Búgin - jalpyhalyqtyq dıktant kúni. Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrligi Til saıasaty komıtetiniń uıymdastyrýymen 2018 jylǵy 14 qarashasynda saǵat 11.00 – 11.30 aralyǵynda respýblıka boıynsha «Jalpyhalyqtyq dıktant» ótedi. Bul durys ádis. Biraq biz qazir qolmen jazý jazamyz ba? Al onyń qandaı paıdasy bar? Úńilip kórelik.

...Ulylardyń ǵumyry qashanda qyz­yqty. Óıtkeni tanymal tulǵalar únemi eldiń nazarynda. Solaı bola da beredi. Shyǵarmashylyq adamy bolsa, olardyń áreketi tipti áńgimege jıi ózek bolatyny aqıqat. Jazýshy óziniń tanymal týyndysyn qalaı jazady? Bul da – ózgeni qyzyqtyratyn nárse. Bireý ýaqyt talǵamaıdy. Shyǵarma jelisin uzaq ýaqyt mıda «qorytyp» júredi. Sóıtip, áp-sette otyryp jaza salady. Biraq onyń lázzaty oqyrman baǵasyn alǵannan keıin kó­rinedi. Mysaly, qysyltaıań ýaqytta jazǵandy jany jaqsy kóretin jazýshylar bar. Dostoevskıı óziniń «Oıynshy» dep atalatyn úlken prozalyq eńbegin «Qylmys pen jaza» romanymen qatar ja­zyp, birneshe aptanyń ishinde bitirgen. Óıtkeni tapsyrys berý­shi baspa oǵan eki apta ǵana ýaqyt bergen kórinedi

Ondaǵan týyndyny ómirge ákelip, álem ádebıetinde aty qalǵan Agata Krıstı ómiriniń sońyna deıin shyǵarmashylyǵy úshin jaıly jerdi armandap ket­ken desedi. Onyń ómirbaıan­dyq paraǵynda «úı sharýashyly­ǵyn­daǵy áıel» degen úsh aýyz sóz turǵan desedi. Jurtshylyq súıip oqıtyn jaýhar dúnıelerdi ómir­ge ákelgen onyń jeke jazý ka­bıneti de bolmaǵan. Qazaqsha te­ńeýmen aıtqanda, «attyń jalyn­da, túıeniń qomynda» otyryp jaz­ǵan. Jýynatyn oryndaǵy kish­­kentaı ústelde, tamaq ishetin jerde, tipti úıine kele jatyp, tramvaıdyń ishinde shyǵarma je­lisin ary qaraı jalǵastyryp, keıipkerlerin somdaı bergen. Rasynda da, talantty adam­dardyń taǵdyry qyzyq. Búkil eńbegin óz tóseginiń ústinde et­petinen jatyp jazǵan Trýmen Kapote basqa jerdi qolaıly kórmegen. Onyń tóseginiń ma­ńaıy temeki tuqylyna toly bol­ǵan. Bólmeniń ishin tútin jaılap, «ystanyp» ketse de, kofesin iship, jumysyn jalǵastyra beretin Trý­men mashınkamen jazýdy jaq­tyrmaǵan. Eńbeginiń bárin qolmen jazǵan. Búkil ǵumyry jazýmen ótken ataqty jazýshylar keıin órke­nıet jadysy kompúter ómirge kelse de, báribir qolmen jazýdy ózderine qolaıly kórgen. 2004 jyly ómirden ótken amerıkalyq jazýshy Súzan Zontag keshke kitap oqyp, tań azanda jazýdy óziniń ádetine aınaldyrǵan. Paris Review jýrnalyna bergen suh­batynda ol «kompúterge úırene almaı-aq qoıdym, men úshin flo­mastermen nemese karandashpen jazý – jan lázzaty» dep jaýap bergen. Tipti kompútermen kó­shi­rilgenniń ózinde Súzan Zontag artynan búkil shyǵarmasyn qol­men, karandashpen túzep otyrǵan. Biz ataqty jazýshylardyń jazý mashyǵyn beker aıtyp otyrǵan joqpyz. Jaza bilý de – jankeshti jumys. Ras, órkenıet damyp, ýaqyt uzaǵan saıyn ja­zýda da erekshelik baıqala bas­tady. Zaman ózgerdi. Qazir barlyq jumys kompúter arqyly ja­zylatyn boldy. Ýaqyt jyldam­dyǵynan qalys qala almaısyń. Qolmen atqarylatyn is azaıyp barady. Qolmen jazý da qalyp ba­rady. Shyǵarmashylyqty by­laı qoıǵanda, karandash nemese rýchkamen dosyna, baýyryna, áke-sheshesi men týǵan-týysqanyna qolmen hat jazyp otyrǵan adam­dy kórdińiz be? Joq. Órkenıettiń damýy muny qalamaıtyn shyǵar. Árıne, eldiń bári aqyn, jazýshy nemese óner adamy emes qoı. Biraq este saqtaıtyn bir nárse bar: keıingi kezde kóptegen ma­mandar qolmen jazýdyń paıdasy úlken ekenin aıtyp, bul úrdisti qaıtadan engizý qajettigine dálel keltire bastady. Bir jyldary Amerıkanyń federaldyq jalpy bilim normatıvinde úıge berilgen barlyq tapsyrmalardy qolmen jazyp kelý  máselesin kóte­rilgen. Bul proses qazir Fın­lándıadaǵy bilim berý uıym­darynda da ózekti másele retinde aıtylyp keledi. Tipti 2016 jyl­dan bastap, muǵalimniń bergen tapsyrmalaryn tek qana qolmen jazyp, oryndap kelý de ádetke aınaldy. Jalpy, álemdik órke­nıette fıniń bilim berý júıe­siniń myqty ekeni belgili. Munda muǵalimniń mártebesi joǵary. Kez kelgen pedagogıkalyq joǵary oqý ornyn bitirgen jas  maman birden ustaz bola almaıdy. Muǵalimdikke iriktep alady. Nege birqatar fındik orta bilim berý oryndary qolmen jazý úrdisine kóshti? Munyń syry nede? Muny fındik ustazdar bylaısha túsindiredi: Kompúter adam ómirinde úlken oryn alady, qazirgi zamanda onsyz ómir joq. Balalar úlkeıip, jumysqa orna­lasqannan keıin bári kompú­termen jumys isteıdi. Ol kezde qolmen jazý múlde ádire qalady». Munyń paıdasy ne sonda? Fın muǵalimderiniń paıymdaýynsha, oqýshy belgili bir mátindi qolmen jazý arqyly ony birinshiden oqı­dy, kóshirip esinde saqtaıdy, ekinshiden, taǵy da oqý arqyly ony zerdeleıdi. Ras, bul sanaǵa sińetin, aqylǵa qo­nymdy-aq nárse. Qolmen jazý arqyly oqýdyń paıdasyn keıingi kezde amerı­ka­lyq ǵalymdar da aıta bastady. Quartz saıty Lýızıanada jaqyn arada bastaýysh synyptan bastap, mektep bitirgenshe kompúterdi qoldanbaı, tek qana qolmen ja­zyp, oqý týraly zań qabyldaı­tyny týraly jazdy. Kóptegen zertteýler barysy kórsetken­deı, kompúterlik oqytý júıe­siniń tıimdiligi týraly áńgime asy­ra baǵalaý, keıbir jaǵdaı­larda onyń zıany da bar. Washin­gton Post basy­ly­myna bergen suh­batynda Va­shıngtondaǵy pedagogıkalyq-psı­hologıalyq ýnıversıtettiń profesory Vırd­jınıa Ber­nınger «altynshy synypqa deıin qolmen jazyp úırengen oqý­shy­lar mátinniń mazmunyn boıyna kóp sińiredi jáne olardyń oılaý qabileti tereń bolyp, óz pikirin ashyq aıta alady» degen pikir keltiredi. Shyndyǵynda, bilim sa­lasyn­daǵy mamandardyń baǵa­laýyna qara­ǵanda, mundaı úrdis oqý­shy­nyń mazmundy túsinýin jeńil­detip, este saqtaý qabiletin de art­tyratyn kórinedi. Slate ın­ternet-basylymynyń jazýynsha,  biraz ýaqytqa deıin AQSH-tyń orta bilim sala­syndaǵy birqatar mektepterde kompúterlik tehnologıaǵa basa mán berilip keldi, tipti oqýshylar qalamsappen (rýchkamen) jazýdan bas tartty. Biraq ýaqyt óte kele ǵalymdar báribir qolmen jazý­dyń paıdasy úlken ekenin alǵa tartty. Birinshiden, qolmen jazýdy ádetke aınaldyrǵan oqý­shylar jazý arqyly oqýdy jyl­dam úıre­nedi ári aqparatty tez este saqtap, ony aıta alady. Fınlándıanyń oqý júıesine sáıkes, qazir Reseıdiń birqatar bilim ordasynda da oqýshylardyń karan­dash­pen jazý isi qolǵa alyna basta­ǵan. Óıtkeni sońǵy málimetterge qaraǵanda, Reseı bilim berý júıe­sinde jaǵdaı alańdatar­lyqtaı bolyp otyrǵanǵa uqsaıdy. Nege? Sebep mynada: Resmı derekten aıǵaq bolyp otyrǵandaı, bas­taýysh synyptarda oqıtyn ba­la­lardyń 40 paıyzǵa jýyǵy jazý men oqýda qıyndyqqa tap bolyp otyr. Tipti 7-synyptyń ózinde saýatsyz balalar kóp. Qatesiz jazý problemaǵa aınaldy. Másele muǵalimderde emes, ata-anaǵa ti­relip tur. Ata-analar mektepten tys ýaqytta balalaryn qadaǵa­lamaıdy, ınternetten kóz al­maıtyn balalardyń ne qarap otyrǵany