Shyǵysta Tarbaǵataı aýdanynyń Aqjar eldi-mekeninde sol aýmaqty mekendeıtin myńdaǵan qazaqtyń tikeleı babasy Qarasha ataǵa arnap ataýly toı ótkizip, at shaptyryp, aqyn aıtystyryp, kókpar tartyp, aqyndar músháırasyn ótkizip, mármár, granıttan tas kitap tizip, sol jerdegi aǵaıyndar ata atyna arnap salǵan saıabaqty memleketke tapsyrý sharalaryn uıymdastyryp jatyr. Bul shara tamyzdyń 2-sinen 4-ine deıin josparlanyp, aýdan ákimdiginiń jáne oblystyq ishki saıasat bólimi men BAQ mekemeleriniń qoldaýymen ótýde.
Qarasha degen kim?
Qarasha - Qojaǵuldyń nemere-tete týysy. Bes Baıjigitten Jumuq tabynyń qara shańyraǵy – báıbisheniń kenjesi eken. Jańaǵy Qojaǵul degenimiz áıgili Qarakereı Qabanbaıdyń ákesi. Qarasha týraly urpaqtar arasynda taraǵan ańyz-áfsana, óleń-jyrlar barshylyq. «Qarasha 13 jasynda úlken aǵasy Bolattyń meńzeýimen kishi aǵasy Táýkeni jazataıym óltirgeni» týraly, oǵan qosa anadan besinshi uly bolyp týǵanda judyryǵy túıilip týǵan eken. Ashsa sábıdiń ýysynda qan bolypty. Sodan «qandyqol Qarasha, qan ustap týǵan Qarasha», - deıtin sóz erip, ol aǵasy Táýkeni óltirýimen aıqyndala túsken kórinedi. Qarashany atan túıeniń ar jaǵynan qaraıtyn, 10 jasynda taıǵa minse aıaǵy jer syzatyn, qapsaǵaı bitimdi qara dáýdiń ózi bolǵan desedi. Qarasha týraly «ata óleń» bar (atatekti jyrlaıtyn óleńdi ata óleń deıdi). Bul óleńdi men 1982 jyly oqý bitirip kelgende sol tusta jasy 80-nen asqan Zeınep degen apamyzdan jazyp alyp edim.
«Aıtaıyn arǵy atamyz Qarashany,
Kıinse saýyt-saıman jarasady.
Atqan oǵyn taba almas keı jamandar
Úıde jatyp oljaǵa talasady», - dep keletin. Oq degeni jebe ǵoı jebeni kóp ret paıdalanady. Qoldanylǵan jebeni qaıta alyp, qaırap, qoramsapqa salady. Al Qarasha tartqan jebe tym alys ushatyn, taba almaıtyn bolsa kerek. Osy úshinshi jol taǵy bir nusqada:
«Qamalǵa qarsy shappas keı jamandar,
Úıde jatyp oljaǵa talasady», - dep júr. Bul da erte zaman tili. Óleń aldyńǵy ǵasyrlarǵa tán bolar.
«Ákesi Qarashanyń Jumyq ótken,
Kóp sarbaz bul atadan týyp ótken.
Áriptes, sen bilmeseń men aıtaıyn
Mámbet, Toǵas úsheýi jýyq ótken». (Mundaǵy Mámbet – Qarakereı Qabanbaıdyń uly ákesi).
«Áriptes, sen bilmeseń men aıtaıyn» degen joldan bul óleńniń aqyndar aıtysynda týǵanyn bilemiz. Endeshe «Qarasha esimi» eski ǵasyrlar da aq aıtys aqyndarynyń taqyryby bolǵan. Búgingi alaman aıtysqa kelip otyrǵandar bul taqyrypty jyrlaıtyn aıtys aqyndardyń alǵashqy býyny bolmaǵany.
