«Ebert» atty qor 2015 jyly Qazaqstandaǵy 14-29 jas aralyǵyndaǵy adamdardyń, ıaǵnı jastardyń 1000 «danasynan» áleýmettik saýalnama alǵan. Qandaı tústi náskı kıedi, kúnine neshe ret dáret syndyrady, tipti aptasyna qansha ret jynystyq qatynasqa túsedi, bárin suraǵan ǵoı. Al, adam bos ýaqytynda nemen aınalysady degen saýalǵa jaýap bergenderdiń kóbi - mýzyka tyńdaýdy kórsetken. Sonda, 1000 adamnyń 698 óte jıi mýzyka tyńdaıtynyn aıtsa, 230 adam arasynda, ýaqyty bolǵanda tyńdaıtynym bar degen, 63 adam keıde tyńdaımyn dese, 7 adam múldem tyńdamaımyn depti, qalǵan 2 adam jaýap bermegen eken. Statısıkaǵa qarasaq, 70%-ǵa jýyq jas bos ýaqytynda mýzyka tyńdaıdy. Al, olar kimdi, qandaı mýzykany tyńdaıdy degen saýalǵa jaýap izdep kóreıik.

Ár ýaqyttyń ózindik hedlaıneri men hıti bolǵany belgili. 1723-1725 jyldarda qazaq «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamany» basynan keshirdi. Sol kezde ataqty «Elim-aı» zary dúnıege keldi. Eger sol ýaqytta radıo bolǵan kezde, bul án top-3-ten túspeıtin be edi!? «Elim-aı» sol ýaqyttyń áleýmettik jaǵdaıyn týra sıpattap bergen týyndy.

70 jyldardyń hıti bolǵan «Dos-Muqasandy» taldaıyq. Olar neni jyrlady? Kim týraly án saldy? Bilseńizder toptyń negizgi repertýary kóńildi ánderden turdy. Ekinshi Dúnıe júzilik soǵys bitti, jeńiske qol jetkizildi, endi úılenip, urpaq qaldyrý kerek. Ánderine qarańyz: «16 qyz», «Sý tasýshy qyz», «Sulý qyz», «Qudasha», «Toı jyry» taǵy sol sıaqty. Neni ańǵarasyz? Arýlar hám toı. 1950 jyldardan bastap, Qazaqstanda halyq sanynyń kúrt óskenin bilemiz. Mysaly, elimizde 1950 jyl men 1962 jyl aralyǵynda 4000000 astam bala dúnıege kelgen.

1960 jyly 9754800 adam bolsa, 1972 jyly 13430000 adamǵa deıin jetken, 12 jyldyń ishinde 3675200 adam dúnıege kelgen. Demek 1950-1970 jyl aralyǵy qazaqstandaǵy demografıanyń ósý kezeńin kórsetedi. Bul jerde sábı týsa, demek toı boldy, toı bolsa qudasha paıda boldy degen túsinik oryn almaı ma? Ánge degen taqyrypty mýzykant eshqashan aspannan almaıdy. Ánniń týýy sol qoǵamda oryn alyp jatqan oqıǵalarǵa, saıası hám áleýmettik jaǵdaıǵa baılanysty.

Taǵy da mysal keltireıik, 1990 jyldar qazaqstan qoǵamy úshin ǵana emes, jalpy postsovettik memleketter úshin aýyr boldy. Imperıa qulady, jumys joq, demek aqsha da joq, zaýyttar jabyldy, sovhoz, kolhozdar tarady, 1000 rýbliń 10 teńge de bolmaı qaldy. Jalpy 90 jyldar joqshylyq jyldaryna aınaldy. Mını «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» dese de bolatyn shyǵar. Sol kezdiń hıti kim? «Nur-Muqasan». Ataqty «Ne paıda?» ánimen. «Ojıdanıe, realnost bolǵan qoǵamdy súretteıtin týyndy. Halyqtyń barar jer, basar taýy bolmaǵan qıynshylyq kezeń. Alaıda, ol kúnder de ótti.

