Almaty jer silkisinisi qaýpi óte joǵary qala. Birinshi ret 1887 jyly jer silkinisi bolyp 236 adamnyń ómirin qıyp ketse, bul oqıǵa eki jyldan keıin 1889 jyly taǵy qaıtalanǵan. Odan soń 1910 jyly 9 baldyq jer silkinisi bolyp, 44 adam qaza tapqan. Al qıraǵan ǵımarattarda esep joq.

Japon ǵalymy Segava Súke 2018 jyly  «Eger sol kezdegi 9 baldyq jer silkinisi búgingi tańda oryn alar bolsa, Almaty qalasynda 25 000 ǵımarat qulap, 100 000-nan astam adam shyǵyny bolýy múmkin» degen bolatyn. Árıne, «mundaı apattyń betin aýlaq qylsyn» deımiz. Biraq qazir tabıǵattyń qubylýynan, tehnogendik apattardyń saldarynan kóptegen aımaqtarda tómenshe jaǵdaılar oryn alyp jatqany jasyryn emes. Al biz bulardan sabaq alyp otyrmyz ba? 

Mysaly, 2004 jyly Indonezıada bolǵan jer silkinisinen 240 myń adam zardap shekti. Al 2008 jyly Qytaıdyń Cıchýan aımaǵynda bolǵan jer silkinisiniń kúshtiligi sonshama, 69 myń adamnyń qaza tapqany belgili boldy. Budan soń Indonezıanyń Sýmatra aralyna jaqyn aımaqta Tynyq muhıtynda aralǵa 40 shaqyrym jerde úlken jer silkinisi boldy. Ońtústik Amerıka elderi – Perý, Chılı elderinde bolǵan jer silkinisteri de, qaı turǵydan alǵanda da, zor shyǵyndar alyp kelgeni belgili. Al Japonıadaǵy bolǵan jer silkinisiniń magnıtýdasy 8,9 bolsa, oshaǵynyń kúshi 11, 12 balǵa deıin jetkeni bizge belgili. Qazirde ǵylymı, tehnologıalyq turǵyda damyǵan elderdiń ózi seımıkalyq qaýipsizdikteri úshin alańdap otyǵan tusta bizdegi ahýal qandaı? Ne istelinýde? Qansha jerden óndiris oryndary órkenıetti eldermen salystyrǵanda bizde az degenimizben óndiris oryndary jer silkinisine, qyzyl sý basýǵa daıyn ba?

Eýro-8 standartyn baǵyndyra alamyz ba?

Mine, birneshe kúnnen beri  «Qazgıdromet» ortalyǵy Qazaqstannyń birqatar  aımaǵyn sý basý qaýpi basym ekenin aıtýda. Ortalyq mamandarynyń málimetinshe, Qaraǵandyǵa Nura ózeni erneýinen asyp tur. Aqmola oblysynda Esil ózeniniń sýy artsa, Soltústik Qazaqstanda qosymsha sý qoryn saqtaıtyn qoımalarda sý kólemi 40 paıyzǵa artqan. Sondaı-aq Aqtóbe, Batys Qazaqsta, Almaty  oblystarynda da qar sýy men qosymsha sý qory jınaqtalyp  sý basý qaýpi joǵarylap tur. Al mundaı jaǵdaıda  biz osy aıtyp kelmeıtin apatqa daıynbyz ba? Ásirese eldegi stategıalyqmańyzy bar nysandardyń daıyndyǵy qalaı?  Bul rette gıdrogeolog-ǵalym Ǵazıza Túsipova bylaı dedi:

«Bul jerde birinshi kezekte seısmıkalyq kartanyń saýatty jasalýy qaı elde de asqan qajettilik. Seısmıkalyq kartanyń negizgi qyzmeti – seısmıkalyq qaýipti aımaqtardy aıqyndaý. Bul degenińiz – seısmıkalyq qaýipti aımaqtarda qurylys jumystarynyń qalaı salynýy kerektigi; turǵyn úılerdiń ornalasýy qalaı túzilý kerek; qandaı zańdylyqtar saqtalynǵany jón; al qaýipti aýdandarda iri kásiporyndar salynbaǵany abzal. Mine, osynyń barlyǵy seısmıkalyq kartalarda kórinip, saırap jatýy kerek. Negizi, seısmıkalyq kartalar úsh túrde túziledi. Birinshi, kúlli Qazaqstannyń seısmıkalyq kartasy jasalynýy kerek. Bul kartany qazirde eýrostandartqa saı etip jasaý qajettiligi baıqalyp otyr. Álemde seısmıkalyq kartalarǵa baılanysty Eýro-8 degen standart bar. Soǵan bul karta saı bolýy kerek. Budan soń ekinshi dárejedegi seısmıkalyq karta, bul ár oblystyń seısmıkalyq kartasy bolýy kerek. Mundaı kartalardy biz ǵylymı turǵyda qazirde Almaty, Jambyl, Shyǵys Qazaqstan oblystaryna jasap qoıdyq. Biraq bul kartalar teorıalyq turǵyda ǵana daıyn tur, atalmysh seısmıkalyq kartalar ázirge tájirıbe júzinde qoldanylǵan joq. Atalǵan oblystardyń basshylary seısmıkalyq kartalardy tájirıbede qoldanýǵa endi-endi tapsyrys bere bastady. Kartalardy tájirıbege engizý úshin ǵalymdarǵa álde de bolsa jumys isteý kerek».