Ózi qan ustap týǵan, ózi qapsaǵaı bitimdi, 13 jasynda qaıyń toqpaqpen qaǵyp qalyp, qapıada aǵasyn mert etip alǵan Qarasha batyrdyń ómiri naǵyz qan tógis zamanda – qalmaq qataıyp, qazaq bosaǵan tusta, «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» dáýirine týra keldi. Áıgili qolbasy Qabanbaıdyń tete aǵasy retinde bir dáýirde, bir aýylda jasady. Alakólden Syr boıyna deıin shegingen, shubyrǵan el-jurtyn qorǵady, qonys aýystyryp, kóshirip otyrdy. Syrdy, Arqany, Esil-Nurany aınalyp, Ertisti órlep, ejelgi mekeni Tarbaǵataıdy qaıtyp kelip basty. Nemereleri Jańqar, Jáýendir Qabanbaıdyń qas batyr sardarlary boldy (Jáýen batyr týraly jıyrma bettik eski óleń-maqalany Úrimshide shyǵatyn «Mura» jýrnalyna bastyrǵany týraly áńgimesin fólklorshy Asqar Igennen búgin estidim. Ózi osynda toıda otyr). Qarashada bes ul bolǵan. Ekeýinen ǵana urpaq tarap, Alty Aman, Bes Shoqaı atandy. Bulardyń bári de Qabanbaı batyrdyń tete týysy, qandy kóılek qatary ekenin eskersek, olardyń ne úshin ómirin bergenin ańdaýǵa ǵalym bolý qajetsiz. Qabanbaıdyń mańyndaǵy jigitterdiń birazy nege urpaqsyz ketti dep eshkim soǵys qaptamasyn suramas.
1758 jyly jazdyń sońynda Qabanbaı uly – Álini Úrimjige jylqy aıdatyp jiberedi. Bul qytaı-qazaq jylnamasynda «jylqyǵa jibek», - dep atalatyn saýda qatynasynyń bastalýy bolatyn. Álini aıtyp otyrǵanym Qojaquldyń osy nemeresiniń bir áıeli jońǵar qyzy bolatyn. (Jeti Áli, Bes Múneı. Bundaǵy Múneı qalmaq qyzy). Al Qarashanyń nemeresi Janataıdyń da bir áıeli qalmaq qyzy. (Segiz Janataıdyń tórteýi qalmaq sheshemizden). Áliniń alǵany Qabanbaı ákelgen olja, al Janataıdyń alǵany aǵasy Jańqar batyr ákelgen qalmaq qyzy. Jaýdan túsken oljanyń ishindegi eń qymbaty qyz bolǵan. Ol tek sardarlardyń ǵana úlesinde edi. Endeshe Jańqar asa bedeldi sardar bolǵanyn baıqaımyz.
1758 jyldyń qańtarynda Tarbaǵataı, Saýyr, Barlyq jaýdan bosaǵan soń Qojabergen men Kókjalbaraq Jońǵar oıpatynyń Úlińgir, Manas kólderin aınalyp, sholǵynshylyq jasaǵanda Sın generaldaryna jolyǵady. Sın generaldarynyń qaptamasynda jazylǵandaı: Qojabergen olarǵa Qabanbaıdyń elde joq ekenin, 3000 qol bastap, Sarybelge jol tartqanyn – jońǵarlarmen sońǵy shaıqasqa ketkenin jazady. Qabanbaıdyń negizgi qosyny Baıjigit balalary ekenin eskersek Qarasha urpaqtary da sol qosynnyń aldyńǵy shebinde júrgeni anyq.
Qarasha babaǵa arnap nege saıabaq ashamyz? Nege oǵan mármár men granıtten tas kitap qoıamyz? Nege táýelsiz qazaq eliniń bir túkpirine – el sheti jer shegine myńdaǵan kisini shaqyryp, alaman aıtys ótkizip, at shaptyryp, kókpar tartyp, kók týdy kóteremiz?
Oǵan qysqasha tórt aýyz sózben jaýap berer edik:
Birinshi – XVIII ǵasyrdaǵy qazaq-jońǵar teketiresinde aıyrylyp qalǵan alty ólkemizdi 35 jylǵa sozylǵan surapyl soǵyspen azat etken, qarý ustap qan keship, tulpar minip tý alǵan myńdaǵan qazaq batyrlarynyń aldyńǵy leginde Qarasha jáne onyń uldary men nemereleri qaısarlyqpen shaıqasty. Qandas baýyry Qaragereı Qabanbaıdyń qatarynda qasqaıyp turdy. Buǵan kúmán bar ma?! Joq!
Ekinshi – qazaq dalasynyń el shegindegi shuraıly sulý mekeni Tarbaǵataıdyń arǵy bet-bergi betin jaýdan bosatyp, Shúrshit qytaıdyń quqaıyna qaramaı basakóktep qaıta qonǵan Jumyq urpaǵyn jumyldyryp qondyrǵan da Qarasha jigitteri. Oǵan kýá Jáýen batyrdyń Alty Jumyqqa jer bólýi. Alty Jumyq áli kúnge sol mekeninde otyr. Osy urpaq kúni búgin ulan-baıtaq qazaq shekarasynyń bir shebin kúzetip, bir keregesin tirep tur. Bul shyndyq pa?! Shyndyq.
