Erkin Omardyń "Qazaq tiliniń qadirin ketirmeıik" degen kitapshasy qolymyzǵa tústi. Onda avtordyń qazaq tili zańdylyǵynyń buzyla bastaǵany, dybys úndestiginiń saqtalmaýy týraly jazylǵan maqalalary toptastyrylǵan. Bul maqalalardy oqyǵan til mamandary, qarapaıym oqyrman, osy máselege kóńil aýdaryp, til buzylǵan aımaqtarda til máselesin qolǵa alady degen úmitpen Qamshy qoljazbany birneshe bólimge bóle otyryp, oqyrman qaýym nazaryna usynady.

Aýyrdy nar kótermes, men kóterdim,      

Bilemin,                                                       

       Aqyrynda, bir kúni bel  keterin.                

Shyndyqty aıtqan aqynda, arman bar ma,

Túımedeı tıse boldy, elge sebim.             

Turmaǵanbet Kenjebaev

Shala qazaqtardyń qazaqsha sózderdi ózbek tiliniń dybys úndestigimen aıtady deýimizdiń mánisi nede?

Ol úshin ózbek tiliniń álippesine nazar aýdarý kerek. Ózbek halqy da, qazaq halqy sıaqty túrki tildes halyq bolǵanymen, eki ulttyń tilderinde úlken aıyrmashylyqtar bar. Ózbek tilinde 35 dybys (árip) bar. Árip degenimiz – sol dybystardyń tańbalanýy. Qazaq tilinde 42 dybys bar. Ózbek álippesinde i, ń, y, u, ú, ó, sh sıaqty áripter (dybystar) joq. Shala qazaqtardyń qazaq tilin umytýlaryna baı-lanysty, osyndaı dybystar bulardyń tilderinen joıylyp ketken. Sóz ishinde kezdesetin osy dybystardy durys aıta almaıdy. Bulardyń tilderinde ózbek tiliniń dybys úndestigi qalyptasqan deýimizdiń sebebi osy. Oǵan bulardyń kez kelgen sózdi ózbek tiliniń dybys úndestigimen aıtyp buzatyndyǵynan kóp mysaldar keltirýge bolady. Mysaly myna sózder: men, sen, ol, olar, biz, men be?, siz be?, bireýi, balalar shala qazaqtardyń tilderinde qalaı, ózbek tilinde qalaı aıtylatynyn salystyraıyq:

Shala qazaqsha               Ózbekshe:

Menshi, senshi, olshy, olarshy         menchı, senchı, ýchı, ýlarchı

Bireýsi, ekeýsi                 bıttásı, ekkalosı, ekovı

Kelesin, qalaısyn          qaláısán, kelásán

Ne deısin                         nema deısán

Bolad                              býládı

Bizder                             bızlár

Baldar, baladar              bolalár

Munyń aldyndaǵy maqalamyzda aıtyp ótkenbiz. Shala qazaqtardyń habarly sóılemderdiń aıaǵyna «da» degen sózdi qosyp aıtatyndaryn. (Kitapsha «Qazaq tiliniń qadirin ketirmeıik» 2-bólim) Nege qosyp aıtady? Mysaly myna sóılem: «Aıtqan edi, á», ózbek tilinde qalaı aıtylady. Olarda «i» dybysy joq qoı. Ózbek tilinde «Aıtgan edı, da». Mine, shala qazaqtardyń «aıtyp ed, da», «kep qap ed, da», «otyp atqan ed, da» dep qazaqsha sózderdi durys aıta almaı júrgenderi osy ózbek tiliniń áseri. Ózbek tiliniń dybys úndestiginiń áserinen qazaqsha sózderdi buzyp aıtady. Endi suraýly sóılemderdiń sońynda qosaqtalyp aıtylatyn «ne» sózine keleıik. Munsyz birde bir suraýly sóılem aıtylmaıdy. «Kelesyn ba, ne?» Ózbek tilinde bul sóılem qalaı dybystalyp aıtylady. Ózbekshe «kelesánmı?» Ózbek tilinde «ń, i» áripteri joq ekenin aıttyq. Shala qazaqtardyń «Kelesyn ba, ne?» dep aıtyp júrgenderi de, bulardyń tilderindegi ózbek tiliniń dybys úndestiginiń áserinen burmalanǵan sóz. Ózbekshe sózdiń aıaǵyndaǵy «mı» býyny, «ne» degen sózge aınalǵan. Osylaısha ne ózbekshe emes, ne qazaqsha emes, eki ulttyń tiline de kelmeıtin sózderden, shala buzylǵan til qalyptastyryp alǵan. Al «ba»-sy qazaq tilindegi suraýly demeýlik shylaý «be». Ózbek tiliniń dybys úndestiginiń áserinen «ba»-ǵa aınalyp tur. Qazaqsha sózderdiń aıaǵynda keletin me, be, pe, te sıaqty «e» dybysyna aıaqtalatyn qosymshalardyń barlyǵy, shala qazaqtardyń tilderinde ma, ba, pa, ta bolyp aıtylady. Keshe ma, ne? (Durysy: Keshe me?), syz ba, ne? (Siz be?), barýyn kereksyn ba, ne? (barasyń ba?), jigitshe ma, ne? (jigitsiń be?), erkekshe ma, ne? (erkeksiń be?), kettik pa, ne? (kettik pe?), kóbinshe ma, ne? (kóbi me?), bizder ma, ne? (biz be?) t. b.