2000 jyldar sahnaǵa «Qazaqtaı el qaıda?», «Óz elim», «Shashbaýlym» degen ánderimen «Muzartty» alyp keldi. «Muzart» - jarqyn bolshaqty nasıhattaýshy, «kishkene kútińder, bári jaqsy bolady», degenge silteme tastaǵan top boldy. Olardyń áni halyqty sabyrǵa shaqyryp, táýelsiz eldi bir baǵytqa, bir jolǵa, bir judyryqqa uıysýǵa shaqyrdy. «Muzart» - óz mısıasyn tolyǵymen oryndaǵan, tipti, mısıa oryndap júrgenin túsinbegen ınstrýment.

2000 jyldardan keıin Qazaqstanǵa jańa pop-mádenıet keldi. Ony alyp kelgen «Orda» toby. Lırıka men dramaǵa toly sıngldar. «Qaǵaz keme», «Belgisiz jan», «Kesh meni». Bul ánder mahabbat degen túsinikti umytqan qoǵamǵa, ony qaıtadan sezinýge múmkindik syılady. Adamdar jumys pen aqsha degennen basqa - rýhanı qajettilikter bar ekenin túsindi. «Orda» toby sapaly qazaq mýzykasynyń negizin saldy. Mahabbatty sezine bastaǵan qoǵamǵa, birneshe jyldan keıin – Qaırat Nurtas endi. Onyń jazǵan mýzykasy mamandardyń esbinshe sapaly bolmasa da, Qaırat Nurtas shoý-bıznestiń eń suranystaǵy ánshisine aınaldy. Onyń «Arman» áni 2006-2009 – jyldardaǵy ekonomıkalyq krızıs ýaqytynda shyqty. Bul án áleýmettik jaǵdaıy nasharlaǵan halyqtyń oıyn basqa arnaǵa oıystyrýǵa múmkindi berdi. Halyq Qaırat Nurtasty jan jarany emdeıtin dáriger kórdi. Joǵaryda aıtylǵan «Muzart» sekildi Qaırat zaman emshisine aınaldy. Birneshe ýaqyt boıy «Qaırat Nurtas» qazaq estradasynyń, jalpy pop-mýzykanyń sózsiz fenomeni sanaldy.

2011-2012 jyldar, Qazaqstannyń álemdik arenadaǵy jeńisterin eske salady. Qysqy Azıadadaǵy trıýmf, London olımpıdasyndaǵy rekordtyq kórsetkishter, Erbolat Qudaıbergen atty ánshiniń tez arada tanylýyna sebepker boldy. Onyń «Men qazaqpyn» ánin túrlendirip, zamanǵa sáıkestendirip, elge usynýy osy jeńisterge tuspa-tus keldi. Jáne onyń tez tanylýyna sebepker boldy. Alaıda Erbolat Qudaıbergen uzaqqa shaba almady.

Dál osy retten keıin, qazaq mýzykasynda haýs oryn aldy. Fanogrammamen án aıtatyndardyń sany kúrt ósti. Televızıa men radıoda tabys tabý úshin jazylǵan toı ánderi qaptady. «Marıa Magdalena», «Chıp-chıp-chıp», «Aspanǵa qaraımyn» qazaq mýzykasynyń dárejesin buryn sońdy bolmaǵan deńgeıge túsirdi. Halyqtyń án tyńdaý stıli jan-jaqa oıysyp ketti. Bul «Hıt tv» arnasynyń quldyraýymen bir ýaqytta oryn aldy. Moıyndaý kerek, óz kezinde «Hıt tv» arnasy zamanaýı qazaq mýzykasyn qalyptastyrýǵa múmkindik bergen orta boldy.

2015 jyly qazaq estrada sahnasyna «91» toby keldi. Alǵashqysynda top qoǵamnyń úlken qarsylyǵyna tap boldy. Konsertterine tosqaýyl qoıyldy. Bul sol topqa degen qyzyǵýshylyqty odan ary arttyrdy. Alaıda bul top - Z-urpaqtarynyń asyǵa kútken jańalyǵy boldy. Sebebi, búginde jastardyń 80% qalada turady. Qala jastary, Ernar Aıdar men Tóreǵalı Tóreálini ólsede tyńdamaıdy, tyńdaı almaıdy. Al, jaýapsyz mahabbattaryn emdeıtin «Orda» tobynyń sońǵy hıti qaı jyly jazylǵany umyt. «91» - qala jastarynyń qaıtadan sapaly qazaq ánin tyńdaýyna sebepker boldy. «91» - haýs ýaqytynda shet eldik mýzykaǵa oıysqan tyńdarmandardyń basyn, qaıtadan qazaq tilindegi kontentke burdy. Q-pop – degen túsinik paıda boldy. Ol – zamanaýı, sapaly qazaq mýzykasy degendi bildiredi. Kóp adamdardyń oıynsha Q-pop – «91» toby oılap tapqan jańa janr. Joq. «91» - zamanaýı, sapaly qazaq mýzykasyn alǵash jasaǵan «Orda» toby. Jáne Q-pop-qa estradaǵa «91»-den buryn kelgen, sapaly án jazyp júrgen ánshiler de kiredi. Mysaly, Alı Okapov, Ǵalymjan Moldanazar, Marhaba Sabı, Aıdana Medenova syndy.

Joǵaryda aıtqandaı 1000 adamnyń 698-i bos ýaqytynda mýzyka tyńdaıdy. Al, mýzyka arqyly nasıhattaýǵa bolmaıtyn dúnıe joq. Durys án, adamnyń durys damýyn qamtamasyz etedi. Ony ǵalymdar zerttep, jazyp-syzyp tastaǵan. Jastardyń qaı tilde, kimdi, qandaı mýzykany tyńdap júrgenin bilip, nege sol mýzykany tyńdaǵanyna zer salý asa mańyzdy. Sebebi adamnyń kóńil-kúıin onyń tyńdaıtyn áni anyqtap beredi. Balańyzdyń kimdi tyńdaıtynyna jáne nege ony tyńdaıtynyn baqylańyz. Ǵalymdar óz-ózine qol jumsaǵan balalardyń pleılıstin teksergen kezde únemi uqsas janrdaǵy ánderdi ańǵarǵan. Reje Sheresh degen vengr kompozıtorynyń «Gloomy Sunday» degen ánin estigen birneshe adamdar terezeden sekirip, ózine qol jumsaǵan jáne sońynda qaldyrǵan hattarynda osy ánniń sebepker bolǵanyn jazǵan. Sosyn 2000 jyldardyń basynda Qazaqstanda hıt bolǵan túriktiń «Tutamas» ánin alaıyq. Bylaı qarasań jaı ǵana án, jattalýǵa da jeńil, biraq sol ándi tyńdaǵan 100 degen adam óz-ózderine qol jumasaǵan, sodan keıin bul ándi túrik úkimeti óz terıtorıasynda tyńdaýǵa tyıym saldy.

«Ánniń de estisi bar, eseri bar» - degen danyshpan Abaı, bul ónerdiń qudiretin sol kezden bilgen bolýy kerek. Al, «91» kerisinshe 2019 jyldyń basynda «Ýaıym» atty án shyǵardy. Tekstin qarańyz: «Súı! Bil! Kór de qateles! Dym ýaıymdama» - motıvasıaǵa toly joldar. Qıyndyq bolady, ótedi, ketedi, ýaıymdaýdyń qajeti joq deıdi. Bul toptyń 80% aýdıtorıasy jastar, tipti jasóspirimder. Bul sózderdi ata-analar eshqashan balalaryna aıtpaıdy.

Adam balasynyń mindetti túrde basynan keshiretin bir ǵana sezimi bar: Ol – mahabbat. Osy aıýan sezimniń kóp jaǵdaıda jaýapsyz bolatyny bar. Elimizde byltyr ýaqytsha qıyndyqqa psıhıkasy shydamaǵan 100 adamnyń 23-i óz ómirine balta shapqan. 2018 jyly Qazaqstan álem boıynsha óz-ózine qol jumsaǵandar tiziminde 10 orynda bolǵan. Qorqynyshty statısıka. Saǵattyń uzyn tili jyljyǵan saıyn, qoǵamda da santaraýly oqıǵalar oryn alady. Byltyr kıgen kóılek, bıyl sánnen shyǵatyny taǵy bar. Mýzykada dál sondaı. Keshegi hıt, búgin - retro. Qansha adam bolsa, sol adamdarǵa arnalǵan san túrli janr bar. Bar joǵy 7 nota – mıllıardtaǵan adamnyń kóńil-kúıin jasaıdy. Durys án tyńdaǵanǵa ne jetsin...

Almas Maratuly