Qazir  «Táýelsizdik  bizge  ne  berdi?»  degen  suraq  kóp.  Oǵan  jaýap  ta jetedi. Táýelsizdik ápergen teńdiktiń biri — tarıhymyzdy tarazylap, ótkendi  jańartyp,  óshkenimizdi  qaıtaryp,  «aqtańdaqtardyń»  ornyn toltyrýdamyz.  Kezinde  patshalyq  reseıdiń  senzýrasy  jarıalanatyn baspa ónimderin tekserip, jarıalaýǵa «bolmaıdy» degen jerlerin aq boıaýmen boıap, jasyrǵan, óshirgen.  Baspahanadaǵy áripterdi qaıta  terip  ózgertý  óte  qıyn, ári ýaqytty kóp alatyn bolǵandyqtan, alynǵan sóz, sóılemder orny aqtańdaq bolyp qalady eken. Bul aqtańdaqtar Keńes Úkimeti kezinde de odan ármen molaıdy. Ásirese alashordashylar esimderi tek elimiz táýelsizdik alǵannan keıin ǵana keńinen atala bastady.

1917 jylǵy Aqpan tóńkerisinen soń qazaq qaýymynda jappaı qoǵamdyq-saıası belsendilik  týa  bastady. Patshanyń  taqtan  qulatylýy  ezgide  jatqan  qazaq qoǵamyn dúr  silkintti,  jyldar  boıy  ańsaǵan  azattiq  úmitin  oıatty.  Qazaqtyń  aldyńǵi  qatarly zıaly  ókilderiniń  arasynda  ózin-ózi  basqarýǵa  degen  nıet  pen qulshynys paıda boldy. Bir ǵasyrdan astam ýaqyt boıy otarlyqta kún keshken qazaq halqynyń ulttyq sana-sezimderiniń oıanyp, býrjýazıalyq-demokratıalyq jańa úrdisterge qol sozýy zańdylyq edi. Demokratıalyq jańarý  nyshandaryn  el  arasyna  taratyp,  ony  iske  asyrý jumystarynda ulttyq  «Qazaq»  gazetiniń  tóńiregine  toptasqan  qazaq  zıaly  qaýymy  erekshe  ról  atqardy.  Olardyń  uıymdastyrýymen  1917  jyldyń  kókteminen  bastap,  qazaq  jerindegi  6  oblysta  jappaı  qazaq  sıezeri  ótkizile  bastaǵan edi. Halyqtyń zıaly qaýymynan bólek jergilikti basqarýshy, dinı ári dáýletti tap ókilderi bas qosqan  bul  tarıhı  jıyndarda  jańasha  basqarý,  bilim  berý,  sottyq, din, t.b.  mańyzdy máseleler qarastyrylǵan  bolatyn.  Oblystyq  sıezerden  soń 1917 jylǵy 21-28 shilde aralyǵynda Orynborda jalpy qazaq quryltaı sezi ótkizilip, onda ulttyq «Alash» partıasy men Alash Orda ókimetiniń resmı túrde negizi qalanǵany  belgili.  Ulttyq partıa  men  ókimet  qurý  ıdeıasy  budan  erterek  paıda bolǵandyǵyn aıta  ketý  kerek,  ol  jer-jerdegi  jıyndardan  soń  birte-birte  iske asyrylǵan bolatyn.
Basqa óńirler sekildi Qobda jeri de bul saıası naýqandardan tys qalǵan joq, onyń topyraǵynan Alashqa múshe bolǵan birneshe qaıratker shyqty. Olardyń birqatary 1917 jyly 2-8 kókek aralyǵynda Orynborda bolyp ótken Torǵaı oblystyq I qazaq  sezine  qatysqan.  Bul adamdarǵa  toqtalmas  buryn  atalǵan  tarıhı  jıyn týraly azdaǵan málimet bere ketken jón.

Torǵaı oblystyq I qazaq, sezi — tarıhymyzdaǵy asa mańyzdy oqıǵalardyń biri. Sebebi bul patsha qulatylǵannan keıingi qazaq jerinde ótkizilgen tuńǵysh ulttyq bas qosý bolatyn, munda alǵash ret ulttyq mańyzǵa ıe máseleler qarastyryldy.  Alǵashqy bolyp  uıymdastyrylǵandyqtan  bul  jıyn  qazaqtyń  basqa  óńirlerine úlgi boldy, sál keıinirek ótkizilgen basqa oblystyq sıezer kóbine osy Torǵaı seziniń  qararlaryn  qaıtalady.  Torǵaı  jıynynyń  bir  oblys  kóleminen  shyǵyp, jalpy  ulttyq  deńgeıde  bolyp  etkenin  belgili  tarıhshylar  K.  Nurpeıisov pen M. Qoıgeldıev te erekshe atap ótedi. Onyń ústine, bul jıynǵa oblysqa sol tusta engen Aqtóbe, Qostanaı,  Yrǵyz  jáne  Torǵaı  óńirlerinen  ǵana  emes,  Qazan  men  Ýfadan, Qazaqstannyń Aqmola, Semeı, Syrdarıa oblystarynan, Bókeı ordasynan, barlyǵy 300-den asa delegattar qatysqan. Sıezi belgili Alash qaıratkeri, «Qazaq» gazetiniń bas redaktory  Ahmet  Baıtursynov  ashqan.  Atalmysh  jıynnyń  M.  Dýlatov, S. Qadyrbaev, A. Qalmenov, Ý. Tanashev, O. Almasov syndy belsendi Alash lıderleriniń yqpalymen ótkenin atap ótken jón.

Osy tarıhı  bas  qosýǵa  Qobdadan  Ábdihamıd  Júndibaev,  Kereı  Turymov, Toqmaǵambet Jantasov, Muhamedáli Meńdibekov, Esmaǵambet Altybasov jáne Shyn-taı Dárjanov sekildi azamattar qatysady. Bulardyń arasynan halqymyzdyń birtýar ardaqty uldary Álıhan Bókeıha-nov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatovtarmen birge «Alash» partıasyn qurýǵa belsene atsalysqan jáne onyń baǵdarlamasyn jazǵan jeti qaıratkerdiń biri Ábdihamıd Júndibaevty aıryqsha atap ótýge bolady. Qobda  jeriniń  aıaýly  perzenti  ári  maqtanyshy  Ábdihamıd  Júndibaev  1893 jyly qazirgi Talsaı aýylynyń mańynda dúnıege kelgen. Ol — Alash qozǵalysynyń qaıratkeri, onyń torǵaılyq tobynyń belsendi múshesi. 1906-1909 jj. aralyǵynda Orynbordaǵy orys-qazaq mektebinde, eki jyldyq qazaq muǵalimder ýchılıshesinde oqyǵan, jýrnalıs, pýblısıs ári  aýdarmashy  bolǵan.  Ol oqýlardy bitirgen  soń  týǵan jerine  qaıta  oralyp,  Qobda  bolysynyń  №  5  aýylynyń  azamaty  sanalǵan jáne  osynda  Qosybaev  atyndaǵy  bir  klastyq  ýchılısheniń  múǵalimi  bolyp  qyzmet etken. Saıası ahýaldarǵa belsene ún qosyp, Álıhan Bókeıhanovtyń basshylyǵymen Alash organy  —  «Qazaq»  gazetinde  Reseı  ımperıasynyń  otarshyldyǵyna  qarsy  maqalalar  jarıalap  otyrǵan.  1917  jylǵy  Aqpan  tóńkerisinen  soń,  Torǵaı oblystyq  komısary  bolǵan  Álıhan  Bókeıhanov  óz  buıryǵymen  Ábdihamıdti oblystyq komısarıat janyndaǵy aıryqsha tapsyrmalar jónindegi kishi sheneýnik etip bekitken. Kóp uzamaı Aqtóbe ýezinde zemstvony engizý jónindegi nusqaýshy bolyp taǵaıyndalǵan.

Ábdihamıd 1917 jylǵy shilde jáne jeltoqsan aılarynda Orynborda ótkizilgen  jalpyqazaq  sıezeriniń  júmystaryna  belsene  aralasady.  5-13 jeltoqsan aralyǵynda ótken osy jıyndardyń sońǵysynda jedel túrde avtonomıa jarıalaýdy jaqtap daýys beredi. Atalǵan sıeze Ábdihamıdten basqa Jansha jáne Halel Dosmuhamedovter, Aspandıar Kenjın, Ýálıdhan Tanashev, Ǵumar Qarash, Saǵyndyq Dosjanov, Baqytkereı  Qulmanov  bastaǵan,  negizderin  batys  qazaqstandyq  Alash qaıratkerleri quraǵan  33  adam  shúǵyl  túrde  jeke  Qazaq  Avtonomıasyn  jarıalaýdy talap etkenimen, Álıhan, Ahmet, Mirjaqyp, Maǵjan Jumabaev, Álimhan Ermekov,  Turaǵul  Abaıuly,  Seıdazym  Qadyrbaev  bastaǵan  42  delegat  mundaı  sharany áli erte dep taýyp, avtonomıaǵa qarsy daýys bergen bolatyn.

Ábdihamıdtiń 1917 jyldyń  kókek  aıyndaǵy  tuńǵysh  Torǵaı  sezine  delegat  retinde qatysqany  aıtyldy.  Al sol jylǵy 20-25  tamyz  aralyǵynda  ótken  II  Torǵaı oblystyq qazaq seziniń negizgi uıymdastyrýshylarynyń biri osy jerlesimiz bolatyn. Aldyńǵy jıyndardaı Orynborda emes, Aqtóbede ótkizilgen bul basqosýǵa Aqtóbe, Qostanaı, Yrǵyz jáne Torǵaı ýezeriniń delegattary qatysqan. Sıez prezıdıýmy 5 adamnan turǵan: tóraǵasy Myrzaǵazy Esbolov, músheleri retinde Saǵyndyq Dosjanov pen Ahmet Tuńǵashın saılansa, hatshylary Tel Jamanmurynov pen Ábdihamıd Júndibaev bolǵan. Jıyn baǵdarlamasy memlekettik basqarý formasy, qazaq oblystarynyń avtonomıasy, jer máselesi, halyqqa bilim berý, sot sekildi 15 ózekti máselelerdi qarastyryp, alǵashqy máseleler boıynsha Reseıde demokratıalyq federatıvtik respýblıka bolýy tıis, al qazaq halqy úshin ulttyq-terrıtorıalyq  jalpyqazaq  avtonomıasyn  engizý  qajet  degen  qararlar  shyǵarady.  Ábdihamıd bul jıynda basty rólderdiń birin atqarǵan. Alash Orda týraly qujattardy jınap, 1929 jyly jaryqqa shyǵarǵan N.Martynenko Aqtóbedegi sıez týraly eskertpesinde  bylaı  dep  kórsetedi:  «...etot  sıez,  kak  ı  v  drýgıh  gýbernıah,  pro-hodıl  pod  rýkovodstvom  takıh  deıateleı  kak  Doshanov,  Jýndýbaev,  ıavlávshımısá vposledstvıı zapravılamı  partıı  «Alash».  Prınátye rezolúsıı govorát  o  tom, chto  Rossıa  doljna  byt  demokratıcheskoı  federatıvnoı  respýblıkoı  ı  o  neob-hodımostı sozdat samostoıatelnýıý kırgızskýıý nasıonalnýıý partıý...».

