Elimizdiń qarjylyq saýattylyǵyn zertteıtin «Barometr» ortalyǵynyń málimetinshe, Qazaqstanda nesıeni  orynsyz alatyndardyń qatary jyl sanap artyp keledi. Máselen, qazir jalpy kirisi bar Qazaqstan halqynyń úshten birinde nesıe bar desek,  solardyń deni josparly, maqsatty túrde alynbaǵan nesıeler eken. Bul rette atalmysh ortalyqtyń qarjygeri Arman Mýsınniń aıtýynsha, tipti balasy dúnıege kelip shildehana jasaý úshin de nesıe alatyndardyń sany artqan.

«Almaty qalasy boıynsha 420 myń adamnyń arasynda saýalnama júrgizdik olardyń 54 paıyzy toı-tomalaqqa, shildehana ótkizýge, balasyn úılendirýge, ata-analarynyń mereıtoıyn ótkizýge 3-5 mln kóleminde nesıe alǵan. Mundaı nesıeni qarjygerler aqylsyz, retsiz nesıelerdiń qataryna jatqyzady»,-deıdi Arman Mýsın.

Qarjygerdiń paıymdaýynsha, bolashaqta dúnıege keletin balasyna da nesıe qaryzy artylyp turmaýy úshin qazaqqa balaǵa arnap kapıtal jınaýdy úırený kerek. 

Osy arada biz  elimizdegi  Adam urpaǵyn órbitý ortalyǵynyń bas mamany Saltanat Baıqoshqarovanyń  da myna pikirin mysal etýdi jón kórdik.  Eko-ortalyǵynyń mamany Saltanat Baıqoshqarovanyń aıtýynsha, tipti eko ádisin jasaıtyn kezde aqshalary bolmaı, nesıe alyp bala súıip jatqan otbasylar da kezdesedi eken.

«Meniń aldyma bala súıgisi kelip bir áıel keldi. Ol osy áreketi arqyly otbasyn saqtap qalǵysy keletinin, ómirge bala ákelse otbasylyq máseleleri sheshiletinin aıtty. Men bizdiń ortalyqta adam urpaǵyn órbitýdiń qunyn eseptep berip edim álgi áıel ondaı qarjysy joq ekenin aıtyp, jaǵdaıyn túsinýin ótindi. Sonymen óz qunynan birneshe ese arzan baǵamen biz ol áıeldiń ótinishine qulaq astyq. Sóıtip álgi otbasy, bizdiń ortalyqtyń birneshe ese arzan etip usynǵan baǵasynyń óin taýyp bere almaıtyn bolyp, bankten nesıe aldy. Sol bankten alynǵan nesıe aqsha ekenin eskerip biz barymyzdy salyp áıelge ózindik tásilimizdi qoldandyq. İs nátıjeli bolyp álgi keıipkerimiz dúnıege bala ákeldi. Bir qynjylarlyǵy áıeli myna jaqta qınalyp bala ákelý úshin tyrysyp, otbasyn saqtap qalamyn dep jantalasyp jatqanda kúıeýi ishimdik iship balanyń dúnıege kelgenin «toılatyp» ta júrdi. . Osyndaı jaǵdaılar meni eriksiz tolǵantady. Bala súıgisi kelip nesıe alyp náreste súıip jatatyn jaıttar bizde jıi kezdesedi. Buǵan baılanystyra aıtarym, ár náreste dúnıege nesıemen emes, nesibemen kelsin desek, balaǵa arnap kapıtal jınaǵan artyq bolmaıdy. Sondyqtan bizdiń qarakózder aılyq tabysynyń kem degende 5 paıyzyn balasyna arnap salyp otyrsa jón bolar edi... Balaǵa arnap ınvestısıa jınaý bul bolashaqqa kapıtal jınaý, sol balanyń bolashaǵyn qamtamasyz etý. Demek muny bizge úırenetin kez áldeqashan jetti»,-dedi Saltanat Baıqoshqarova.

Jalpy, bala kapıtaly týraly sóz etkende ózge elderdiń tájirıbesi de oılantpaı qoımaıdy.  Mysaly, evreıler balasyna bes jasynan bastap bıznes álippesin úıretedi. Ondaǵysy – «balam eseıgende, eshkimge kiriptar bolmaı, aýqatty jan bolsa» degeni. Al japondardyń «Bala kapıtaly» atty memlekettik baǵdarlamasyn Japonıanyń ár otbasy tórine ilip qoıyp, jata-jastana júrip oqıdy. Bul da – bala kapıtalyn damytýdyń bir úrdisi. Aǵylshyndar tapqan tabysynyń 25 paıyzyn mindetti túrde balasynyń esepshotyna salyp otyrady. Ol da – erjetkende balasynyń aldynda jerge qarap qalmaýdyń bir amaly.  Al Qytaıda balaǵa ınvestısıa salýǵa úkimetpen qosa memlekettik kompanıa da járdemdesedi.

