Qazaqtyń upaıyn túgendeıtindeı etip kóp balaly analardyń máselesin sheshýge bolar edi.Qamshy.kz aqparat agenttigi 27 jylda 20 bala tapqan anamen suhbatty nazarlaryńyzǵa usynady.
– Qamash apa, qańtar aıynda 80 jasqa tolypsyz. Aldymen ózińizdi seksenniń seńgirine kelýińizben quttyqtaımyn. Kúıli-qýattysyz ba?
– ... Endi shamaly aýyryńqyrap qalamyn. 27 jylda 20 balany ómirge ákeldim. Ońaı emes. 80 jasqa kelip otyrmyn. Osy kúnge jetip, balalarymnyń qyzyǵyn kórip otyrǵanyma táýbá deımin. Qazirgi qoǵamda bolyp jatqan keleńsizdikter keıde janymdy aýyrtady. «Jastar aman bolsyn» dep tileýin tilep otyramyn. Bolashaq jastardyń qolynda ǵoı. Sondyqtan jas balalardyń amandyǵy bizge úlken olja. Qazirgi jastardyń oqýy da, júrip-turýy da, áleýmettik jaǵdaıy da qarjyǵa kelip tireledi emes pe?! Bizdiń kezimizde zaman keń boldy. Sonyń ózinde maǵan 20 balany ósirý ońaı bolmady. Er azamatym ómirden erte ozdy. 16 qyzben 4 uldy jetkizý jalǵyz meniń moınymda qaldy. Ol kezderi balalar birin-biri qarap ósip, biriniń kıimin biri kıip erjetti ǵoı. Qazir zaman basqa, zań basqa. Qazirgi balalardy ósirý úshin de, olardy damytý úshin de orasan kúsh kerek. Qaı zamanda bolsyn, balany ósirýdiń jaýapkershiligi eren. Ómirge kelgen urpaǵyń elge qyzmet etip, senimińdi aqtap tursa deısiń. Qazirgi balalarymnyń ósip-ónip otyrǵanyna qarasam, men osy maqsatyma jetken tárizdimin. Shúkir deımin...
– Siz, qoǵamdaǵy keleńsizdikterge janym aýyrady dep qaldyńyz. Bizdegi kóp balaly analardyń máselesi sizdi tolǵandyra ma? Bul rette ne aıtar edińiz?
– Árıne, tolǵandyrady. «Mynaý 80-ge kelip alyp kólgirsip otyr» demesin. Biraq, sońǵy jaıttar rasymen de ózekti órteıdi-aq. Jas balalardyń qaraýsyz qalýy, ata-analarynyń bala tárbıesine aralasa almaı, kúni-túni jumys isteýi alańdatady. Kim-kimdi bolsyn oılantatyn dúnıe. Bizde kóp balaly analarǵa bólinetin járdemaqy men bala kútimine baılanysty áıelder demalysqa shyqsa bala bir jasqa tolǵanǵa deıin tólenetin járdemaqy degenińiz tıyn ǵoı. Meniń kenje ulym Kenjeǵul AQSH-ta, Londonda, Japonıada oqyp keldi. Sol balam aıtyp otyrady, «shetelde sizdeı analardy tóbesine kóteredi» dep.
– Al siz oǵan ne deısiz? Jalpy, elimizdegi kóp balaly analarǵa qatysty atqarylyp jatqan sharýalarǵa kóńilińiz tola ma?
– Senseńiz, osy ýaqytqa deıin «20 bala taptym, sen maǵan birdeńe ber, jaǵdaıymdy jasa» dep quzyrly oryndardyń aldyna baryp eshteńe surap kórmeppin. Osydan biraz jyl buryn maǵan «Elbasynyń qabyldaýynda bolasyz» dep shaqyrdy. Sol kezde ǵoı «aldyna barǵanda baspana sura, úı al» degender boldy. Biraq Prezıdenttiń aldyna baryp baspana máselesin aıta almadym. Suraı almadym. Jalǵyz-aq osy kenje ulym Kenjeǵuldyń shetelde oqyǵysy keletin máselesin aıttym. Kenje ulym – 1 toptaǵy múgedek zaǵıp. Biraq óte bilimdi. Óz biliminiń arqasynda shetelde oqyp keldi. AQSH-ta, Londonda, Japonıada bilim aldy. Sol ulymnyń aıtýynsha, «shetelde kóp balaly analardy alaqanǵa salyp ustaıdy. Al bizde ókinishke qaraı, kóp balaly analar tolyqqandy qamqorlyq sezinip otyr dep aıta almaımyn.
– Durys aıtasyz, mysaly, Japonıada úsh balany ómirge ákelgen áıelderdiń ózin kóp balaly analar sanatyna jatqyzyp, olarǵa memlekettik qordan aı saıyn jalaqy tólenip otyrady eken. Tegin úı berý máselesi de utymdy sheshilgen. Al siz 20 bala tapqan ana retinde qoǵamda qurmetke ıe bola aldym dep oılasyz ba?
– Aıryqsha qurmet kútkenim joq. Sol el qatarly óz kúshimizben úı aldyq. Balalardy da óz kúshimizben oqyttyq. Úlkenderi kishilerin súıredi. Kishileri jetekke ilindi. Birde-bir adamǵa baryp «maǵan úı áper, baspana ber» degen joqpyn. Jalǵyz-aq, osy Kenjeǵulym oqýǵa túsken jyly kózi kóremeıtin balany jetektep júretinmin. Sabaǵyna aparamyn, syrtta kútip júremin, alyp qaıtamyn. Sol kezde ekeýmizge de Almatynyń shetindegi Alataý sovhozynan qalaǵa qatynaý qıyn boldy. Sodan bir kúni ákimdikke Almatydan úı alýǵa ótinish jazý úshin barǵan edim. Qabyldaý bóliminde otyrǵan hatshy qyz «meniń apam 10 bala tapqan. Ol kisiler siz sıaqty úı surap júrgen joq qoı» degen soń jınalyp alyp ketip qaldym. Mine, bizdegi qurmettiń túri osy.
– Sizdińshe, bolashaqta kóp balaly analar qurmetke laıyq bolýy úshin ne istelý kerek dep oılaısyz?
– Meniń bir tań qalatynym, halyqtyń sany kóbeısin desek, nege kóp balaly analar óz deńgeıinde kómek almaıdy. Meni qoıshy, balalarym óz qoly óz aýyzdaryna jetti. Al qazirgi jas analardyń jaǵdaıy qıyn ǵoı. Olarǵa memleketten tegin úı alý, tegin jer alý máselesi sheshilmegen. Bala bir jasqa tolǵansha dekrettik demalys beriledi. Onyń aqshasy náreste bir jasqa ǵana tolǵansha tólenedi. Budan soń aqshadan taryqqan analar eriksiz bir jastaǵy balany anda-mynda qaratyp jumysqa shyǵady. Bir jastaǵy balany balabaqshaǵa berýdiń ózi qaýipti. Keshe Astanada bir úıdiń bes balasy janyp ketti. Qalaı janyń aýyrmaıdy?! Demek bizge analardyń áleýmettik jaǵdaıyn kóterý kerek. Jumys istep júrgen analar úshin nárestege tólenetin aqsha anasy jumysqa shyqsa da toqtatylmaýy kerek. Al jumys istemeı úıde otyratyn analardyń balalaryna tólenetin járdemaqyny kóterý kerek. Bizde 4 bala tapqanǵa 10,005 teńge, al kúmis alqa, altyn alqa ıegerlerine 16 myń teńge járdemaqy beriledi. Osy mardymsyz aqshany kóp balaly otbasylar qalaı jetkizedi?! Osy jaǵyn oılaný kerek. Muny endi men aıtpasam da, úkimettegiler bilip otyr ǵoı. Biraq osy kóp balaly analardyń máselesin qazaqtyń upaıyn túgendeıtindeı etip utymdy sheshýge bolar edi. Buǵan oqyǵan azamattardyń bilimi jetedi dep oılaımyn. Sondyqtan bolashaqta osy máseleler ońynan sheshimin tapqany jón.
– Siz osy qazirgi jastardy kóp bala tabýǵa úndeısiz be?
– Buryn «kóp balaly bolyńdar, kóbeıińder» deıtinmin. Qazir «Allanyń bergenin alyńdar» deımin. Jalpy, men ózime eshteńe suramaımyn. Qazirgi jastar qıynshylyq kórmese eken deımin. Jastar turmystyń taýqymetin tartpaı, oqyp, bilim alyp ósip ónse sol jaqsy. «Qazirgi jastardyń densaýlyǵy, áleýmettik jaǵdaıy kóp balany asyraýdy ony kótere me» dep te oılaısyń. Sondyqtan árkim Allanyń bergenin alsyn. Qazaqtyń sany kóbeıgeni jaqsy, óskeni jaqsy.
– Siz ekeýmiz osydan 12 jyl buryn suhbattasyppyz. Sodan beri sizdiń áýlet te ósip-ónip jatqan shyǵar. Sizdiń shańyraqqa biz de bereke tileımiz. Jalpy, siz balalaryńyzǵa qandaı ónege aıtyp otyrasyz?
– Iá, kóbeıip jatyrmyz. Biraq men qazir nemerelerdiń de, shóberelerdiń de sany, jalpy balalar týraly eshkimge eshteńe aıtqym kelmeıdi. Sebebi birneshe ret osy týraly aıtqanymda qatty aýyryp qalǵan bolatynmyn. Osydan 12 jyl buryn ózińe úlken suhbat berippin. Sodan beri birdi-ekili habarlasqandarǵa shet jaǵasyn ǵana aıtyp júrmin. Birneshe ret «fılm túsiremiz» dep habarlasqandar da bolǵan. Bárinen bas tarttym. Biz qazaq yrymshyl halyqpyz ǵoı, kóz bar, sóz bar degendeı. Jastarǵa «únemi eńbektenińder» dep otyramyn. Kishi ulym Kenjeǵul múmkindigi shekteýli ekeninine qaramastan eńbektenip keledi. Balam Amerıkada 2,5 jyl til úırendi. Anglıada 1,5 jyl magıstratýrada oqydy. Shetelderdiń birazynda bolyp qaıtty. Negizi qazaq tili men orys tilin qospaǵanda aǵylshyn, japon, nemis, ıspan, fransýz tilderin biledi. Qazir túrik jáne koreı tilderin aýdıokitaptar arqyly úırenip jatyr. Búgingi zaman eńbektenýdi, óz kúshińe senýdi talap etedi. Sondyqtan keıingi urpaqtyń sharýasyna tyńǵylyqty pysyq bolǵany durys. Osyǵan oraı balalaryma «eńbektiń nany tátti» ekenin jıi aıtamyn.
-Suhbatyńyzǵa razmet!
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
