«Tóre – Shyńǵys hannyń úlken uly Joshydan taraıtyn urpaq, qazaq dalasynda áleýmettik top. Olar qazaq rýlaryna qosylmaıtyn óz aldyna derbes qaýym bolyp sanalǵan. Tóreler ózderin “aqsúıek” qataryna jatqyzǵan. Qazaq qoǵamynda handar tek tórelerden shyqqan sultandar arasynan saılanatyn.

      Tóreler ákimshilik jáne sot bıligin júzege asyrdy. Sonymen qatar, olardyń soǵys kezinde jasaq quryp, oǵan qolbasshylyq etý quqy boldy. Qazaq júzderiniń Reseıge qosylýy barysynda  Orta júz ben Kishi júzde birte-birte handyq júıe joıylyp, tóreler qazaq qoǵamynyń saıası-ekonomıkalyq ómirinde burynǵydaı ról atqara almady. Qazaqstanda 1867 – 1868 jyldardaǵy reformalardyń engizilýi tórelerdiń ekonomıkalyq jáne saıası artyqshylyǵyn birjola joıdy». (Ýıkıpedıa — ashyq ensıklopedıasynan alynǵan málimet).

       Ýáj:  Tujyrym túp-tamyrymen qate. Qazaq júzderiniń Reseıge qosylýy óz erkimen emes, zorlyq-zombylyq, basqynshylyq sıpatta boldy, atamekeninde otyrǵan jergilikti halyqty qyryp, joıýmen boldy.  Tórelerdiń bári qyrǵynǵa ushyrady. Handyq tek qana Orta jáne Kishi júzde emes, Uly Júzde de joıyldy

       Bireýler Tórelerdi rý deıdi, ekinshileri ony joqqa shyǵarady. Aqıqatynda, Rý men Ata sınonım. Qazaqtyń «Rýyńyz kim?» degeni, Sizdiń «elge tanymal atańyzdyń aty kim?»  degen sózi. Atasyz (rýsyz) adam bolýshy ma edi?!

        BAQ-tarda, ásirese ınternet kózderinde Shyńǵys qaǵannyń rýlastary men urpaqtary tórelerdiń tegi jaıly kóptegen pikirtalas bolyp jatady. Biraq, birde-bir jerde oǵan tushymdy jaýap berilgen emes. Bul suraqqa jaýap berýge olardyń ózderi de qulyqty emes ekendigin aıqyn ańǵaramyz. Bul bizdiń áli kúnge deıin keńestik qyzyl saıasattyń salqynynan ajyraı almaı júrgenimizdi kórsetse kerek.

       Álemge sońǵy eki myńjyldyqtyń eń uly qolbasshysy Shyńǵys qaǵandaı uly tulǵany bergen Qaz Adaıdyń joryq jyraýy Qalnıaz Shopyquly atamyz (1816–1902) bul suraqqa bylaı  jaýap bergen eken:

Bul adaıdyń atasyn,

Násilim tóre bolǵasyn,

Qaı jerimdi kem degen,

Tóre súıek er degen.

Adýyn tentek el edik,

Túrikpen túgil Qalmaqpen

Orysqa da kónbegen

Tórelesip kelgende,

Dushpanǵa teńdik bermegen

Erlerim boldy eńseli,

Egesse, qylysh sermegen

Pirlerim boldy kıeli

Arýaǵy órlegen

Bılerim boldy bilikti

Aıtar sózin serlegen

Jigitteri batyldy

Alshań basyp tórlegen

Myrzalarym erikti

Tórde jatyp kólbegen.

Qyzdarym boldy kórikti

Boıyn túzep sándegen

Kelinderim kerbezdi,

Óńin buzbaı óńdegen

Qynyma beshpent, aq kóılek

Etegin jibek zerlegen

Biz bir darqan el edik,

Kóldeneń qorlyq kórmegen

Kim degenge men degen

Sen degenge sen degen

Tilin tartyp seskenip

Dushpanǵa basyn ımegen...

Baqasy qoıdaı shýlaǵan

Balyǵy taýdaı týlaǵan

Atyraý men Aq jaıyq

Boıynda talaı oınaǵan

Mańǵystaýdyń salasy

Qoralap qoıdy aıdaǵan

Ár qoranyń ishinde

Myńnan saýlyq qozdaǵan

Ár jeliniń boıynda

Júzden qulyn baılaǵan

Týyp ósken jer edi - aý

Qyzyǵyna toımaǵan.

Asanqaıǵy sekildi

Kimnen baqyt taımaǵan

Kimnen qonys qalmaǵan

Kúnderdiń kúni bolǵanda,

Aq patshanyń áskeri

Qonystan bizdi aıdaǵan

Isa Dosan, er Myńbaı

Olardy da qoımaǵan

Qosh aman bol, Mańǵystaý

Ata qonys jaılaǵan

Oılasam, kóńil qımaǵan

Qımasaq ta qaıteıik.

Jazaly bolyp patshaǵa

Otyra almaı qonysta

Biz boldyq jerge sımaǵan (Qalnıaz jyraý Shopyquly).

        Túsinikteme: Qalnıaz jyraý Shopyquly  týysy mańǵystaýlyq Adaı Atadan taraıtyn Qosaı Ata (Adaıdyń ekinshi nemeresi, ıaǵnı úshinshi býyny)  urpaǵy.

        Qalnıaz jyraý aryny berige jalǵaǵan qazaqtyń  aıtýly shejireshisi, aıtýly  jyraýy. Qalnıaz atamyzdyń esimi «Qyrymnyń qyryq batyry» atalatyn batyrlyq jyrdy aıtýshylardyń biri retinde belgili bolǵan. Aqynnyń «Toı bastary» sóz bastaıtyn kósemdigin,  ózge aqyndarmen aıtysy, bılermen kezdeskende aıtqan tolǵaýlary  onyń aqpa-tókpe jyraýlyǵyn tanytady.   

        Qalnıaz eliniń qamyn oılaǵan batyr jáne aqyn. Ol Hıýa jaýlaýshylaryna qarsy joryqtarǵa jáne 1870-80 jyldarǵy patshalyq Reseıge qarsy kóteriliske qatysyp, sarbazdardy óleń-tolǵaýlarymen erlikke úndedi.  Qalnıazdyń «Er Qarmys» jyry, «Jaskeleńmen aıtysy», «Kótibar bóten kisim be?»,  «Súgir batyrǵa aıtqany», «Batyrda Balýanıaz, Qarmysy bar» t.b. óleń, tolǵaýlary el arasynda keńinen tanymal. Qalnıaz jyrlary halyq taǵdyry, eldi, jerdi qorǵap, saqtaý sıaqty ultymyzdyń kókeıkesti máselelerine arnalǵan. Qalnıaz elimizdiń jaýlaryna qolyna qarý ustap soǵysqan jáne qol bastaǵan batyr. Isa men Dosannyń Qalnıazyn, Isataıdyń Mahambetimen salystyrsaq durysy sol bolar.  

       Qalnıaz kúıshi de bolǵan. «Qalnıazdyń joryq kúıin», «Qalnıazdyń jyr kúıin» Ortalyq Azıa óńirindegi qazaq ónerpazdary jıi oryndaıdy.

       Qalnıazdyń eń birinshi «Balýanıaz» dastany 1908 jyly Qazanda «Murat aqynnyń Ǵumar Qazyoǵlyna aıtqany» jınaǵynda, «Jaskileńmen aıtysy», «Er Qarmys» dastany 1926 jyly Tashkentte «Alaman» jınaǵynda jaryq kórgen. Ortalyq Ǵylymı kitaphananyń qoljazba qolynda Qalnıazdyń «Kótibar aýylynda aıtqany» deıtin óleńi saqtalǵan. Qalnıazdyń  «Aqberen» (A., 1972), «19 ǵasyrdaǵy qazaq poezıasy» (A., 1985), «Abyl, Nurym, Aqtanym...» A., 1997) jınaqtarynda jarıalanǵan. Jaqynda aqynnyń «Qalnıaz edim kúnin de...» atty jyr jınaǵy jaryq kórdi. Qazaq tarıhynda joryq jyrshylarynyń sońǵy tuıaǵy, shoqtyǵy bıik turatyn tulǵa osy Shopyquly Qalnıaz jyraý atamyz.