Úshinshi – Qarasha babamyzdyń batyrlyǵy men qaısarlyǵy emeı nemene? Búgingi osyndaǵy myńdaǵan qazaqtyń ákeleri Alty Aman, Bes Shoqaıdy «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamadan» aman alyp ótti, jáne qaısar, bolmysy berik tuqym etip taratty. Bul erlik pe? Erlik. Jansebildik pe? Jansebildik. Ómirsheńdik pe? Ómirsheńdik.
Tórtinshi - keıde biz bes balaly, on balaly ákelerge qurmet bildirip jatamyz ǵoı. Osy kúngi osy ólshemmen qarasaq Qarasha batyr qansha balaly ata jáne qandaı urpaqtyń atasy? Myńdaǵan urpaqtyń atasy. Qazaq eliniń otansúıgish ul-qyzdarynyń atasy. İsker, yspar, eńbekqor, patrıot urpaqtyń babasy, rýhy bıik aqyn-jazýshylardyń tegi.
Búginde qazaq eliniń irgesin bekitken, keregesin kergen myń urpaǵy jınalyp 300 jyl buryn ótken atasyna arnap saıabaq salatyn, toı toılap, rýhyn jańǵyrtatyn jurt ózin Qarasha esimimen baılanystyrady. Solaı ǵoı?! Solaı!
Jalpy bizdiń shyǵys elimizdiń kúni shyǵatyn, elimizge jaryq pen jylý taratatyn myń ózeni burqyraǵan Shyǵys qana emes, sonymen qatar halqymyzdyń aqyl-parasatynyń, eldik rýhynyń da shyǵysy. Oǵan XVIII ǵasyrdaǵy otan azattyq kúresin Qabanbaı, Kókjalbaraq, Qojabergen, Er Jánibek, Aqtanberdi, Shyńqoja, Quttybaı, Baıǵara, Aqtaılaq,, Dáýletbaı, Jańqar, Jáýen syndy bıler men batyrlardyń esimimen aıtylatyn erlikterdi aıtýǵa bolady. Sonymen qatar ótken ǵasyr basyndaǵy Alash ıdealyn, osy bir Tarbaǵataıdyń ózinen shyqqan Erejep Itbaev, Baqı Shalymbetov, Otynshy Áljan, Myrzasadyq Qurmanǵazy, Jákýlá Kúshik, Ábilmájin Túsip qatarly esimderdi aıtaıyqshy – bul meniń qapelimde aýzyma túsip turǵandary.
Otarshyldar qarsylasyn qulatý úshin basyna soqqy jasaıdy. Shyǵys - qazaq rýhynyń, qazaq azat ıdealynyń, qazaq mádenıetiniń basy edi. Jaý qazaqty basqa soqty. Shyǵys eseńgirep qalǵan. Búgingideı shara - rýhty babalaryn taný, olardyń erligin dáripteý, tulǵalyq beınelerin túsiný Shyǵys úshin shynymen qajet sharalar. Elimizdiń basqa - ońtústiginde, batys ólkelerinde ulttyń oıanýy – tegin tanýy, ulttyq rýhqa toptasýy birshama qarqyn alǵan.
Al, Shyǵysta she?
Bul úrdis óte baıaý júrip jatyr. Memleket qurýshy ult ókilderiniń tarıhı tulǵalardy ulyqtaýy, qazaqtyǵyn, azattyǵyn sezinýi, Elbasy aıtyp otyrǵan rýhanı jańǵyrý úrdisiniń ózegi bolmaq. Sondyqtan da keıde Shyǵystyń patrıoty retinde osyndaı ulttyq bógenaıy bar sharalarǵa belsene atsalysqym kelip turady. 2012 jyly Qabanbaıǵa Boǵasta eskertkish qoıǵannan bastap, 2013 jyly Jákýlá Kúshikulynyń 150 jyldyǵy, 2014 jylǵy Er Jánibektiń 300 jyldyǵy, 2015 jylǵy Baıtaılaq batyrǵa kesene turǵyzý, 2016 jylǵy Muryn ana, Maqta ata, Hantoǵas, Zere ájelerge eskertkish qoıý sharalarynyń bárine de belsendi qatystym. Buny men Shyǵystyń – qazaqtyń perzenti retindegi boryshym dep sanaımyn.
Almas Ahmetbekuly aqyn, QR Mádenıet qaıratkeri, Tarbaǵataı aýdanynyń qurmetti azamaty
