Aldaǵy bes jylda Qazaqstan sý tapshylyǵyn anyq sezine bastaıdy.
Halyqaralyq naryqtaǵy eń iri ınvestısıalyq bank sanalatyn «Goldman Sachs» bankiniń sarapshylary aldaǵy bes jyldyń ishinde Orta Azıada sý úshin tartys órshı túsetinin alǵa tartyp otyr. Atalmysh qarjy ınstıtýtynyń sarapshysy Oleg Dmıtrıevtiń aıtýynsha, 2025 jyldan bastap Orta Azıa elderine sý daǵdarysy tóne túsedi. Birqatar elderde sý tapshylyǵy oryn alyp, ásirese aýyz sý máselesin sheshý qıyndaıdy. 2025 jylǵa qaraı Orta Azıa elderi boıynsha óndiris oryndarynyń sany artatynyn, ol óndiris oryndarynda sýdy paıdalaný deńgeıi de óse túsetinin, osydan baryp sýdy únemdep paıdalaný úrdisi týyndaıtynyn alǵa tartqan maman, endigi kezekte Azıa elderi «sýdyń da suraýy baryn» myqtap uǵynatynyn ashyp aıtyp otyr.
Halyqaralyq sarapshynyń bul pikirin bizdiń mamandar da qýattaıdy. Otandyq mamandardyń paıymdaýynsha, halyqaralyq iri ınvestısıalyq bank sarapshylarynyń sóziniń jany bar. Gıdrogeolog maman Ǵazıza Túsipbekovanyń paıymdaýynsha, aldaǵy bes jylda rasymen de Qazaqstanda sý tapshylyǵy anyq sezile bastaıdy. Qazirdiń ózinde elde sý tapshylyǵyn sezinip otyrǵan aýyl-aımaqtardyń kólemi artpasa, kemigen joq.
«Qazir bizde aýyz sý máselesi qatty órship tur. Qytymyr qys kelse de, jadyrap jaz shyqsa da, Qazaqstandaǵy aýyz sý máselesi bir tolastaǵan emes. Biz aýyz sý máselesin sheshýdi 2002 jyly qolǵa ala bastadyq. Osy jyldary eldegi sý tapshylyǵyn sheshý úshin memlekettik baǵdarlamalar qabyldana bastady. Aldymen biz «halyqty taza aýyz sýmen qamtıdy» dep «Aýyz sý» memlekettik baǵdarlamasy boıynsha jumys istedik. 2002 jyldan 2010 jylǵa deıin sozylǵan baǵdarlama boıynsha aýqymdy jumystar atqarylýy kerek edi. Biraq bul baǵdarlamanyń nátıjesi aýyz toltyryp aıtarlyqtaı bolmady. Baǵdarlama aıasynda 350 mlrd teńgeden astam qarjy bólindi. Budan soń «Aq bulaq» baǵdarlamasy qolǵa alyndy. Bul baǵdarlama boıynsha 2020 jylǵa deıin búdjetten sý máselesin sheshý úshin jyl saıyn 90 mlrd teńgeden astam qarjy bólinetin boldy. Biraq osy baǵdarlama da aıtarlyqtaı jetistik bere qoımady. Bizdegi aýyz sý máselesi áli basy ashyq kúıinde saqtalyp otyr. Taza sý ornyna baqa-shaıan aralasqan ózen sýyn tundyryp iship otyrǵan eldimekender jaıy kóp aıtyldy. Qaısybir derekter Qazaqstanda 150-den astam aýyl sýsyz otyrǵanyn kórsetedi. Aqmola, Soltústik Qazaqstan, Qyzylorda, Shyǵys Qazaqstan aımaqtarynda qanshama eldimeken sýsyz otyr. Tipti qeıbir aýyldarda 50-100 adam ǵana turatyn aımaqtar bar. Bul aýyldy aımaqtardyń ınfraqurylymy jaıly tipti sóz qozǵamaı-aq qoısa da bolady», – dedi Ǵazıza Túsipbekova.
Mamannyń aıtýynsha, halyqaralyq sarapshylardyń sý daǵdarysy jaıly aıta bastaýynda negiz bar. Qazir muny eskergen kóptegen elder aýyz sý máselesine qatysty saýatty sheshimder qabyldap jatyr. Mysaly, Qytaı eli jýyrda aýyz sý máselesin ornyqty etip alý úshin byltyrǵy jyly ǵana «Sýyq sý» dep atalatyn úlken baǵdarlama qabyldady. «Osy baǵdarlamaǵa sáıkes Qytaı tarapy endi Ertistiń sýyn paıdalanýǵa qatysty óte únemshil ári usaq-túıektiń barlyǵyna mán bergish bola túsedi», – deıdi gıdrogeolog maman.