Munda atalǵan Saǵyndyq Dosjanov Aqtóbe óńirinen shyqqan belgili Alash qaıratkeri bolatyn, ol belgili bir sebeptermen tóraǵalyqtan bas tartqan Esbolovtyń ornyna, jıynnyń qalǵan jumysyna tóraǵalyq etken.1917 jyldyń  aýmaly-tókpeli  bir  kezeńderinde  Ábdihamıd  Alash  organy – «Qazaq» gazetin shyǵarýdy da óz mindetine alǵan. Bul týraly belgili revolúsıoner, aqyn ári qoǵam qaıratkeri Sáken Seıfýllınniń ataqty «Tar jol, taıǵaq keshýinen» bile alamyz. Munda Sáken Ábdihamıdtiń atalǵan gazettiń sol jylǵy 27 aqpandaǵy nómirine shyqqan maqalasyn mysal keltirgen. Sol maqalanyń sońǵy jaǵynan úzindi keltireıik: «...Osyndaı zamannyń aýdarylyp turǵan shaǵynda, jurt gazet habaryna asa muqtaj ekendigin oıǵa alyp, jan-jaqqa habar berip, jón siltep, nusqa kórsetip turǵan «Qazaq» gazetiniń basynda túrǵan azamattardyń Orynborda joq ekenin kórip, jaýyn tilegen egin qalpyndaǵy jýrttyń úmitine qarsy barý nıetimen Orynborga  fevral  basynda  kelip,  basyn  qosqan  Aqtóbe  ýeziniń  tómende  aty  atalǵan azamattarynyń ótinishi boıynsha «Qazaq» gazetin shyǵarýdy men moınyma aldym... Zaman aýdarylyp týrǵan shaǵynda daǵdyly jolmen júrý, bir baǵytqa mańdaı qoıý — qıandaǵy qıyn is. Sondyqtan gazet oqýshylar zamanynyń qubylýymen eseptesýi kerek. «Qazaqtyń» sońǵy júretin joly — halyqqa bolyp jatqan ózgeristen habar berý, zamanyna qaraı amal qylý, jol kórsetý, sasqanda aldynan shyǵyp, járdem  berý mańdaıynda ǵana bolashaq... Ábdihamıd Júndibaıuly».

Keltirilgen úzindiden jerlesimiz  Ábdihamıdtiń  24  jasynda-aq  qazaqtyń  eń  kóp  taraıtyn,  betke  ustar ulttyq gazetin  shyǵarýdy  qolǵa  alǵanyn  kóremiz.  Qıyn  kezeńde  mundaı  jaýapty  da aýyr júkti moınyna alý — ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtin is. Al Sákenniń joǵarydaǵy sózderdi keltirýdegi maqsaty, árıne, Ábdihamıdti maqtaý emes, sebebi ıdeologıalyq  turǵydan  alashtyqtarǵa  qarsy  bolǵan  revolúsıoner  aqyn  olardy  qatty synǵa alyp otyrǵan.

1917 jyly Qazan tóńkerisi oryn alyp, elde birte-birte keńes úkimeti ornaı  bastaǵany belgili. Ózi aıtqandaı, zamannyń aǵymymen Ábdihamıd te Alashtyń kóptegen  qaıratkerleri  sekildi  keńester  jaǵyna  shyǵady.  Olardyń oı-armandary qandaı  bıliktiń  quramynda  bolmasyn  óz  ultynyń  jarqyn  bolashaǵyn  ornatýǵa, muń-muqtajdaryn  sheshýge,  maqsat-múddeleri  úshin  aıanbaı  kúresýge  tyrysý,  soǵan umtylý  edi.  Mysaly, Qazaq  ólkesin  basqarý  úshin  1919-1920  j.j.  ýaqytsha áskerı-revolúsıalyq  komıtet  (Kırrevkom)  qurylǵan  kezde  Alash  kósemderiniń  biri Ahmet Baıtursynov  osy  komıtet  tóraǵasynyń  orynbasary  bolyp  qyzmet  etedi. Bul óte joǵary laýazym bolatyn. Osy qyzmette júrip ol qazaq jeriniń Qostanaı, Qyzyljar, Kókshetaý sekildi soltústik ýezerin ózderine berýdi talap etken Reseı quramyndaǵy Sibir revolúsıalyq komıtetiniń (Sıbrevkom) usynysyna úzildi-kesil-di qarsy shyǵyp, ol jerlerdiń qazaqtar úshin asa mańyzdy shuraıly jerler ekendigi týraly  dáleldi  baıandama  jasap,  tipti,  osy  máseleni  sheshý  úshin  Qazrevkom  tarapynan Máskeýge de barǵan bolatyn. Daýly másele qazaqtar úshin ońynan sheshilgeni belgili, eger Ahmet jáne ony qoldaǵan basqa da ultymyzdyń  abzal  uldary  bolmaǵanda atalǵan tamasha jerler kórshi memleketke ótip ketýi ábden múmkin edi.

Bul jerdegi bizdiń maqsatymyz — Alashtyń arys azamattarynyń qaı ókimet quramynda bolmasyn óz ultynyń joǵyn joqtap kúreskendigin kórsetý. Sondyqtan da Ábdihamıdti de, basqalaryn  da  Alash  ıdeıalaryn  tastap,  qyzyldar  jaǵyna  shyqty  dep eshqandaı jazǵyrýǵa bolmaıdy, birtutas ult ıdeıalary olardyń júreginde máńgilik mazdap turǵan bolatyn... Ábdihamıdtiń keńester  tusyndaǵy  qyzmetine  kelsek,  ol  1918  jyly  21  naýryz  ben  3  kókek  aralyǵynda  Orynborda  belgili  revolúsıoner  Á.  Jangeldınniń jetekshiligimen  ótken  Torǵaı  oblystyq  keńester  seziniń  jumystaryna  qatysady.

Atalǵan sıeze halyqqa bilim berý máseleleri qarastyrylǵanda Ábdihamıd eldiń óz balalaryn ana  tilinde  oqytý  múmkindiginen  aırylǵandyǵyn  ashyna  aıtyp,  oblysta jedel túrde ulttyq mektep muǵalimderin daıarlaıtyn medreseler ashýdy talap etedi.

Osy jıynda  ol  S.  Dosjanov, jas  aqyn  Bernıaz  Kúleev  jáne  t.b.  birge oblystyq  atqarý  komıtetiniń  quramyna  enedi  ári  prezıdıým  hatshylarynyń  biri bolyp bekitiledi. Sıez kópshilik daýyspen Máskeýdegi Áskerı revolúsıalyq komıtetke oblys quramyndaǵy 4 ýeziń árqaısysynan 2 adamnan (orys jáne qazaq ul-tynan) barlyǵy 8 adamdyq delegasıa jiberýdi qabyl alady. Aqtóbe ýeziniń atynan Ábdihamıd baratyn bolyp sheshiledi. Sıez prezıdıýmynyń músheligine, hatshylyǵyna úmitkerler ózderiniń saıası jáne ekonomıkalyq jaǵdaılarynan qysqasha málimet berýge tıis bolǵan kezde, S. Dosjanov pen Ábdihamıd ózderiniń partıada joq ekendikterin, Keńes ókimetine ish tartatyndyqtaryn jáne asa úlken mal-múlikterge ıe emestikterin aıtqan. Dosjanov prezıdıým músheligine ótedi, al Ábdihamıdtiń hatshy bolyp bekitilgeni aıtyldy.

Á.  Júndibaev týraly munan keıingi  derekter  ár  jerden  úzik-úzik  kezdesedi.  Ol Torǵaı  oblystyq  atqarý  komıtetinde  uzaq  ýaqyt  bolmaǵan  sıaqty,  sebebi 1918 jylǵy maýsym aıymen merzimdeletin bir qujattan onyń atqarý komıtetinen shyǵýyna baılanysty ornyna basqa adam suratylǵan hat kezdesti.

Taǵy bir arhıv qújatynda Aqtóbe ýezik atqarý komıteti óziniń 1920 jylǵy  24 maýsym kúngi kezekti otyrysynda osy komıtet múshesi Júndibaevtyń «onyń júıke aýrýyna shaldyǵýyna baılanysty» ózin komıtet músheliginen shyǵarýdy ótingen aryzyn  qaraǵandyqtary  aıtylady.  Biraq  otyrys  músheleri  onyń  ótinishin  negizsiz  dep  taýyp,  qabyldamaǵan,  2  aptalyq  demalys  qana  berip,  osy  merzim  bitken soń komıtet  quzyryna  qaıta  oralýyn  mindettegen.  Osyǵan  qaraǵanda,  Ábdihamıd oblystyq  atqarý  komıtetinen  keıin  ýezik  komıtetke  aýysqan  syńaıly.  Aqtóbe oblystyq  partarhıviniń  bir  málimetinde  1920  jylǵy  qyrkúıekte  sol  kezde  Qobda bolysy qaraǵan Aqbulaq aýdany (ýezi) bólshevıkteriniń III partıalyq konferensıasynyń  protokolynda  Júndibaevtyń  aýdandyq  komıtet  músheligine  kandıdat  retinde  saılanǵany  týraly  derek  bar.  Munda aty  atalmaǵan,  tek  famılıasy kórsetilgen.  Negizinde  ol  óz  atyn  Abdýl-Hamıd  ne  Abdýlhamıd  dep  jazǵan.  Alash  arystarynyń biri Mirjaqyptyń da ózin Mır-Ákýb dep jazǵany belgili.

Jalpy, Ábdihamıdtiń densaýlyǵyna baılanysty qoǵamdyq qyzmetten ketýi 1920 jyldar ekeni talas týdyrmaıdy. Búl kezeń onyń ómir soqqylarynan qajyp, rýhanı júdep júrgen kezi bolý kerek. Jazýshy Ǵalym Ahmedov jerlesimizdi 1917 jyl shamasynda kórgen. Bul týraly  ol:  «Ábdihamıtti  1917  jyly  bir  ret  kórgenimde,  pensne  kózildirik  taqqan, aqqúba, ádemi jigit edi, Alash baǵdarlamasyn jasaýǵa belsene aralasqan, 1918 ne 1919  jyly  qaıtys  boldy...»,  —  dep  jazady.  Biraq  belgili  tarıhshy  Qaıdar  Aldajumanov  onyń  keńes  úkimeti  ornaǵan  soń  baspasóz  salasynda  qyzmet  etip,  aýdarmashylyqpen aınalysyp, 1924 jyly qaıtys bolǵanyn jáne týǵan jeri Talsaı mańyndaǵy Bulaq qystaýynda jerlengenin kórsetedi. Avtor Ábdihamıd  týraly  alǵashqy  derekterdi  jarıalaǵannan  keıin,  onyń  Almatyda turatyn uly Ermekbaı aqsaqaldy izdep taýyp, jolyqqan bolatyn. Jasy 80-nen asqan aqsaqal negizinde Ábdihamıdtiń týǵan aǵasy Amanqostyń balasy eken. Onyń  aıtýynsha,  alashtyń  ardaqty  uly  1920  jyly  27  jasynda  qaıtys  bolǵan, osylaısha  onyń  densaýlyǵyna  baılanysty  qyzmetten  ketýi  týraly  paıymymyz shyndyqqa aınaldy.  Ábdihamıdtiń  kelinshegi  Zúbaıda  (Álıanyń  ákesi  Nurmaǵambettiń inisi Bektileý baıdyń qyzy) ámeńgerlikpen Ábdihamıdtiń inisi Myrzaǵulǵa qosylǵan. Bular Ermekbaı aqsaqaldy týǵan boıynda baýyrlaryna basqan. Ábdihamıdtiń óziniń úsh qyzy bolǵan eken, olar bala kúnderinde qaıtys bolyp ketipti. Uzaq jyldar boıy  baspasóz  salasynda  basshylyq  qyzmetter  atqarǵan  Ermekbaı  aqsaqal  jasy kelse de óziniń jan-jaqty kózi ashyq, kókiregi oıaýlyǵymen, este saqtaý qabiletimen tań qaldyrdy. Dúnıede bolyp jatqan oqıǵalardy qalt jibermeı qadaǵalap otyratyn qarıa óziniń uzaq jyldar boıy ár túrli taqyryp boıynsha jınaǵan gazet-jýrnal  qıyndylarynan  turatyn  kóptegen  býmalarymen  tanystyrdy.  Ókinishke  oraı, Ermekbaı aqsaqal óziniń dańqty aǵasy týraly kitapty kóre almaı, jýyrda baqılyq boldy.

Ábdihamıdtiń shyǵý tegine kelsek, ol tekti tuqymnan. Ákesiniń esimi Temirǵalı,  atasy  Jarmı,  Júndibaı  —  arǵy  atasy,  ol  famılıasyna  osy  arǵy  atasynyń esimin tańdaǵan. Ákesi Temirǵalı da, atasy Jarmı de patshalyq kezeńde Qobda bolysynda ár jyldary 3 jylǵa saılanatyn halyq bıi qyzmetinde bolǵan, olar tý-raly muraǵat derekterinde aıtylady.