«Qytaıda qazir 100 myńǵa tarta memlekettik kompanıalar bar. Mine, sol kompanıalar tapqan tabysynyń 25-28 paıyzyn eldiń balalaryna  járdemaqy retinde memleket qazynasyna aýdaryp otyrady. Sonda Qytaı balalary úkimetten bir qarjylandyrylsa, memlekettik kompanıalar arqyly  bir qarjy bóledi. Al bizdegi kompanıalar salyqtan jaltaryp, jumysshylaryna eńbekaqyny ýaqytyly tóleı almaı, únemi shý bolyp jatady Bizge nege osyndaı sharalardy qolǵa almasqa?! Reseıdiń «Ana kapıtaly» da búginde úlgi bolarlyqtaı deńgeıde.  Jalpy, balaǵa salynǵan ınvestısıa bolashaqqa kapıtal ekenin búginde birqatar qaýym moıyndap ta úlgerdi. Ekonomıs sarapshylardyń baǵamdaýynsha, Qazaqstan halqynyń 8 paıyzy ǵana balasyna ınvestısıa salýǵa yqylas bildiretin kórinedi. Al qalǵany «balam joǵary bilim alsa boldy» degen baǵytty kóbirek ustanady»,-deıdi qarjyger Arman Mýsın.

 Negizinde, mamandardyń baıyptaýynsha, shyndap kelgende Qazaqstan halqynyń 58 paıyzynyń balasyna ınvestısıa salýǵa múmkindigi bar. Bul rette ekonomıs-sarapshy Merýert Moldabaeva «Ár otbasy tapqan tabysynyń mólsherine qaraı jalaqysynyń 15 nemese 12 paıyzyn bala kapıtalyna salyp otyrsa, bala eseıgenshe ájeptáýir qor jınalar edi»,-deıdi.

« Qazaqtar balaǵa ınvestısıa salý máselesine múlde mán bermeıdi. Bul – óte qate nárse. Balaǵa qosymsha qor jınaýdy qazaqtyń sanasyna sińiretin ýaqyt jetti. Qazir «ár balanyń óz nesibesi bar» dep arqany keńge salýdyń kezi ótti. Negizinde, kez kelgen otbasy meıli 30 myń teńge tapsyn, meıli 50 myń teńge jalaqy alsyn, sonyń tym quryǵanda 5 paıyzyn balasynyń kapıtalyna salyp otyrsa, sál de bolsa qor jınalatyn edi. Sosyn ol birtindep kóbeıe beredi. Bul jerde ata-ananyń mindetti túrde aýqatty bolýy shart emes. Tek balaǵa qor jınaýdyń qyr-syryn úırenýge umtylsa bolǵany, sharýa dóńgelenip júre beredi»,– deıdi ekonomıs-sarapshy.
Buǵan qosa mamandar ár balanyń ózine qarjyny únemdeýdi, qarjy jınaýdy úıretken abzal deıdi.

«Qazir bizdegi «Bankter jáne Bank qyzmeti» týraly zańnyń tompaq tustary kóp. Mysaly, zańda nesıeni muraǵa qaldyrý pýnkti bar. Ol boıynsha eger nesıe rásimdegen áke-sheshesi qaıtys bolsa, ol nesıe mura retinde balasyna beriledi. Bala 18 jasqa tolǵanda sol áke-sheshesinen qalǵan nesıeni tóleýge mindetti bolyp shyǵa keledi. Derek boıynsha, elde alynǵan jeke tulǵalarǵa berilgen jalpy nesıe kólemin adam basyna shaqqanda ár qazaqstandyq 447 myń teńgedeı bankterge qaryz bolyp shyǵa keledi.  Sondyqtan bul arada nesıesiz ómir súrýdi josparlaý kerek. Náreste nesıesiz bolýy úshin  bala kapıtalyn balalardyń ózine úıretý kerek. Abzalynda qazirginiń balasyna deıin áke-sheshesi «usaq-túıegińdi túgendersiń» dep beretin qarjyny tyqpyshtap jınaýǵa beıim. Muny qaısybireýler «naryq zańyna yńǵaılaný» dep te túsinedi. Al bul, shynymen, naryqtyń zańyn uǵyný ma? Bolmasa biz kúndelikti tirlik qamyna bola qarjymyzdy jınaǵan bolyp júrmiz be? Osyny zertteý kerek. Balaǵa aqshamen jumys istep úıretý kerek»,-deıdi Merýert Moldabaeva.

Naq osy aqsha jınaý týrasynda qarjygerler arasynda bir qyzyq mysal bar: Kezinde álemdik turǵyda qurysh quıýdyń alpaýyty sanalǵan Endrú Karnegı 15 jasynda-aq: «Men óz ómirimniń birinshi jartysyn aqsha jınaýǵa jumsaımyn. Al ómirimniń ekinshi jartysyn sol jınaǵan aqshamdy taratyp berýge arnaımyn», – degen eken. Karnegı alǵa qoıǵan osy maqsatymen jigerlenip, aqsha jınaýǵa degen yqylasy artqany sonshalyq, ol ómiriniń birinshi jartysynda 450 mln dollar qarjy jınaǵan eken. Sóıtip, rasymen de, ol ómiriniń sońǵy kezinde sol jıǵan qarjysynyń ıgiligin halyqqa kórsetý maqsatynda kitaphanalar men teatrlar salǵan kórinedi.

Buǵan qatysty sala mamandary, «Karnegıdiń aqsha jınaý ádisin qazaqtyń qanyna da sińirý kerek. Ol úshin halyqqa beriletin memlekettik járdemaqynyń úlesi artyp, eldi jumyspen qamtý máselesi sheshilýi kerek. Eńbekshil qoǵam qurylýy kerek. Sol kezde halyq ta aqsha jınaýǵa qabiletti bolady» deıdi...   

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy