1979 jyldyń jeltoqsan aıynda Aýǵanstan bıliginiń ótinishinen keıin keńes áskerleri Aýǵanstan jerine kirgen. Alǵashynda, qarýly qaqtyǵystar bir jylǵa deıin sozylýy múmkin degen boljam bolǵan, dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi Kaktakto.com saıtynyń deregine súıenip.

Alaıda, bul belgisiz soǵys 10 jylǵa deıin jalǵasty. 1989 jyldyń 15 aqpanynda Ámýdarıanyń ústindegi Dostyq kópiri arqyly Aýǵanstan jerin sońǵy keńes áskeri júrip ótti. Nazarlaryńyzǵa 10 jylǵa sozylǵan Aýǵan soǵysy jaıynda 10 faktini usynamyz.

Aýǵan soǵysy bolmaǵan

Aýǵanstanda "mundaı" soǵys eshqashan bolmaǵan. 1979 jyly jeltoqsan aıynda keńes áskeriniń shekteýli kontıngentin Aýǵanstanǵa kirgizdi. Eń mańyzdysy, keńes áskerleri bul elge resmı ókilderdiń shaqyrtýymen kelgenin bilý qajet. Al mundaı shaqyrtýlar shamamen 20-ǵa jýyq bolǵan.

Aýǵanstan jerine kirgen alǵashqy batalóndar «musylmandar» dep atalǵan

Alǵashqy musylmandar batalóny 1979 jyly Túrkistandaǵy Shyrshyq (Ózbekstan) áskerı okrýginiń 15-shi arnaıy jasaq brıgadasynyń bazasynda qurylǵan. Alǵashqy batalónda 532 adam boldy, onyń quramynda ózbekter, tájikter men túrikmender bolǵan.

Ekinshi musylman batalóny 1980 jyldyń qańtarynda Qapshaǵaıdaǵy Ortalyq Ortalyq Azıa áskerı okrýgindegi 22-shi arnaıy jasaq brıgadasynyń bazasynda quryldy. Bul batalón 498 adamnan quraldy, olardyń quramynda kóbinde qazaqtar, uıǵyrlar men qyrǵyzdar bolǵan. Bul batalónnyń basty aıyrmashylyǵy – barlyq soldat qytaı tilin biletin.

SSRO bul soǵysta AQSH-tyń Vetnam soǵysynda joǵaltqan áskerinen az ásker joǵaltty

Derekterge sáıkes, Aýǵan soǵysynda Keńes úkimeti 14 427 áskerin joǵaltqan, olardyń kópshiligi soǵysta qaza tapsa, keıbireýleri iz-tússiz joǵalyp ketipti. Sondaı-aq, 53 myńǵa jýyq adam aýyr jaraqat alǵan. Aýǵanstanda kórsetken erligi úshin 200 myńǵa jýyq áskerıler túrli medaldar men ordenmen marapattalǵan. Olardyń 11 myńy kóz jumǵannan keıin, al 86 áskerı qyzmetshi (28-i kóz jumǵannan keıin) Sovet Odaǵynyń batyry ataǵyna laıyq dep tanyldy.

Aıta keteıik, Vetnamda da shamamen 10 jylǵa sozylǵan soǵys bolǵan, ol soǵysta AQSH óziniń 47 378 áskerinen aıyryldy. 152 myńdaı adam aýyr jaraqattanǵan bolsa, 2 300-i joǵalyp ketken.

Eń tanymal shaıqas Aýǵanstan-Pákistan shekarasynda Host qalasyna deıingi joldyń 3234 m bıiktikte oryn aldy

Bul oryndy jalpy sany 39 adamnan turatyn 345-gvardıalyq jeke parashút polkiniń 9-shy rotasy qorǵady. Keńes áskerlerine Pákistanda arnaıy daıyndyqtan ótken 200-400-ge jýyq modjahedter shabýyl jasaǵan.

Bul jerdegi qarýly qaqtyǵys 12 saǵatqa deıin sozylǵan. Modjahedter óz maqsattaryna jete almaı, joldyń 3234 bıiktigin baǵyndyra almady. Toǵyzynshy rotanyń 6 sarbazy qaza taýyp, 28-i jaraqattanǵan, onyń 9-y aýyr jaraqat alǵan bolatyn. Bul shaıqasqa qatysqan barlyq desant áskerleri Qyzyl juldyz ordenimen marapattaldy. Al eki áskerı qyzmetshi Sovet Odaǵynyń batyry ataǵyna ıe boldy.

Keıinnen osy qaqtyǵysqa negizdelgen «Toǵyzynshy rota» fılmi túsirildi.

Soǵys kezinde aýǵandardyń qolyna 417 áskerı qyzmetshi kepilge túsken

On jyldaı ýaqytqa sozylǵan bul soǵysta aýǵandardyń qolyna 417 áskerı qyzmetshi kepilge túsken, olardyń 130-y bosatylyp, Otanyna keri qaıtqan. 1999 jyldyń 1 qańtarynda kepilde qalyp qoıǵan jáne joǵalyp ketken adamdardyń sany 287-ge jetken edi.

Aýǵan soǵysy kezinde SSRO jylyna $3 dollar shyǵynǵa ushyrap otyrdy

Ár jyl saıyn Aýǵan soǵysyna SSRO 3 mlrd dollar jáne rejımdi qoldaý úshin 1 mlrd dollar jumsap otyrdy. 1979-1980 jyldary munaı baǵasy aıtarlyqtaı óskendikten, SSRO-nyń mundaı kólemde qarjy jumsaýǵa jaǵdaıy jetip jatty. Alaıda 1980 jyldyń qarashasy men 1986 jyldyń shilde aıy aralyǵynda munaı baǵasy 6 esege tómendep ketken edi.

Olımpıada – 80 boıkoty

Keńes áskerleriniń Aýǵanstan shekarasyna kirýinen týyndaǵan Varshava kelisimsharty men NATO memleketteriniń arasyndaǵy saıası qarama-qaıshylyqqa baılanysty keıbir elder Olımpıada oıyndaryna boıkot jarıalady. Bul oıyndarǵa AÓSH; Kanada, Túrkıa, Ońtústik Koreıa men Japonıa memleketteri bastaǵan 65 eldiń oıynshylary qatysýdan bas tartty.

Sondaı-aq Ulybrıtanıa, Fransıa men Grekıanyń keıbir sportshylary ózderiniń olımpıada komıtetteriniń ruqsatymen jeke adam retinde qatysýǵa kelgen bolatyn, alaıda Ulybrıtanıa men Fransıanyń sportshylar sany ádettegiden az boldy. Sondyqtan da, Italıa quramasy Batys Eýropadan shyqqan eń úzdik komanda bolyp esepteldi, biraq Italıadan da áskerı-sportshylar kelip qatyspaǵan bolatyn.

SSRO-daǵy geroındik táýeldiliktiń tolqyny Aýǵanstanda paıda boldy

Keńes áskerlerinde tártiptiń tym qatal bolmaýynyń sebebimen maskúnemder men nashaqorlar shyǵa bastady. Soǵystyń alǵashqy kezeńinde búkil ofıserlik ujym alkogóldik ishimdikter ishetin, olardyń 70 paıyzy alkogólge táýeldi bolǵan.

Medısınalyq preparattarǵa qoljetimdi áskerıler óz qorqynyshyn jeńý úshin promedol qoldanǵan. Qarajaty bar áskerı qyzmetshiler jergilikti aýǵandardan gashısh pen geroın satyp alatyn bolǵan.

Aýǵan sındromy

Aýǵanstandaǵy soǵysqa qatysqan kóptegen áskerı qyzmetshiler beıbit ómirge úırene almady. Qarýly qaqtyǵys aımaǵynda bolǵan adamdarda paıda bolatyn psıhologıalyq aýytqýshylyqtarǵa turmystyq problemalar qosyldy. Aýǵan soǵysyna qatysqandardy ol kezde jumysqa qabyldamaıtyn, sebebi olardyń kórsetken erligin eshkim elemeı, qajeti joq dep eseptedi, qarýly qaqtyǵysqa qatysqandarǵa satqyndyq jasady degen aıyp taqty.

Aýǵan soǵysyna qatysqan kóptegen áskerıler bul qıynshylyqtarǵa tóze almaı óz-ózderine qol jumsady. Al joly bolǵandardyń krımınaldyq nemese jartylaı krımınaldyq ortasy boldy. Qanshama máseleler bolsa da, SSRO kezinde áskerılerge arnalǵan psıhologıalyq kómek kórsetý ortalyqtary bolmady.

Aýǵan soǵysynda qaza tapqandardyń naqty sany qansha ekendigi áli kúnge deıin belgisiz. Keıbir derekterde 1 mıllıonǵa jýyq dep kórsetse, basqa bir derekterde qaza bolǵandardyń sany 670 myń, al qarapaıym halyqtyń 2 mıllıony qaza bolǵan dep kórsetiledi.