      «Mańǵystaý, Ústirt elinde saýyt kıgen batyrdyń sońy Dosan bolsa, sadaq tartqan jaýynger aqyndardyń sońy Qalnıaz desedi. Ol qorjynynyń bir basyna suqpaly dombyrasyn, bir basyna sadaq jebesin toltyryp alyp júredi eken» (Ómirzaq Qalbaı, aqyn, Qalnıaz jyrlaryn jınaýshy).

        «Kezinde: «Asqar bıik taýlarym,

        Ketemin degen oıda joq,

        Ketirdi dushpan jaýlarym» dep kúńirene jyrlap, tájik  jerinde ómirmen qosh aıtysqan kúresker aqyn, joryq jyraýynyń tilegi aradan bir ǵasyrdan asa ýaqyt ótkende qabyl boldy, armany oryndaldy. Onyń súıegi Mańǵystaýdaǵy Qarataýdyń eń bıik shyńynda ornalasqan «Adaı Ata – Otpan taý» keshenine qarasty qorymǵa alǵash bolyp jerlendi.

«Qulashymdy kereıin,

Kelgen kúni kemeli

Segiz arys bul Adaı

Tolyqsyǵan el edi.

Baqyt pen dáýlet kóp edi,

Alty Alashtyń, ortada

Belgili bıik tóbe edi.

Arǵy jaǵy Ánesten,

Bergi jaǵy Alashtan

Negiz tuqym keledi.

Sulýlyǵy aıtylsa –

TAZA SÚIEK TÓRE EDİ» (Ybyraıym ahun Qulybaıuly, shejireshi, aqyn, sopylyq ilimniń kórnekti tulǵasy).

        Qazaqta tór men tórege qatysty ejelden kele jatqan mynadaı uǵymdar bar:

        Tórelik aıtý, tórelik etý, tóreshi (ádildik, bılik aıtý).

«...Bireýi baı bataly,

Bireýi TÓRE ataly,

Qashannan sybaı qatary.

...Áleýmetter, qulaq sal,

Myna bir sholaq, dúnnede –

«Bı ólmeıdi» der edim;

Jurtty aýzyna qaratqan,

Aldynan topty taratqan;

Adasqan bolsa, jóndegen,

TÓRESİN (Ádilin M.Q.) bura bermegen,

Adamdy ala kórmegen;

Arýaǵyńa bolaıyn,

Qaz daýysty Qazybek,

Tóle bı men Áıteke –

Solardan da – ótken bul dúnıe… (Qashaǵan «Bes ǵasyr jyrlaıdy» Almaty-1989. 121 bet).

        «Sol ýaqytta Alpamys,

  Qaradan shyqqan TÓRE edi» («Alpamys batyr» jyrynan 83 bet). Biz bul derekten Tóre degen sózdiń óte erteden kele jatqan sóz ekenin kóremiz.

        «Tóre joqta Taraqty, tóre bolýǵa jaraıdy» (Máshhúr Júsip «Qazaq shejiresi»).

        «Tasta tamyr, tórede týys joq». Ejelgi Tórelerdiń tórelik etýdegi ádildiginen dúnıege kelgen maqal. Áıtpese, bul maqal bolmaǵan bolar edi.

        «Mahmut Qashqarıdyń «Túrik sózdiginde» — «kúsh elden kirse, tóre túndikten shyǵar» degen maqal da eń bastysy tártip týraly aıtyp turǵany sózsiz. Iaǵnı «elge  jamanshylyq, beıádeptik kirse zań, tártip, ereje amal joq túndikten ushyp ketedi» deıdi. Sol sıaqty uly tilshi ǵalymnyń keltirgen «El kalar, tore kalmas» degen maqal da zańǵa memleketke baılanysty qoldanylyp tur. Bul jerde «el qalady, al zań, jón-josyq ózgeredi» degen maǵyna seziledi». (Tolyǵyraq: http://alashainasy.kz/alashuni/kazak-ushn-basyin-baygege-san-ret-tkken-ablpeyz-sultandyi-umyitpayyik-58663/).

        Tór – úıdiń, dastarhannyń tóri, ıaǵnı eń joǵarǵy qurmetti oryny, tórge shyǵý (qurmetti orynǵa jaıǵasý), tórden oryn aldy (ózgeden syıly boldy).

        Tóre – tolyq maǵynasy «Tórdiń ıesi» degen eki birikken sózden turady.

        Qazirgi adam sany 7 000 000 000-tan asty delinip júrgen búkil álem elderi óz mádenıetteriniń bastaýyn atam qazaqtyń uly dalasynyń Qazyǵurt taýy men Mańǵystaýynan alady. Qazyǵurttyń tolyq maǵynasy Qazyq jurt. Qazaqtyń kóp dybysty barlyq sózi birikken sózderden turady. Atam qazaqtyń sóz jasaý qaǵıdasy boıynsha eki sózden bir sóz quralǵanda dybys úndestigine sáıkes, aldyńǵy sózdiń sońǵy dybysy, nemese ekinshi sózdiń birinshi dybysy túsip qalyp otyrady. Mysaly: Atamnyń jurty – Atajurt,  Aı aýyly – Aıly, Alyp bı – Álippe, bastaý alǵan – bastalǵan, joq bolǵan – joǵalǵan, taýyp alǵan – tabylǵan, kógerip ketken - kógergen,aǵaryp ketken - aǵarǵan, qaraıyp ketken - qaraıǵan, sarǵaıyp ketken – sarǵaıǵan, Bı Adaı – bıdaı (avtorlyq quqyq saqtalyp tur), Balyqshy Saq Ǵun (Kún) – Balasaǵun, Dombyra jasaýshylar aýly – Dombaýyl,

Qaz bir (pir) – qazir, Qazaq aqıqattyń atasy - Qazaq, Qazaq ardyń atasy - Qazar, Qazaq álem elderiniń Anasy – Qazan Han aýyly – qańly, Qý Adaı áke – Qudaıke, Qaz Adam – qadam, Qyryq oǵyz (Qyryq qyz) – Qyrǵyz, Qoja Ahmet – Qojahmet, Han aǵa – Qańǵa, Sary aǵa - Sarǵa, Noǵaılar aýyly – Noǵaıly, Ústińgi jurt – Ústirt, Tory at (Taýrat) – Torat, Bıler bilimi - Bıblıa, Ot Man (Otpan) – Otan,  Man áke – Meke (Arabıadaǵy qala),  Jeti rý – Jetrý, Túrik Man – Turan, Jary bulaq – Jarbulaq, Jary kent – Jarkent, Jary qala – Jarqala, Jary tas – Jartas, Jary qum – Jarqum, Jary sý – Jarsý, Jary mys – Jarmysh, Mandardyń kenti – Mankent, Mandardyń qystaýy – Mańǵystaý t.t. bolyp jalǵasyp kete beredi. Bul qaǵıda daýǵa da, kúmánǵa da jatýǵa tıis emes.

       Qazaq qoǵamyndaǵy bıleýshi tulǵa, aýyspaly maǵynasynda turaqty zańdar (tártip, ereje) jınaǵy. Tilimizdegi keńinen taraǵan eki ne úsh sózderden quralǵan kúrdeli esimderdiń kóbirek kezdesetinderi – quramynda baı, bek, bı, han, sultan, tóre, shah, hanym komponentteri (syńarlary) bar esimder. Bul anyqtaýysh sıpattaǵy tulǵalar jalpy halyq esimderi quramynda jıi kezdesedi. Mysaly, Tóre, Tóraly, Tóráli, Tóreǵalı, Tórebaı, Tórtaı, Tóretaı, Tórebek, Tóresh, Tóremurat, Tórehan, Tóreǵul, Tórejan, Tórebala, Tórebatyr t.t.

       Tóretam — Tóre atam, Qyzylorda oblysy, Qarmaqshy aýdanyndaǵy temir jol stansıasy, kent, kenttik ákimdiktiń ortalyǵy. Aýdan ortalyǵy – Josaly kentinen batysqa qaraı 80 shaqyrym jerde, Syrdarıa ózeniniń boıynda ornalasqan. Tóretam - ilki tór degen maǵyna beredi. Búkil túrki jurtynyń babasy sanalatyn, asqan sáýegeı, baqsy, kúıshilik, jyrshylyq ónerleriniń atasy, qazaqtyń Qıat (Qıan) rýynan shyqqan áıgili Qorqyt atamyzdyń molasy osy jerde.

        Tóresinen jańyldy – Ádildikten aıryldy.

        Tóraǵa, tóraıym, tóralqa – alqaly jıyndy basqarýshy bir adam, nemese birneshe adam.

        Tórtkil – taýdyń ushar basyndaǵy tegis jer. Tórtkil kóbine Mańǵystaýdyń tegis jaǵasyna jaqyn taýlarda bolady. Tórtkil dúnıe – osy jerden dunıeniń tórt buryshyndaǵy búkil álem mádenıeti bastaý alady.

        Tórkin – turmysqa shyqqan qyzdyń ata-anasynyń úıi, rýy, eli.

        Tórinen kóri jýyq – qartaıyp ólimge taıaý, «bir aıaǵy jerde, bir aıaǵy kórde» degen balama maǵyna da.

        Tórt sany (tórtinshi býyn) – Qunanorys (Rysqul), bul Nuq paıǵambardan taraıtyn qaýym, shejiredegi Adaı atanyń kishi uly Kelimberdiniń birinshi balasy, ıaǵnı Adaıdyń 4-shi býyn urpaǵy. Qazirgi ózderin «Shyńǵys hannyń urpaǵymyz» dep, Shyńǵys hanǵa talasyp júrgen tórelerdiń tegi osy. Tóre men tórttiń bir túbirden (bir Atadan) bolatyny osydan. Olardyń «tór ıesi» dep atalatyny da osydan. Tórelerdiń arǵy tegi Adaıdyń tórtinshi býyn urpaǵynan tarap tur. Osy tórttiń ishine aldyńǵy úsh býyn urpaq túgel kiredi. Búgingi Ata-tegin (rýyn) eshkim ajyrata almaı júrgen tórelerdiń rýy osy. «Tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi» degen maqaldy dúnıege ákelgen osylar.

        Tórt arystyń balasy – kóne, búkil el degen maǵyna da.

        Tórt qanat úı – tórt keregeden quralǵan kıiz úı.

        Tórt túlik mal – Túıe (piri Oısylqara), Jylqy (piri Qambar Ata), Sıyr (piri Záńgi baba), qoı (piri Shopan Ata) maldarynyń jıyntyq ataýy.

        Tórt aıaǵynan turǵyzdy – isti ornyna keltirdi.

        Tórt qubylasy teń – tolǵan, jetisken.

        Tórtinshi – úshten keıingi rettik san.

        Tórttik – jaqsy degen baǵa.

        Tórtpaq – dembelshe, myǵym deneli adam.

        Tórttaǵan – tórt joldan turatyn shaǵyn óleń.

        Tórt qubylys – Ot, Sý, Jel, Jer.

        Tórt qubyla – Shyǵys, Ońtústik, Batys, Soltústik.

        Tórt maýsym – Kóktem, Jaz, Kúz, Qys.

        Tórt murat – Daý muraty bitý, Saýda muraty utý, Qyz muraty ketý, Jol muraty jetý.

        Tórt halıfa – Ábýbákir, Omar, Ospan, Álı.

        Tórt qylysh – Hámham, Sámsam, Zulpyqar, Zulqaja.

        Tórt kitap – Táýrat (Musa paıǵambar), Zábúr (Dáýit paıǵambar), İnjil (Isa paıǵambar), Quran Kárim (Muhambet ǵ.a.s. paıǵambar).

        Tórt kúná – Allaǵa kúmán keltirý, Naqaqtan qan tógý, Ata-Anaǵa til tıgizý, Ótirik kúá bolý.

        Tórt amal – qosý (ekinshi býyn Qosaı), alý (Alash, Alty Alash, Alshyn, shejirelik ataýy altynshy býyn Balyqshy), bólý (Segizinshi býyn Semıtter), kóbeıtý (toǵyzynshy býyn Tobyshtar).

         Tórt burysh, tórt qabyrǵa, tórt eli, tórt ese, tórt jaq, tórt jaqty, tórt kózi túgel, tórt qanat úı, tórt-bes t.t.

        Tóreler osylardyń bárin elden buryn tanydy jáne osylarǵa osylaı sandyq ataý berdi.

        Tóre degen sóz Qaz Adaıdyń tórtinshi býynynan bastaý alady.

       «Adaı shejiresi» boıynsha Adaıdyń eki balasy bar. Úlkeni Qý Adaı áke (Qudaıke), kishisi Kelimberdi (Man). Qudaıkeden eki bala, úlkeni Tázike (Taz áke), kishisi Qosaı. Kelimberdiden alty bala, úlkeni Qunanorys, Aqpan, Balyqshy, Buzaý, Tobysh, kenjesi Muńal. Barlyǵy eki bala, segiz nemere, ıaǵnı on býyn urpaq. Áıgili Nurym jyraýdyń:

        «Adam – Safı balasy,

        Bir terekten san butaq,

        Dúnıege kelgen san bolyp 

        Býyn-býyn taqtaly» dep jyrlaıtyny osydan («Bes ǵasyr jyrlaıdy» Almaty. 1989. 129 bet).

        Birinshi býyny Adaıdyń eki balasy – Qudaıke men Kelimberdi.

        Ekinshi býyny Qudaıkeniń úlken uly, ıaǵnı Adaı atamyzdyń birinshi nemeresi Tázike.

        Úshinshi býyny – Qudaıkeniń kishi uly Qosaı. Bul Nuq paıǵambar zamanyndaǵy topan sýǵa qaryq bolatyn kósh. Sóılem sońyndaǵy «núkte» dep, Nuq atanyń, «qos núkte» dep, Qosaı Nuq ata esiminiń qoıylatyny osydan. Halyq ańyzyndaǵy «Syrdarıaǵa sýǵa ketipti» delinetin kósh osy. Syrdarıa ózeni men Nuq kemesi toqtaǵan Qazyǵurt taýy osy óńirde ornalasqan.

       Tórtinshi býyny Kelimberdiniń alty ulynyń úlkeni Qunanorys (Rysqul). Bul Nuq paıǵambardyń kemesimen «topan sýdan» beri ótken «tórdegi» el.    

       Tórelerdiń tańbasy Adaılardyń rýlyq tańbasymen birdeı, «Til» men «Jebe», urany Arhar.

        ...«Keshegi Dúıim Baıan ketkesin,

        Alty jyl anyq ótkesin,

        Shyńǵys týdy Arqardan?» (Qashaǵan jyraý Kúrjimanuly). Shyńǵys qaǵannyń tegin aıtyp otyr. Osy bir aýyz sózben Shyńǵys qaǵannyń teginiń qazaqtyń Adaıy ekeni anyq kórsetilgen. Sebebi, eń alǵash ret dala ańy Arqardy qolǵa úıretip, qoı men qoshqarǵa aınaldyrǵan, búgingi kúnde qoı men qoıshynyń piri retinde dáripteletin qazaqtyń ataqty uly Shopan ata bolatyn. Shopan Ata qorymy Eski Ózen qalasynan Beket Ataǵa (Oǵylandyǵa) barar joldyń 50-shi shaqyrymda ornalasqan. Shyńǵysqan eliniń de, «biz eshqandaı rýǵa jatpaımyz» dep, júrgen tórelerdiń de (Atasyz ul bolatyn ba edi?) urany «Arhar» bolatyny osydan.  Han Ordasy (Bókeı) aýylynyń qasyndaǵy «han zıratyndaǵy» qulpytasta: «Arqar rýǵy Nuraly han» degen jazba tańbalanǵan. Bundaı jazba sol qorymdaǵy qulpytastyń bárinde bar.

       Al, «Tóre» degen sózdiń ózin saralaıtyn bolsaq:

       Tóre – sóz túbiri «Ór» ary qaraı Tór, Óre, Tóre bolyp shyǵady.

       «T» dybys-tańbasy sózdiń qaı jerinde qoldanylsa da tolyp, tolysqan bir Atanyń urpaǵy, ıaǵnı «bir rýly el»  degen maǵyna beredi.

       Ór – bıik, ór jer – bıik jer, órge shyǵý – bıikke shyǵý, órge umtylý – bıikke umtylý t.t.

       Tór – ilki tór (eń aldyńǵy (bastaýdaǵy) tórdegi el) jáne joǵaryda aıtqanymdaı, úıdiń, dastarhannyń tóri, ıaǵnı eń joǵarǵy qurmetti oryny, tórge shyqty (qurmetti orynǵa jaıǵasty), tórden oryn aldy.

       Óre – sana degen maǵyna da qoldanylady. Mysaly, Óresi bıik – sanasy bıik, aqyldy, bilimdi adam. Óresi jetpedi – aqyly men bilimi jetpedi.

       Tóre – barlyq jaqsy adamı qasıetterdiń eń bıik shyńy. Mysaly, aq pen qarany ajyratyp, ádiletin (aqıqatyn) aıtýshy, «ǵylym men bilimniń» tórine shyqqan tóresi, adamzattyń asyly  t.t.