Jarmı Júndibaıuly  1869-1871  j.j.  aralyǵynda Qobda  bolysy  №2 aýylynyń  bıi  bolǵan.  Bolystyqtyń  ózi  Jańa  Erejege  qarsylyqtyń  saldarynan 1869 jyldyń  29  shildesinde  qurylǵan  bolatyn,  demek,  Jarmı  jańa  reforma boıynsha  saılanǵan  alǵashqy  sottyq  bılerdiń  biri  bolyp  tabylady.  Buǵan  qosa ol 1881-1883 j.j. bolys saılaýyna túsken, biraq az daýys jetpeı, bul qyzmetke qol jetkize almaǵan. Al onyń uly Temirǵalı bolsa 1887-1889, 1893-1898 jyldar aralyǵynda  N24  aýyl  bıi qyzmetinde  bolǵan.  1890-1892  j.j.  bıler  saılaýynda jeńiske jetip tursa da, óz kandıdatýrasyn ekinshi ret ótkizilgen bolystyq saılaýǵa usynǵan.  Biraq  bul  saılaýda  jeńe  almaǵan.  Bolystyq  kezeńde  9  jyl  halyq  bıi qyzmetinde  bolǵanymen Temirǵalı  Jarmıuly  osy  laýazymda  eń  uzaq  ýaqyt  boıy  bolǵandardyń birinen sanalady.

Ábdihamıdtiń  arǵy  atasy  Júndibaı  da  óz  kezeńiniń  bilikti  adamy  bolǵanǵa uqsaıdy. Ermekbaı aqsaqaldyń aıtýynsha, eti tiri bolǵan ol jas kúninde kásip izdep Orynbor jaǵyna barypty. Sol jaqta Tama rýynyń ataqty baıy Qońyrbaıdyń qyzmetin  júrgizgen.  İsine uqypty,  adal  qyzmetker  baıǵa  unap,  ol  Júndibaıǵa  týǵan qyzyn  bergen  eken.  Keıin  kóptegen  mal-múlikpen  eline  qaıtarǵan. 

Qońyrbaıdyń uly  Seıitbattal  Nurmaǵambetov  uzaq  jyldar  boıy  Bórti  bolysyn  basqarǵan, Torǵaı oblysy áskerı gýbernatorynyń kómekshisi qyzmetin atqaryp, zaýrád-horýn-jıı sheninde bolǵanyn aıta ketý kerek. Ol da, onyń uly Pańgereı Nurmaǵambetov te tóńkeriske  deıin Orynbor-Aqtóbe  óńirlerine  belgili,  ataqty  adamdar  bolǵan. Olar týraly málimetter arhıv derekterinde óte kóp ushyrasady.

Ábdihamıdtiń  arǵy  atasy  Júndibaı  týraly  qyzyqty  bir  derek  Torǵaı oblystyq  basqarmasynyń  aǵa  keńesshisi,  qazaq  turmysyn  birshama  zerttegen  I.I. Krafttyń 1898 jyly Orynborda jaryq kórgen kitabynda kezdesedi. Bul áńgimeni oǵan joǵaryda atalǵan Seıitbattal Nurmaǵambetov aıtyp bergen. Úzilistermen 1810-1825 j.j. aralyǵynda Qarataı sultannyń Kishi júzdiń bir bóligine han bolýǵa umtylyp, bılik úshin uzaq jyldar boıy kúres júrgizgeni belgili.

Ol osy  kúreste  ózine  baǵynbaǵan  rýlarmen  de  qyrǵyn  soǵystarǵa  túsken. Sultan, ásirese, ózin moıyndamaǵan Jylqyshy Tabyn rýymen qatty óshtesip, qolyna  túsken  osy  rý  ókilderin  eshqandaı  bitimsiz  birden  ólim  jazasyna  kesken.  Qara-taıdyń  jalpy  Tabyn  aýyldaryna  qarýly  qazaq  áskerimen  birneshe  márte  baryp, aıamaı shapqany týraly málimetter óte kóp.

Mine, Krafttyń  jazýynsha,  birde  osyndaı  shaıqastardyń  birinen  soń  Qarataı Jylqyshy Tabynnyń 200 adamyn qolǵa túsiredi. Olardyń barlyǵyn birdeı ólim jazasyna  kesken  sultan  moıyndaryna  qyl  arqan  salyp,  asýǵa  buıyrady. Úkim oryndalar  aldynda  Qarataı  tutqyndar  sapyn  aralap  júrgende  qolǵa túskenderdiń biri oǵan Qońyrbaıdan sálem dese kerek. Aldymen buǵan mán bermeı ótip ketken súltan sálden soń tutqyndy ózine aldyryp, Qońyrbaıdy qaıdan tanıtynyn suraıdy. Sonda tutqyn óz esimi Júndibaı ekenin, Qońyrbaıǵa kúıeý bala bolyp keletinin,  baı  Qarataıǵa  Orynborda  sálem  bere  barǵanda  qasynda  birge bolyp,  súltandy  kórgendigin  aıtady.  Qońyrbaıdyń ózine,  onyń  asaý  Jylqyshy Tabyndardyń arasynda  júrgenin,  olardy  Qarataıdyń  ólimmen  jazalaıtynyn, eger kúnderdiń  kúninde  sultannyń  qolyna  túse  qalsa  múnyń  atynan  sálem  aıtýyn, sonda ǵana onyń meıirimi túsýi múmkin ekendigin aıtqanyn jetkizedi. Júndibaıdy  tyńdap  bolǵan  Qarataı  ony  qaıtadan  baılaýǵa  buıyrady,  alaıda  keshke bosatyp, ústinen bar kıimin sheshkizip, jalańash qaıtarýǵa buıryq beredi. Osyndaı jarlyq bere otyryp Qarataı sultan Júndibaıǵa at ta, kıim de berilmeýin, sebebi Jylqyshy Tabyndarǵa qarsy soǵysyp júrip, óziniń meıirimi túsip bosatqan adamdaryn eshqashan da astyndaǵy atymen, ústindegi kıimimen jibermeýge ant etkenin aıtypty. Al Qońyrbaı Qarataıdyń syılaıtyn adamdarynyń biri eken. Osylaısha, Júndibaı bir ólimnen qalady, al qalǵan 199 tutqynnyń barlyǵy birdeı ól-tiriledi. Ábdihamıdtiń  arǵy  atasy  týraly  bir  derek  osylaı  syr  shertedi. 