belgisiz. Kompúterlik oıyndar oqýshylardyń sanasyn jaýlap aldy. Kerekti-kereksiz aqparat balanyń sanasyn tum­shalady. Qolmen qatesiz jazýǵa, durys oqýǵa úırenbegen baladan erteń qandaı ata-ana shyǵady? Rasynda da, búgingi mektep ja­syn­daǵy balalardyń saýatty jazyp, durys sóıleı almaıtyny kúnnen-kúnge aıqyndalyp kele jatyr. Bir ǵana mysal, qazirgi tehnologıanyń damyǵan zama­nynda azamattardyń saýattylyq deńgeıiniń qandaı ekenin áleý­mettik jelide, feısbýkte jıi ja­zatyn jazbalarynan-aq baıqaý­-ǵa bolady. Biz qalaı oqydyq? Refe­ratty aldymen izdegen ki­taptan taýyp alyp, qolmen kó­shirdik. Sıa saýytpen, karan­dash­pen, qalamsappen jazdyq. Ony taǵy oqydyq. Munyń paıdasy bar ma? Bar.  Osydan bes jyl buryn Reseıdiń shyǵysyndaǵy bilim ordasyndaǵy bastaýysh synypta sıasy bar qalamsappen jazý isi qolǵa alyndy. «Balalarymyz ústi-basyn bylǵaıdy» dep bul ádiske búkil ata-ana qarsy shyq­ty. Reseı baspasózi muny kele­kege aınaldyryp, talaı maqala jazdy. Biraq bastaýysh synypta sıasy bar qalamsappen jazatyn mektep qazir kórshi elde kóbeıip keledi. Munyń syry nede? Ma­man­dardyń baǵalaýyna qara­ǵanda, sıamen jazýdyń tıimdiligi joǵary. Bala aldymen tazalyqqa, uqyptylyqqa jáne ádemi jazýǵa úırenedi. Qazir mekteptegi balalar úıge tapsyrma berilse, ony ınter­netten dereý kóshirip alady da, muǵalimine aparady. Ony oqýshy qalaı zerdeleı alady? Oqyp, qolmen kóshirgen dúnıeniń ta­nymy bólek qoı. Bul rette Reseı ǵalymy, psı­holog Alekseı Mıhalskıı «qol­men jazý arqyly balanyń este saqtaý qabileti damıdy, oı­laý múmkindigi tereńdep, sóıleý bel­sendiligi artady. Sondyqtan oıyńyzdy barynsha aq qaǵazǵa jazyńyz. Árıne, ınternetten kóshirip alyp, planshetten oqý jaqsy-aq, biraq aq qaǵazdaǵy aqparat barynsha este saqtalady» degendi aıtady. Árıne, logıkalyq turǵydan alǵanda, qolmen jazý barynsha jaýapkershilikti talap etedi. Adam balasy da soǵan úırenip, múmkin­diginshe qatesiz jazýǵa tyrysady. Mysaly, kompútermen jazǵan adam pernetaqtany basyp oty­ryp, bir áripten qate ketse, ony óshirip, durys jaza alady. Bul qıyn nárse emes. Qalamsappen jazǵanda qatelik ketse, ony óshirý qıyn. Demek, bul jerde muqıat, taza jaza bilý máselesi aldyńǵy orynda tur. Bala jastan qatesiz jazýǵa úırensek, sonda ǵana bizdiń qoǵamdaǵy saýattylyǵymyz aıqyn kórinedi. Árıne, qazirgi zamanda noýtbýk pen kompúter qalamsap pen karandashty yǵystyrdy. De­gen­men aq qaǵazǵa qatesiz jazyp úırengen adamnyń saýattylyǵy kompúterdegi pernetaqtany basqanda da anyq bilinedi.

Bir ǵana mysal, 2016 jyly amerıkalyq ǵalymdar 50 oqý­shynyń jartysyna kompú­ter­men, qalǵanyna qol­men esse jaz­dyrǵan. Nátıjesinde, qolmen jazǵan oqýshylardyń shyǵar­masy jan-jaqty ári maz­muny baı bolyp shyqqan. Maman­dar­dyń zertteý qory­tyndysy kór­setkendeı, adam qolmen jaz­ǵanda mıdyń ár aýmaǵyndaǵy sóıleý, oılaý men este saqtaý proses­teriniń jumys isteý áreketi bel­sendi bola túsedi eken. Kla­vıatýra arqyly basylǵan jaz­balar men aq qaǵazǵa qolmen ja­zylǵan pikirlerdi saraptaı kel­gende sońǵysynyń tıimdiligi baıqal­ǵan. «Qolmen jazý mıdy jattyq­tyrady» deıdi mamandar. Biz muǵalimniń dárisin tyńdaǵanda aqparattyń 10 paıyzyn ǵana sa­naǵa toqı alady ekenbiz. Ony qol­men jazyp alǵanda, bul sıfr birneshe paıyzǵa ulǵaıady eken. Demek, kompúterge sene ber­meı, kóp nárseni kúndeligińizge qolmen jazýdy daǵdyǵa aınal­dyryńyz...