       Qazaqta tóreler jaıly ańyz, ertegi, kúı, jyr, dastan, derekti áńgimeler óte kóp. Qurmanǵazynyń Tóre esimine baılanysty «Tóremurat», Táttámbettiń «Bes tóre» atty kúıleri men «Shyntasuly Tórehan» atty batyrlyq jyry t.t. bar. Keı derekter «Tórehandy Oǵyz hannyń ózi nemese týysy» degendi aıtady. Tóre degen atpen belgili tarıhı tulǵalar qataryna álem bıleýshisi Shyńǵys hannyń búkil urpaqtary, sonymen  qatar arnaıy kóbirek atalatyndary Tóre Bórjigin Qıat Oǵyz, Bóri Tóre, Muńǵyl  (Muńal) tóre, Esim tóre, Tezek tóre, Ábilpeıiz tóre, Tentek tóre, Sanıaz tóre, Ádil tóre, Qasym tóre, Qanaly tóre, Aqtóre, Baltóre, Jantóre, Hantóre, Shyntóre, Qazaq tóre, Qaraqalpaq tóre, Abylaı tóre t.t. bolyp jalǵasyp kete beredi.

        Tórelerdiń tegi qazaqtyń atasy emes, qazaqtyń kenje balasy ekendigin aıǵaqtaıtyn mynadaı sóz bar. Ol, qazaq kelinderiniń qaınylaryna «Tórebala» dep at qoıýy. Tóre qazaqqa Ata bolatyn bolsa, qazaq kelinderi tóre sózin qaınylarynyń atyna qosyp atamaǵan bolar edi.

       Qorytyndy: Tóre degenimiz, Allanyń aq jolynan aýmaǵandyqtan, topan sýdan aman qalyp, Nuq paıǵambardyń  kemesimen bergi betke ótken alǵashqy bir rýly eldiń jıyntyq ataýy, al búgingileri sol atalarymyzdyń shańyraǵyn ustap qalǵan óreli urpaq. Tóre degen sózge Ata sıaqty eshqandaı jaǵymsyz sóz qosaqtalyp aıtylmaıdy. 

       Tóreler – búgingi tilmen aıtqanda qazaqtyń dástúrli elıtasy. Tórelerge Uly Jaratýshy - Alla barlyq  jaqsy qasıetterdi:  danalyqty,  danyshpandyqty,  ádilettilikti, otan súıgishtikti, batyrlyqty, bılikti, ónerdi, bilimdilikti, minezdilikti teń bergen. Tóreler árqashanda elge, qazaq halqyna qaltqysyz qyzmet etýge jaralǵan! Tórelerge osyny árqashan esterińde ustap, qatarlarynyń aldy bolýǵa tyrysýy qajet. Ondaı bolýǵa olardy aldyńǵy ótken ata - babalarymyzdyń ónegeli ómirleri mindetteıdi! Tóreler osyny árqashanda esterinen shyǵarmaı,  Ata tarıhty tereńnen zerttep, zerdelep, qazaqı bilimdi asqan yjdaǵattylyqpen meńgerýge umtylsa bizdiń qoǵamdy aldyǵa súıreıtin eleýli, naqty kúshke aınalary sózsiz.

   Burynǵy tórelerdiń barlyǵy derlik  qazaq halqyna  adal qyzmet etemin degen antyna adal bolyp, aqtyq demderi qalǵansha qyzmet etip ótti.

         Alash kósemi Álıhan tóreniń (Bókeıhanov) myna sózi: «Han balasynda  qazaqtyń haqysy bar. Tiri bolsam, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn» degen qanatty sózi búkil tórelerdiń uran-ustanymy bolýǵa tıis.

       Tarıh taǵlymy: Qazaqtyń sóz jasaý júıesindegi sóz túbiri jáne onyń quramy eshqashan jańylysqan emes.  Jańylysatyn adamdardyń sanasy, ıaǵnı aqyly men bilim deńgeıleri ǵana.

       OSY JOLDARDY OQYǴAN BARSHAŃYZǴA ULY JARATÝSHY – ALLA IMAN BERGEI!

        Qojyrbaıuly Muhambetkárim, Mańǵystaý