Júndibaı osy oqıǵadan keıin tamalardyń arasyna kóship barypty. Jalpy, bular Jylqyshy Tabynnyń Sarmantaq  bóliminen,  onyń  Murat  atalyǵynan  taraıdy.  Ermekbaı aqsaqaldyń aıtýynsha, Ábdihamıd te, aǵasy Amanqos, ákesi Temirǵalı, atasy Jarmı — barlyǵy Abat Baıtaqqa qarsy Sarybastaý degen jerdegi úlken beleste ornalasqan eski qorymda jerlengen. Ábdihamıd týraly ár jerden tam-tumdap kezdesken derekterdiń ózinen onyń ultyn súıgen,  onyń  jarqyn  bolashaǵy  úshin  kúresken  qaıratker  ekendigi  kórinedi. Ol, sóz joq, bizdiń dańqty jerlesimiz, Qobda jeriniń túlegi. Ókinishke qaraı, onyń esimi týǵan jerinde de belgisiz bolyp qaldy. Ábdihamıdtiń qasterli esimin ataýsyz qaldyrmaı, kóshelerge, mektepterge berýge bolar edi.

2006  jyldyń  13  sáýirinde  N.  Jetpispaıdyń  jáne  A.  Esipovtyń  alashordashy Á.Júndibaevtyń ómiri men qyzmeti týraly derekterimen tanysqannan soń, onyń uly Ermekbaımen kezdesý úshin Ońtústik astanaǵa jol tarttym. Sol kezdegi Qobda aýdany aýylsharýashylyǵy bóliminiń bastyǵy, bul kúnde Aqtóbe  qalasynyń  osyndaı  qyzmetiniń  basshysy  Qadyrbek  Merkashev  Ermekbaı aqsaqal  elden  dám  tatsyn  dep,  bir  iri  isek  ákelip  tastady.  Men óz  kezegimde  aqsaqaldyń ıyǵyna jabatyn shapan daıyndap, Abat-Baıtaq kesenesi túbinen týǵan eldiń bir  ýys  topyraǵyn  alyp,  Almatyǵa  attandym.  Joldasym Zoıa  etti  túgel qoıdyń óz qarnyna salyp, aýyzyn tigip tastap edi, taǵam jolda buzylmaı Astanaǵa sol kúıinde jetti.

Aqsaqal jáne kempiri Lıdıa Fedorovna ájemizben  kenje  uly  Aleksandrdyń erekshe kútiminde eken, aınalasynda tolǵan kitap-jýrnaldarmen qatar bir tóbe dári-dármekter. Jańarynan úshqyn atqan, jıǵan-tergenin urpaǵyna jetkizsem de-gen maqsaty bar, elden kelgen maǵan kózine jas alyp qýanyp qaldy. Qatpas-qara taramys shal alǵash kórgende Ernest Hemıngýeıdiń «Shal men teńizindegi»  balyqshy  shal  Santágony  aınytpaı  esime  túsirdi.  Seksennen asqan, kárilik pen naýqasymen arpalysqan Ermekbaı  aqsaqaldyń  ángimesin  jazyp  alý ońaıǵa túspedi, ol keıde entigip, daýysy tarylyp, keıde ózi ótken ómirinen ózi shar-shaǵandaı kórinetin.

— Qazirgi ómir jumaq qoı, — dep bastady ol ángimesin. Jańajolda negizinen Tabyndar, onyń ishinde Baıǵazydan taraıtyn Ebes, Kedeıǵul, Malǵara men Sarman-taqtar turatyn. Bizder Sarmantaqtardan taraımyz, bizdiń shejiremiz tómendegideı:

Bizdiń jaqqa ashtyq keldi, bala kúnimizde ózen boıy toly jemis-jıdek, qoǵa-boryqty ermek úshin terip jeıtin edik, al otyzynshy jyldary solardy ashtan ól-meý úshin jeıtin boldyq.Oqýǵa  qushtar  boldym,  sóıtip  Novoalekseevka  qazaq  orta  mektebine  oqýǵa tústim. Orys mektebi atam zamanynan bar eken. Qazaq mektebi berirekte otyzynshy jyldary ashylǵan. Jut jeti ataly degen ashtyqty qoıyp  endi  maǵan jetimdik pen jalǵyzdyq tóndi.Týǵan  sheshem,  Amanǵostyń áıeli Áýes bolsa  da,  meni  týǵan boıda  Ábdihamıttiń  áıeli  Zúbaıda etegine  salyp  áketken  eken.  Temirǵalıdyń báıbishesi men ekinshi áıeli eki ájem jáne Zúbaıda sheshe-lerim birinen keıin biri kóz jumyp, men  naǵyz  týǵan  sheshem  Áýespen qaldym.Erterekte  esimde  qalǵany  ákem Ábdihamıt 1918 jyly Á. Jan-keldınniń shaqyrýymen Orynborǵa ketpes  buryn,  bolystyq  saılaýǵa túsken.

Meniń basyma  qara  kún  týa bastady.  Ábdihamıttiń inisi  Myrzaǵul  ustalyp  ketti.  Joǵaryda  aıtqandaı  sheshem  Áýespen  qaldym, bastan  ótken  qıyndyqty  aıtyp jetkizý  múmkin  emes.  Ábdihamıttiń inisi  Kákim  kelip  turatyn,  biraq  eti jýas, kenje  retinde  erke  ósken onan kútetin kómek pen paıda joq. Ol bir aýyz oryssha bilmese de 1942 jyly maıdanǵa alynyp, Stalıngrad túbinde erlikpen qaza tapty.

Sheshemniń arqasynda men jeti jyldyq mektepti bitirdim. Soǵystyń aldynda ınternatqa  42  rúbl,  oqýǵa  —  180  rúbl  tóleıtin  zań  shyqty.  Al  úıdegiler  qoldaryna 100 gram tarydan bóten bir tıyn almaıtyn. Oqý múmkindiginen aıyrylǵan men túni boıy egilip jyladym, biraq amal neshik...

Bir jaqsy qasıetim bilimge qushtar edim, múmkin bul atalardan daryǵan qasıet shyǵar, uldarym da bilimpaz ekenine qýanamyn. Qobda jeriniń  asyl  azamattarynyń  biri  Qosótkeldiń  Jezdibaı  tabyny  Hasen Naýryzbaev bolatyn. Onyń ákesi Erǵazynyń shymnan soǵylǵan jertólesi dál Tasmaǵambet talynyń túbinde edi. Ol Dúısenǵalı Qoıbaǵarovpen týma (onyń uly Vladımır uzaq jyldar baspahanada istedi).

Oqýdy jalǵastyrý nıetimen men Aqtóbege tary tasıtyn 4–5 arbaǵa ilesip, oblystyq gazettiń  redaktorynyń  orynbasary  bolyp  isteıtin  Hasenge  attandym. Sebebi, onyń áıeli Qazına atalas jaqyndarymyz edi. Ol meni jyly qabyldaǵany sonshalyq,  jaqsylyǵyn  ómir  boıy  umytqanym  joq.  Bul 1940  jyldyń  qońyr  kúzi bolatyn, balalary Frýnze — 8, Marat — 5, Tamara bir jasta edi. Ol kezde «Sosıalısik jol» gazetiniń redaktory Berish rýynan Qubash Qojamuratov bolatyn, Kárim Erjanov ta osynda.

— Bizdiń úıde jatyp, oqı ber, — dedi apamyz. Sóıtip men Aqtóbede qalyp № 6 mektepte oqı bastadym, bul rentgenzavodtyń qasynda. Dál osy kezde Jańa jolda Áýes qaıtty degen qaıǵyly habar jetti. Muny maǵan aıtqan adam meniń kó-zimnen bir tamshy jas tambaǵanyna qaıran qaldy. Esesine men jalǵyz qalǵan túnde tań atqansha jyladym,  biraq  kóz  jasy  qaıǵyǵa  kómektese  me?  Men Hasen aǵanyń úıinde sýymen kirip, kúlimen shyqtym, búkil úı jumysyn óz moıynyma aldym. Meni qınaltqan bul sharýalar emes edi. Olar onsha qıyn da bolǵan joq. Qı-naltqany kún sanap tónip kele jatqan soǵys bulty bolatyn. Tún ortasynda oıanyp, nannyń kezegine turamyn, al talonmen beretin paek nandy ne tańerteń, ne kúndiz alasyń. Mekteptiń aldynda polıklınıka bolatyn, korıdorynda teri dıvan bar edi.

Sharshaıtynym sonsha, kúni boıy  sońda  baryp  uıyqtaımyn  da,  keshke  mektepten keldim dep úıge qaıtamyn. Sóıtip, men Hasen  aǵanyń  qamqorlyǵymen  8  klasty  tamamdap,  1941  jyly oblystyq gazetke korektor bolyp ornalasyp, bir jyl jasadym. Kelesi  1942  jyly  men  naǵashym  Baqytjanǵa  qaıtyp  keldim.  Qyrkúıek aıynda kútpegen jerden  aýpartkomnyń  bólim  meńgenrýshisi  Rahmetolla  Aǵnıazov  shaqyrtyp,  aýdandyq  «Qobda  stahanovshylary»  gazetine  jumysqa  ornalasýǵa kómektesti.

Kólikten redaksıada jalǵyz soqyr tory at bolatyn, aýyldardy soǵan minip aralaımyz. Men redaksıada 1943 jyldyń 7–qańtaryna deıin  qyzmette boldym, sol kúni maǵan Qyzyl Armıaǵa shaqyrtý qaǵazy keldi. Rahmetolla aǵamyz qaıtadan shaqyrtyp, saǵan  «bronmen»  qalýǵa  bolady  dedi.  Biraq men  alǵan  betimnen  qaıtpadym.

... Bashqurtstannyń Alkıno soǵys lagerende komısıa avıasıa ýchılıshesi-ne kýrsanttar qabyldap jatyr eken, olardyń qataryna men de iliktim. Osylaısha Omsk, Novosıbırsk, Barnaýl arqyly Altaı ólkesiniń Pospelıha derevnásyna bas tiredik.  Qazir  oılanyp  qarasam,  bir  qyzyǵy,  Semeıden  bir  qadam  jerde  ekenbiz ǵoı. Osynda bastapqy bilim beretin bastaýysh avıasıa mektebi ornalasqan. Soǵys jaǵdaıyna saı  ushqyshtar  men  avıasıa  mamandary  jedeldetip  daıyndalýda.

Keıin bizderdi  Enıseı  ózenimen  tómen  júze  otyryp  Krasnoıarskige  jetkizdi.  Bul qalada bizder SHMA–avısıa kishi mamandary mektebin úsh aıda bitirip, aǵa serjant ataǵymen avıamotorshy mamandyǵyn meńgerip  shyqtyq.  Sóıtip, men  Qazan  jáne Saratov  avıasıa  zaýyttarynda  ushaq  apparattaryn  qabyldap  alatyn  komısıa múshesi  bolyp,  basqa  da  qyzmetter  atqaryp,  sol  jaqta  úılenip,  elge  jeti  jyl-dan son 1950 jyly oraldym. Qasymda áıelim Lıdıa Fedorovna, bir jasar ulym Vladımır bar.

Qaıtadan, kóp jyl ótkennen keıin Taldysaıǵa Baqytjan naǵashyma baramyz dep sheshtik. Men osy kúnge deıin jasym kelse de, naǵashylarym Sáken, Nurlybek, Qádirbek, Qýanyshbekterdi jas  shaǵynan  bastap  esimde  saqtap  kelemin.  Olardyń bári qazir er jetip azamat boldy.

Ermekbaı aǵa men Lıdıa Fedorovna jas kezinde uldarymen.Lıdıa Fedorovna uldarymen qazirgi kezde.

—  Baqytjan  aqsaqal  eshkimge uqsamaıtyn  ózgeshe  jan  edi,  —  dep Lıdıa  Fedorovna  ájemiz  de  shalyn qostap qoıdy. Týǵan jerge oralǵanda birinshi  bolyp  aman-saýlyq  surasyp, onyń  aq  bosaǵasyn  attaıtynbyz. Atamyz boıshań, kempiri  kerisinshe onyń belinen keledi. Úıleri árqashan jınaýly, tap-taza. Meni tanystyrýǵa ákelgende keń peıilimen qarsy alyp, batalaryn bergen.

Ol árkez óz  tárbıesinde-gi  kishkentaı  Qýanyshbekti  tizesine otyrǵyzyp,  «Belomorkanal»  papı-rosyn  ózi  de  tartyp,  kelesi  bireýin Qýannyń ernine qystyrady.

—  Ata, nege balany temekige úıretesiz? — deımin men naǵashyma.

—  Naǵyz erkek temeki tartý kerek, — deıdi ol.

Ostavkadaǵy polısıa polkovnıgi Qýanyshbek Baqytjanov atasynyń  esimin  tegi  qylyp  jazdyrdy, bir qyzyǵy, ol atasy sıaqty temeki shekken joq.

—  O  dúnıege  attanar  aldynda  ǵana  Baqytjan  atamyz  bes  ret  úılengenin aıtty, — deıdi ájemiz Lıdıa Fedorovna, al men ózimdi Qobda jerinde tuńǵysh bosaǵadan attatqan kishkentaı ájem Yntazardy ǵana esimde saqtappyn. Alash  partıasynyń  baǵdarlamasyn  jazýshylardyń  biri  Ábdihamıt  Júndibaevtyń  búgingi  urpaqtary  kimder?  Ermekbaı ata  men  Lıdıa  Fedorovna  tórt  ul tárbıelep  ósirdi.  Olardyń bári  de  ataqty  atalarynyń  esimin  joǵaltpaı,  ol  kóp armandap jete almaı ketken táýelsiz  Kazaqstannyń  laıyqty  azamattary  bolyp qalyptasty.  Tuńǵyshtary Vladımır Ermekbaıuly Tashkent elektro-tehnıkalyq baılanys ınstıtýtyn bitirgen. Ol Orynbor oblysyń Gaı qalasynda 15 jyl boıy ken-baıytý kombınatynyń jer asty barlaý jumystaryna at salysqan. Onyń Vladımır, Alekseı, Vıktor, Aleksandr jáne Dmıtrıı degen 5 uly bar.

Ermekbaıdyń ekinshi  uly  Valerıı  Aqtóbe  qalasynda  1954  jyly  dúnıege kelgen. Ol sanaýly qazaq jastary arasynda Máskeýdiń Baýman atyndaǵy MVTÝ-di bitirgen, tehnıka ǵylymdary doktory (2009 j.), Q. Sátpaev atyndaǵy Qazaq Ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetiniń  qurmety  profesory  (2006  j.),  Mashınajasaý  jáne Transport Ulttyq Akademıasynyń Akademıgi (2013j.). 76 ǵylymı maqala, Keńes Úkimetiniń  3  ónertabysynyń,  QR  1  patent  ótinimi  avtory  jáne  «Fýnksıonaıalnaıa ýstoıchıvost ı  tehnıcheskaıa  dıagnostıka  lentochnyh  konveıerov»  monografıasynyń avtorlasy (2012 j.). Tehnıka ǵylymdary doktory Valerıı Ermekbaıuly Júndibaev. 1998  jyldan  qarashasynan  bastap  2000  jylǵa  deıin  QR  Munaı  jáne  Gaz Mınıstrliginiń «Munaı jáne gazdy ónerkásiptiń basty dıspecher basqarmasy» AQ vıse-prezıdenti. 2000 j. maýsymnan — qazirgi ýaqytqa deıin QR Munaı jáne Gaz Mınıstrli-giniń «QazMunaıGaz» AQ UK «PSA» JSHS-niń menedjeri. Onyń jubaıy Galıa Qadyrqyzy Kameshova da Aqtóbede týyp ósken, bıologıa  ǵylymdarynyń kandıdaty, Gýmılev atyndaǵy Ezrazıa ýnıversıtetinde dáris beredi. Olardyń úlken qyzy — Karına Sankt-Peterbýrgtyń týrızm Akademıasyn bitirip, sol qalada  týrısik  kompanıada  jumys  jasaıdy.  Ol aǵylshyn,  nemis,  ıspan,  ıtalán jáne basqa tilderdi tereń meńgergen. Al Aıgúl men Gaýhar qazaqsha bilim alýda.

Al Vıktor  Ermekbaıuly  Saratov  polıtehnıkalyq  ınstıtýtynyń  túlegi,  ol ataqty akademık  Aleksandrovtyń  kafedrasynda  bilim  alǵan,  mamandyǵy  ınjener-elektrık. Oqýdy tamamdaǵan son ol óz ómirin KSRO Qarýly Kúshterine arnaǵan jáne joldamamen «Moskva-600», al bul Qazaqstandaǵy Kýrchatov qalasynda 10 jyldan astam qyzmet atqarǵan. Bul qalanyń qupıasy Qazaqstanda keshtetip jarıalanǵan edi. Bul qyzmette ol maıor ataǵyn aldy. Vıktor  Ermekbaıuly  QR  Qarýly  Kúshteriniń  irgetasyn  turǵyzýshylardyń biri. Aǵa ofıserler quramyndaǵy Ulttyq kadrlar qatarynda ol QR Qarýly Kúshte-rin  nyǵaıtýǵa  shaqyrylady.  Onyń  otbasynda  jubaıy  Lúbov  Mıhaılovna,  Ilá jáne Elena esimdi ul men qyzy bar. Júndibevtardyń kenje uly Aleksandr geografıa ǵylymdarynyń kandıda-ty, geografıa ınstıtýtynda dáris beredi. Onyń Tımýr esimdi uly bar. Ermekbaı aqsaqal 2004 jyly ómirden ozǵan. Jasy toqsanǵa taıanǵan anasy  Lıdıa Fedorovnanyń kishi uly Aleksandr baǵyp-kútip otyr.

Balnıaz Ajnıazov

Avtor osy maqalany daıyndaýǵa kómektesken tarıh magıstri Nurjan Jetpisbaıǵa alǵysyn bildiredi