelinniń sálem salýyn namazdaǵy rýkýǵpen shatystyrady. Rýkýǵ, ol – dáretpen qubylaǵa burylý. Al, sálem salý ol -qurmet. Qazaq halqynyń da úlkenderge qeýdesine qolyn qoıyp sálem berýi, kezinde, handardyń aldyna bir tizerlep, oń qolyn keýdesine qoıyp, ekeıip sálem berýi – úlken izettiń belgisi bolǵan. Ózbek aǵaıyndar kúni búgin úlkenge sálem bergende eńkeıip, qos qoldaryn keýdesine qoıyp sálem beredi. Eger, sálem salý kúná bolsa, ózbek aǵaıyndardyń barlyǵy birden múshirik bolyp, dinnen shyǵyp ketpeı me?

– Qazaqstanda qajylyqqa eń kóp baratyndar kimder? Jasy, baılyǵy, qoǵamdyq dárejesi sekildi jikteýler boıynsha?

– Bizdiń kompanıa arqyly baratyndardyń basym kópshiligi burynnan beri baryp júrgen adamdar. 20-30 paıyzy ǵana jańadan kelip jatady. 2000 jylǵa deıin bizde jastar múldem barmaıtyn. Al, qazir, kerisinshe, jastar kóp. Sosyn, er azamattarǵa qaraǵanda áıelder kóbirek barady.

– BUU Adam quqyǵyn qorǵaý uıymy atynan erligi úshin beriletin «Altyn Qyran» tósbelgisimen marapattalypsyz, qutty bolsyn!

– Bul da bir Allanyń úlken syıy. 2004 jylǵy qajylyqta biz shaıtanǵa tas laqtyratyn jerde úlken qysymnyn ortasynda qalyp qoıdyq. Ol kezde 9 mıllıonǵa jýyq qajylar kelgen bolatyn. Biz Saýdıalyq sheıhtarmen baılanysyp turamyz. Meniń bir sheıh dosym habarlasyp, «Bıyl shaıtanǵa tas laqtyratyn jer óte qaýipti. Sen qajylaryńa aıt, úlken kisilerdi jaqyndatpaı-aq qoı»,-dedi. Biz sol kezde shaıtanǵa tas laqtyrýǵa daıyndalyp jatqan bolatynbyz. Sodan biz jasy úlken kisilerdi kóndirip, 500 qajydan 100 jas qajyǵa qysqartyp, dorba-dorba tasty alyp daıyndaldyq. Al, shaıtanǵa tas laqtyrý óte qıyn edi. Ortadaǵy jalǵyz dińgekke tıýi kerek tas arǵy bettegi adamdarǵa ótip ketip jatatyn. Sóıtip, 300 metrdeı jer bar, keptelip turmyz. Artymyzda bálenbaı shaqyrymǵa sozylǵan adam. Biz turǵan jerimizde turmyz. Jarty saǵat turǵan soń, men eki qajynyń ıyǵyna qolymdy qoıyp ne bolǵanyn bilmekke kóterildim. Qaraǵan kezde ne bolǵanyn túsinbeı qaldym. Aamdardyń ústinen adamdar júgirip ketip barady. Sosyn túk túsinbeı turyp qaldym. Shaıtanǵa tas laqtyratyn jer adamnyń kóptiginen keptelip qalypty. Sondaı men álgi qajylardy ertip, basqa jerge shyǵarýym kerek.

– Sosyn qajylarǵa aıttym «Myna jerden shyǵý kerek. Aqyryn oń jaqpen jyljı berińizder, eshkim qalmasyn myna jerde» dep, aqyryndap jyljytyp barlyq qajylardy shyǵaryp jatyr edim, barlyq qajy shyǵyp boldy-aý degen kezde, jańaǵy keptelip jatqan adamdardyń birinshi qatary, artanan ekinshi qatar, sosyn úshinshi qatar bir jel úrlegendeı biryńǵaı qulap jatyr. Jańaǵy jerde qulap jatqan adamdar taý bolyp úıilip qaldy. Endi bireýdi qutqarýǵa adam dármensiz ana jerde. Tek Alla dep jylaǵannan basqa amal joq. Aınaldyrǵan 5-10 mınýttyń ishinde 251 adam óldi. Eger biz sol jerden shyǵyp úlgermegenimizde jan tapsyrar ma edik?

– Sol jolǵy meniń jedel áreketim erlikke baǵalanyp, arada on jyl ótkende 2014 jyly osy tósbelgimen marapattaldym. Allaǵa sansyz shúkirlik aıtam. Mine, sol oqıǵadan keıin shaıtanǵa tas laqtyratyn jerdi jóndep, basqasha etip, jasady. Buryn eki qabat bolsa, qazir alty qabat. Burynǵydaı dińgek joq. Qazir úlken qabyrǵa.

– Qaǵbaǵa kirgende ne tiledińiz?

Qaǵba ol Allanyń úıi. Sen Allanyń qonaǵy bolyp otyrǵan soń, ol jerdegi barlyq tilek qabyl bolady. Men Qaǵbaǵa kirgende elimiz úshin, jerimiz úshin, tilimiz úshin, dinimiz úshini, Elbasy úshin tilek tiledim. Halyqtyń ımanı ál-aýqaty joǵarylaǵanyn tiledim. Men ol jerde bir dúnıe suraǵan joqpyn.

– QMDB óz mindetin qanshalyqty oryndap otyr?

Erjan qajy Maıamerov – Qazaqstannyń Táýelsiz tarıhyndaǵy úshinshi múftı. Joldas jigit, Egıpette birge oqydyq. Qazaqta jas kelse iske degen bar ǵoı. Ol kisi kelgeli beri Dinı basqarmada kóptegen ózgerister bolyp jatyr. Atqaryp otyrǵan jumystary kóńilimizden shyǵady, árıne. Din men dástúr sabaqtastyǵyn jańǵyrtyp, oqý-aǵartý, ýaǵyz-nasıhat jumystary men medreseler jumysy, ımamdardyń biliktiligi, qaıyrymdylyq sharalaryn kóptep uıymdastyrý, jat aǵymdarmen kúres máselelerinde belsendi jumys jasaýda.

– Qajylyq saparǵa barǵanda álemniń túkpir-túkpirinen kelgen musylmandarmen pikirlestińiz be? Qazaqty, Qazaqstandy qanshalyqty tanıdy? Kózqarastary qalaı?

– Alǵashynda baryp júrgen kezde, qajylarǵa kıim tiktirý degen bolmaǵan. Ony men myna «Nur-Qazaqstan» ashylǵanda alǵash bolyp tiktirttim. Týymyz tústes kók keýdesheniń aldyna da, artyna da «Qazaqstan» degen jazýdy aǵylshynsha, qazaqsha, arabsha jazdyrttym. Sol kıimmen júrgende kez-kelgeni tanyp jatady. Buryn onsha tanyp-bilmeı jatsa, qazirgi kúnde bireý tarıhymyzdy biledi, bireý Elbasymyz arqyly tanıdy, keıbireler Beıbarys sultan tektes uly tulǵalarymyz arqyly biledi. Endi bireýler álemdik bastamalarymyz arqyly biledi.... Jerimizdiń úlkendigi jóninen músylman elderi arasynda 1-oryndamyz, Allaǵa shúkir. Keıbireýler osy jaǵynan biledi degendeı. Qazir Allaǵa shúkir, kóp jurt tanıdy.

– Qazaqstannan barǵan qajylardy Qunanbaı qajynyń meshitine aparyp turasyz ba?

– Qazir Mekkede Qunanbaı qajynyń tákıesi joq. Jalpy, biz buny da zerttep qaradyq.

1872-74 jyldar aralyǵynda Qunanbaı qajynyń barǵany, ol kezde qazaqtyń 4 tákıe jaıy bolǵanyn.Ózbekterde, uıǵyrlarda bar, al qazaq keledi, bar aqshasyn qonaq úılerge shashady. Nege biz osynda tákıejaı salmaımyz dep Mekke ákiminen ruqsat alyp, 4 tákıe jaı salynǵan. Ol tarıhta bar. Keıin 1917 revolúsıadan keıin qajylardyń sany azaıyp, kelý toqtap qalǵan bolatyn. 1956 jyly Halıfa Altaı atamyzdyń aıtýy boıynsha, Túrkıadan barǵan qazaqtar sol ál-Haram meshitiniń janyndaǵy Qunanbaı qajynyń tákıe jaıynda jattyq degen. Sol tákıe jaıdyń ishinde buryndary osy elge kelgen qajylardyń sýretteri bolǵan deıdi. Qazir ol tákıe jaıdy Arabtyń sýıtı degen taıpasynyń ókilderi basqaryp otyrǵanyn jetkizgen. Al, tarıhqa úńiletin bolsaq, 1960 jyly ál-Haram meshitin úlkeıtý, keńeıtý týraly sheshim shyǵady. Sol joba boıynsha mańaıdaǵy barlyq bazarlar, qonaq úıler satylyp alynady. Sol kezede Qunanbaı qajynyń da tákıe jaıy ketedi. Meniń osy aıtqanyma Arabtyń bir tákıe jaılarǵa qaraýshy sheıhy «Bizdiń qaramaǵymyzda 100-den astam ıesiz tákıe jaılar bar. Solardyń ishinde sizderdińde tákıe jaılaryńyz bar ekenin bilemin. Tek sol tákıe jaılardy qaıta talap etý úshin qujattar bolýy kerek. Eger qujattar bolmasa eshteńe ónbeıdi»,-dep jaýap qaıyrdy. Al, negizgi qujat Aqtóbedegi Dosjan haziretiniń atynda bolǵan deıdi. Al, Dosjan hazireti qaıtys bolarynda balasyna tapsyrady. Al, onyń balalary Máskeýden KGB qyzmetkerleri surastyryp kelgende arabsha jazylǵan qujatyn, mórin, t.b. sýǵa laqtyryp jibergen deıdi. Sol joǵalǵan qujattar tabylmady. Endi biz ol jerlerge ıelik ete almaımyz.

(Jalǵasy bar)