«Sý máselesine kelgende Qazaqstannyń tarnsshekaralyq aımaqta jatqanyn umytpaýymyz kerek. Mysaly, Ertistiń sýy Qytaımen shekaralasyp jatyr. Qazir Ertistiń sýynyń tym azaıyp bara jatqanyn Qytaıdyń saıasatymen de baılanystyryp jatatyndar bar. Keleshekte Qytaıda óndiris oryndarynyń kólemi artyp halqynyń sýdy tutyný kórsetkishi de arta bastaıdy. Sol kezde Ertis sýynyń Qytaı jaq bóliginiń odan ári azaıa túsetini daýsyz. Oral óńirindegi sý kózderi Reseı arqyly kelse, Aral óńirine sý Syrdarıa arqyly keledi. Bul arada biz ózbekterdiń qas-qabaǵyn baǵamyz. Talas óńirine kelgen sý kózderi qyrǵyzdardyń shekaralas ekenin umytpaǵan jón. Mine, bizdegi sý máselesi transshekaralyq aımaqtarda jatqannan keıin bul arada asqan saýattylyq kerek. Dıplomatıalyq qarym-qatynastardy nyǵaıtý úshin bizdiń Úkimet birqatar isterdi tyndyrar. Biraq bul arada qosymsha saýatty baǵyttardy da qarastyrǵan jón», – deıdi maman.
Al ol qandaı saýatty baǵyttar? Bolashaqta Qazaqstan aýyz-sý tapshylyǵyn sheshýge qalaı talpynǵany jón?
Bul rette, tehnıka ǵylymynyń doktory Ardaq Tóleýov Qazaqstan úshin keleshekte jer-asty sýlaryn shyǵarýdyń máni zor ekenin alǵa tartty.
«Elimizde sý máselesin sheshý úshin jerasty sýlarynyń kózderin taýyp, ony tıimdi ıgerýdiń joldaryn qarastyrý qajet. Bul máselede árıne ǵalymdardyń zertteýlerine de nazar aýdarǵan durys. Mysaly, elimizdiń Gıdrogeologıa jáne geoekologıa ınstıtýtynyń ǵalymdary 2009 jyly Qyzylorda oblysy Jalaǵash aýdanyndaǵy sý tapshylyǵyn eskere otyryp, bir úlken isti zertteýge kirisip ketti. Zertteýlerdiń nátıjesinde Qyzylorda oblysynda 420-450 metrlik tereńdikte jerasty sýlary bar ekenine ǵalymdar kóz jetkizdi. Atalmysh zertteý jumystary elimiz boıynsha tuńǵysh ret jasalyp tur. Bilesiz, buǵan deıin Qyzylorda oblysy Syrdyń sýyn iship otyrdy. Al Syrdyń sýynyń las ekeni, onyń búkil Azıalyq aýmaqty aralap baryp Qyzylordaǵa enetini bizge belgili. Ol sýdyń ishinde qoqys qaldyqtary da, bakterıalyq zattar da bar. Bir aýyz sózben aıtqanda, bul – adamnyń aǵzasyna orasan zıan keltiretin ý. Ǵalymdardyń zertteýleri «sý shyqpaıdy» degen eldi mekenniń ózin sýmen qamtamasyz etýge bolatynyn dáleldep otyr. Sondyqtan óz basym «qandaıda bir reformalyq baǵdarlamaǵa ǵalymdardyń usynystary engizilýi kerek dep esepteımin», – deıdi Ardaq Tóleýov.
Mamannyń baıyptaýynsha, bolashaqta aýyz sý máselesin sheshetin eń birinshi baǵyt bul jer asty sýlaryn shyǵarý úshin kanaldar qazý kerek. Sol kezde ǵana Qazaqstandaǵy aýyz sý máselesi saýatty sheshiledi.
«Eger 2025 jylǵa deıin jer asty sýlaryn alý máselesi ońtaıly sheshiletin bolsa, bizge aýyz-sý daǵdarysy tónbeıdi. Sondyqtan osy bir usynystar eskerlýi tıis. Qazirden bastap jer asty sýlaryn zertteýge, olardy kóbeıtýge basa nazar aýdarsaq, sý daǵdarysy bizdi aınalyp ótetin bolady»,– deıdi maman.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