Baldar, baladar, odar, budar, sodar, mynadar, bardyqta-ry, kisider, úıder degen sózderden de, bulardyń tilderinde qazaqsha -lar, -ler kóptik jalǵaýlarynyń burmalanyp -dar, -der, -ge aınalyp ketkenin kóremiz. Bul da ózbek tiliniń áseri.

Al qazaq tiliniń úndestik zańy boıynsha: Balalar, olar, solar, bular, analar, mynalar, barlyǵy, kisiler, úıler, – dep aıtylady. Zań degenimiz ne? Ol buljytpaı, ózgertpeı oryndalatyn qatań talaptar. Shala qazaqtarǵa, osy qazaq tiliniń úndestik zańyn buljytpaı oryndaý jóninde qatań talaptar qoıylmaǵan. Jıyrma jyl boıy qazaq mektepterinde sabaq berip júrgen shala qazaq muǵalimder, áli kúnge deıin «balalar» degen sózdi, durys aıtýdy úırenbegen. «Baldar» dep júr.

Bizdiń dıálekti sózder dep aıtyp júrgenimiz, osyndaı tilin joǵaltyp alǵan adamdardyń tilderindegi buzylǵan sózder. Jáı ǵana jekelegen sózder emes, sol buzylǵan sózderden qalyptasqan úlken til. Bul qazaq tilin, qazaq tiliniń dybys úndestigin tolyq umytqan, ózbek tiliniń dybys úndestigin qalyptastyrǵan, biraq ózbek tiline kóship úlgermegen adamdardyń shala tili. O ıaqta, bú ıaqta, mı aqta, o ıerde, bú ıerde, káı ıerde-si qazaqsha emes, ózbekshe sózder. Bulardyń tilderiniń sózdik qory negizgi alty toptan:

1. Burmalanǵan ózbekshe sózderden (Ózbekshege kóship úlgermegendikten);
2. Burmalanǵan qazaqsha sózderden (Qazaq tilin umytqandyqtan);
3. Ózderi oıdan shyǵaryp qalyptastyryp alǵan sózderden;
4. Shatastyryp qoldanyp júrgen qazaqsha sózderden;
5. Aýdarmaı (qazaqshasyn bilmegendikten) aıaǵyna qazaq-sha jalǵaýlardy jalǵap aıtyp (jazyp) júrgen oryssha, ózbekshe sózderden;
6. Qazaq tiline durys aýdarylmaǵan (bul da tildi umyt-qandyqtan) qate sózderden turady.

Qazaqshaǵa aýdardyq, til bóliminde bekittirip, qazaq tiline engizdik degen keıbir sózderine qaraı otyryp, bular-dyń tilderinde qazaq tiliniń dybys úndestigi joq ekenin seze qoıasyz (olımpıadalyq – olımpıalyq t. b.)

Burmalanǵan ózbekshe sózder:

1. Synyp (ózbekshe «sınıf» ) Kylas  Qazaq tilinde týyndy sóz. Túbiri: syný

 Maǵynasy: Syndy, shaǵyldy, qırady nemese synyp qaldy.

13. Menshi, senshi (menchı, senchı)                Men, sen
14. Bizder (Bızlár)                                     Biz
15. Halal (Halol)                                       Adal
16. Telim (Tılım)                                        Bólim, bólik, tilik, tilim

20. Mýbarák (mýborak) bosyn Qutty bolsyn  

1. Burmalanǵan qazaqsha sózder

Qudireti – quzyreti, úńireıip – opyraıyp, myjyraıǵan – myjyryq, ejelgi – ezelgi, kázir – azyr, jarapazan – jarama-zan, Alla – Allah, zalalsyz – zararsyz, taıdym – saıdym, pasyq (adam) – sasyq (adam), jaba sal – jaýa sal, jap – jaý, tabyldy – taýyldy, minbe – minber, bilimdi – bilimger, daryndy – darynger, zardap shekken – zardapker, sebepshi – sebepker, atbegi – atbegishi, qusbegi – qusbegishi, kem – keshin, kóbinese – kóbinshe, tostaǵan – tostaq, qadirli – qadyrmendi, arqan – qoqan, Beke – Bıkosh, Seke – Sıkosh, aýrýshań – aýyrshaq, qalaısyń – qalaısyn, bolady – bolad, beredi – bered, birtindep (bir-birlep) – birindep, kelesiń – kelesin, jıyrma – jygyrma, júz – dúz, túzetý – dúzetý, dáret – ájet, t. b.

Ózderi oıdan shyǵaryp qalyptastyryp alǵan sózder

Bıyl – aǵym, bıylǵy jyl – aǵymdaǵy jyly, oryndyqtyń aıaǵy (sıraǵy) – tuıaǵy, tórt aıaqty mal – tórt tuıaqty, aldyńǵy kúni – keshen arǵy kúni, búrsúgúni – erten arǵy kúni, tórburysh – tórtkúl, dúnıeniń (álemniń) tórt buryshynda – tórtkúl dúnıede, úshburysh – úshkil, kópburysh – kópkúl, bilimin jetildirý – biliktiligin (quzirettiligin) arttyrý, osy qatarda – osy sanatta, qatty aıaz – qys shildesi, tárbıe – ýyz tárbıe, uıqysyzdyq – qymyz uıqysyzdyq, sózdik – tilashar, ómirbaıan – túınekteme, sózjumbaq – ermekteme, buzylady – súriledi, aq jaýyn – sylbyr jaýyn, ótkinshi – soqyr jaýyn, qumyrsqalar – pishimaılar (shimal), baspaldaq – tepeshik, qaraqurt – qara jesir, aqyryn – beımaral, ónegeli (úlgili) – ulaǵatty, ıesi – egesi, táýelsiz el – egemen, boıym tońdy – muzdaqtady, ósekshi – toqyldaq, jaǵympaz – týflı jalaǵysh, kólemi – pishimi, alyńyz – máńiz, qalqoz – keńshar, nemeresi (shóberesi) – tikeleı urpaǵy, aýyldyń azamaty – aýyldyń tý-masy, óleń jazady – óleń toqıd, keptelis – keptelek, túkke turmaıdy – arzymaıdy, kólikterdi tekserý – tehnıkalyq qaralym.

4. Shatastyryp qoldanyp júrgen sózderi

Syǵylysyp tur – qalanyp tur, jýynaıyn – shomylaı-yn, júgirmeńder – shappańdar, malaqaı – tymaq, jalǵyz aǵash – toǵaı, qap – qalta, t. b. (Shala qazaqtardyń sózderinen qurastyrylǵan sózdiktiń 9-bólimin qarańyz.)

• Aýdarmaı aıaǵyna qazaqsha jalǵaýlardy jalǵap aıtyp (jazyp) júrgen sózderi

Máshınege ot aldyraıyn – mashındi hodtap qoıaıyn, Qarasýdyń kópirinen – Qarasý mostan, habarlasańshy – zvandasaı (aıtasasaı), jaqsy ma – bári normalnyı ma?, ulttyq esep – mentaldy arıfmetıka, ustazbyn – qazaqovedpin, qaıdasyń – gdesin?, dárigerlik járdem – medısınalyq járdem, kólikterdi tekserý – tehnıkalyq baıqaý, qylmysty izdestirý bólimi – kırmınaldyq polısıa, tájirıbe jumystary – praktıkalyq jumystar, tájirıbe alýshylar – praktıkanttar, jol saqshysy – jol polısıasy, sandyq tásilmen – sıfrlandyrýmen, aıryqsha belgisi – elıtalyq brendteri, úırený jattyǵýlary – tanymdyq trenıgter, t. b.

Jalǵasy bar...