Mamannyń sózinen paıymdaǵanymyz, bizge aldymen seısmıkalyq kartalar júıesin nyqtap alýymyz qajettigi baıqalady. Sebebi qazirde seısmıkalyq qaýpi joǵary aımaqtardy qoıyp seısmologıalyq aýmaqqa jatpaıtyn ózge aımaqtarda da tehnogendik jer silkinisteri bolyp jatady. Mamandardyń baıyptaýynsha, tasqyn sý kezinde tehnogendik jer silkinisteriniń bolýy tipten kúsheıe túsedi. Bul rette mamandar «Máselen, munaı men gazdy qazir bes shaqyrymǵa deıingi tereńdikten alady. Al shıkizat alynǵan jer qyrtystary bosap qalyp jatatyny daýsyz. Mine, osyndaı bos jerler óziniń tabıǵı qalpyna birden kele qoımaıdy. Bul jerde tabıǵı zańdylyq buzylyp otyr. Sóıtip, fızıka-mehanıkalyq quramy ózgergen aımaqta tehnogendik jer silkinisteri paıda bolyp jatyr. Al tehnogendi jer silkinisteri tabıǵı apattar kezinde (sý basý, qar kóshkini) tipten kúsheıedi», - dedi.

Buqtyrma men Shúlbi de oılantyp tur...

Jalpy, Ǵazıza Túsipovanyń aıtýynsha,  bizdegi strategıalyq mańyzy bar nysandardardyń aǵyn sý, tasqyn alý, qar kóshý tárizdi tabıǵı apttarǵa daıyndyǵy tómen.

«Qazirgi kezde elimizde tek Qapshaǵaıdaǵy sý elektr stansasynyń seısmıkalyq ahýaly qandaı deńgeıde turǵany ǵana keshendi túrde zerttelip jatyr. Negizinde, mundaı jumystar elimizdegi barlyq iri kásiporyndarda, strategıalyq mańyzy bar nysandarda júrgizilýi kerek. Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Buqtyrma, Shúlbi, Óskemen sý elektr stansalary osyndaı tekserýlerýi tıis. Shyǵystaǵy Buqtyrma, Shúlbi, Tarazdaǵy Kırov, Qaraǵandy, Astanadaǵy sý qoımalarynyń aıtyp kelmeıtin apatqa daıyn ekendigi naqty zerttelýi tıis. Buǵan qatysty memlekettik turǵyda arnaıy mindettemeler júktelgeni abzal. Bizde Turǵyn úılerdiń salyný qurylysy, kásiporyn, zaýyt-fabrıkalardyń ara qashyqtyqty, tehnıkalyq reglamentti saqtap salynýy kúmándi ekeni aıtpasa da túsinikti. Sondyqtan keleshekte osyndaı jaıttardy eskere otyryp birinshi kezekte eldegi qurylys jumystarynyń durys jumys isteýin,  strategıalyq mańyzy bar nysandardyǵ durys salynýyn qatań baqylaýǵa alýdy oılastyrǵanymyz abzal. Olaı etpesek, qandaıda bir aıtyp kelmeıtin apattar oryn alǵan jaǵdaıda sapasyz salynǵan qurylystardyń saldarynan qaladaǵy turǵyn úılerdiń jartysy qulaıdy. Qazir qalada turǵyn úıler bir-birine tym jaqyn salynyp jatyr, qansha jerden sapaly salynsa da ara qashyqtyq eskerilýi kerek», - deıdi Ǵazıza Túsipova.

Qazaqtyń úıin nege ózbek pen qyrǵyz salýy kerek? 

Al ekonomıs-sarapshy Dáýren Arynnyń aıtýynsha, biz bul arada qurylys salasynda júrgen qurylysshylardyń kóbi mıgranttar ekenin umytpaǵanymyz jón.

«Qurylys salasynda júrgen qarapaıym jumysshylardyń arasynda ózbekter, qyrǵyzdar bar. Óz elderinde jumys tappaı júrgen ózbekter kelip, qazaqqa úı salyp beredi. Árıne olardyń usynatyn jumysy arzan bolǵandyqtan biz solardyń eńbegine júginemiz. Biraq sol mıgranttardyń barlyq talaptardy saqtap turǵyn úı salyp berýi óte kúmándi. Sondyqtan kóp qabatty Turǵyn úı jumystaryna, strategıalyq mańyzy bar nysandardyń qurylysyn salǵan kezde arnaıy oqyǵan mamandyǵy bar qurylysshylar legi jasaqtalǵany durys. Qazir qurylys salasynda bilimi joq jumysshylardy jınap alyp, erteń ókinip qalmaýymyz úshin osy máseleni sheshý kerek», - dedi Dáýren Aryn.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy