Qadirli oqyrmandar, tómende nazarlaryńyzǵa usynylyp otyrǵan aýdarma maqalanyń avtory – Ma Ruń Beıjın  ýnıversıtetiniń qoǵamdyq ǵylymdar fakúltetiniń burynǵy dekany, profesory. Maqala osydan jeti jyl buryn «Lıń Daýjy» - «kóshbasshysy» jýrnalynyń  2011 – jylǵy 38/39 sandarynda  jarıalanǵan eken. Keıinirek «ulttar qoǵamdyq ǵylymdary» jýrnalynda tolyq nusqasyn jarıalaǵan. Bul kúnderi áleýmettik jelilerinde jalaýlata nasıhattalyp júr. Maqala ásili   10   bólimdi bolyp, bul rette yqshamdalǵan 6  bólimin qazaq tiline aýdaryp jarıalaǵaly otyrmyz.

Maqsatymyz qazaq – qytaı dostyǵyn jalaýlatyp júrgen qytaı jaǵynyń irgedegi azǵana qazaqtarmen baýyrlas uıǵyr, qyrǵyz halqyna qandaı saıasat júrgizip jatqanyn, «az sandy ult» dep súmireıte atap kelgen osy az halyqty ult retinde, halyq retinde, qysqa ǵana ýaqyt ishinde búkildeı joıyp jiberýge kirisken búgingi Qytaı kompartıasy dara bıligindegi Qytaı ókimeti, onyń kúshtik qurylymdary júrgizip otyrǵan «zulmat-genosıdke» teorıalyq negizsymaq jasap berýge tyryshtanǵan asa zalaldy maqalasyn oqyrmandarǵa tanystyrý.  Sondaı-aq, qoldan  jasalǵan Qytaıdaǵy «ulttyq saıasat» degen naǵyz óktemdik, zorlyq-zombylyqqa negizdelgen «zulmattyń» shyn syıqyn mynaý beıǵam, ańqaý qazaǵymyzǵa ashyp kórsetý edi. Bul kúnde aty óshken Sovet Odaǵy Kompartıasyna ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynan bastap, revızıonıs – sosıal jıhanger dep – ózderin «naǵyz markisshil-lenınshil etip kórsetýge baryn salǵan, Maý Zydyń bastaǵan qytaı komýnıseri  keıinirek «qytaısha sosıalızm» quryp jatyrmyz dep daýryǵyp «naǵyz revızıonıserdiń qandaı bolatynyn áshkerelep qoıǵan edi.

«Qytaılyq sosıalızm» degeni -  bir partıanyń dara bıligindegi shekteýsiz qandy dıktatýraǵa negizdelgen kazarmalyq sosıalızmniń naǵyz jeksuryn formasy bolatyn.

Qytaı kompartıasy bul kúnderi bir mezgildik ekonomıkalyq jetistikterge qol jetkizgenimen sońǵy jyldary aldaǵy kúniniń ne bolaryn oılap úreıge boı aldyrǵan da sıaqty.

Biz sóz etip otyrǵan profesor Ma Ruńnyń (odan basqa da kóptegen saıasatkersymaqtardyń) maqalasynyń ortaq taqyryby «HHİ ǵasyrda Qytaı  (Juń Go) tap bolar eń zor qater – memlekettiń bólshektenýi bolmaq» - dep súren sala, pále shaqyryp tur.

10 bólimnen turatyn osy baıbalamnyń negizgi mazmunymen jasyryn Hám áshkere maqsaty – Qytaıdaǵy handyq emes ulttardy ne úshin, qalaı, qandaı aılasharǵymen ult retinde jutyp, joq qylýǵa bolady degen suraqqa saıası, áleýmettik, dindik, rýhanı sondaı-aq geosaıası turǵydan jaýap-teorıalyq negiz jasap berý bolatyn. Bul kúnderi Shınjıańdaǵy uıǵyr, qazaq, dúńgender basyna tóngen aýyr ulttyq ezgimen jazalaý sharalarynyń zardaptaryn shovınıs profesorlardan ǵana kórý ańǵaldyq bolar edi. Bul máńgilikten dámegóı Shı Jınfıń bastaǵan Juńnanhaı bıleýshileriniń ur da jyq saıasatynyń nátıjesi bolatyn.

Naqtylap aıtqanda olar «ult-ulttyń ózin-ózi bıleý quqyn teristep, olardyń ımperıalardyń buǵaýynan qutylý jolyndaǵy barlyq is-áreketterin joqqa shyǵarý kerek deıdi. İs júzinde ondaı áreketter burynnan da maqsatty túrde astyrtyn  júrgizilip kelgen bolatyn. Endi ashyqqa shyqty.

Óziniń atamekeninde myńdaǵan jyldardan beri ómir súrip, nebir qýatty handyqtar men qaǵanattar qura alǵan tıbettikter men Shyǵys Túrkistandaǵy uıǵyrlardy «ult» dep moıyndaýǵa bolmaıdy eken. Sonda osy tarıhı mekenge keshe ǵana kelgen qytaılardy kim deýimiz kerek?

Profesor Ma Qytaı memleketinde turyp jatqan baıyrǵy ulttardy «etnıkalyq toptar-qaýymdar» dep ataýdan taıynbaıdy. Sonymen ózderi pir tutyp kelgen Marks-Engels, Lenın-Stalınderdiń ult-ulttyń ózin-ózi bıleý quqy jónindegi kózqarastaryn teristep, joqqa shyǵaratyn ýaqyt keldi dep esepteıdi. «Etnıkalyq toptardy» Qytaı teńizine batyryp joq qylǵanda ǵana Qytaı HHİ ǵasyrda tónip turǵan «bólshektený qaterinen aman-saý qutyla alady. Sol úshin búgingi qalyptasqan álemdik qolaıly jaǵdaıdy utymdy paıdalanyp aıaýsyz kúres júrgizýden taıynbaýǵa shaqyrady.

Endeshe Qazaqstandy sońǵy bir-eki ǵasyrdan beri ǵana mekendeı bastaǵan kelimsekterge Táýelsiz Qazaqstan Konstıtýsıasynda ulyqtap, 130-140 ult mártebesimen «Ulttyq Assambleıa quryp beretinimizdi qalaı túsinsek eken? Sóıte tura birtutas «Qazaqstan halqyn» (keshegi Keńes halqy «Qytaıdaǵy» juńhýa ulty) qalaı qalyptastyrmaqshymyz? Qytaısha «genosıdtikpen be, álde «Assambleıa» aıasynda bı bılep án salýmen be?

Qazaqstandyq jol qandaı bolý kerek edi?  Árıne bulardan basqasha jolmen. Osyndaı ómir men ólim taıtalasyna tap bolǵan HHİ ǵasyr zobalańyn kózimen kórip, qolymen ustaǵandaı bolyp otyrsa da «Kórshisin qudasyndaı (qudaıyndaı dep te soǵamyz) syılaǵan elmiz dep «uly aspan asty elimen» (basqa elder aspan astynda emes, jerdiń astynda ómir súrip jatqandaı-aq) baıqap sóıleý kerek» dep ara aǵaıyn bolǵysy kelip dedektep júrgen qandastarymyzǵa «ákesi ólgendi de estirtedi degendeı kóz aldymyzda qytaılar júrgizip jatqan zulmat saıasattyń bet-perdesin ashyp, qunykerlerden qandastarymyzdyń qunyn daýlaýǵa batyl kirisýimiz kerek.

Qytaı ókimeti júrgizip jatqan janyshtaýlardy «ol bizdiń ishki isimiz, basqalardyń aralasýǵa haqy joq» dep ózeýreıdi. Olaı bolsa olar júrgizip jatqan qandy qyrǵynnyń halyqaralyq adam quqy jónindegi deklarasıasyndaǵy «Genosıd-zulmat» jónindegi baptarymen salystyra otyryp taldaý jasap kórýlerińizdi, ádil baǵa berýlerińizdi ótinemiz, qadirli oqyrmandar.

Olaı bolsa, bólshevıkter men keshegi jáne búgingi Qytaı kompartıasy júrgizip kelgen saıasat pen is-áreketti salystyryp kórelik. Bolbshevıkterdiń kósemi V.I.Lenın ashyqtan ashyq «jer betinde bólshevıkter men  býrjýılardyń bireýi ǵana turýy kerek. Al, ekeýi de ómir súrýge quqyly deıtinder tabylsa, olardy afrıkanyń keńgirýlarymen birge temir sharbaqta ustaý kerek» - dep jar  salýy Keńestik Reseıdiń 70 jyldyq qandy tarıhy Lenın aıtqan mejeden áldeqaıda asyp ketkeni, HH ǵasyr basynda 6 mıllıonǵa jetken qazaq halqy úshten eki bóliginen aırylyp, jetpisinshi jyldary áreń 6 mıllıondyq mejege jetkeni talasqa jatpaıtyn shyndyq edi.

1949-1966 jyldar aralyǵynda Lenınniń jolyn ustanǵan Qytaı komýnıseri 26 mıllıon qytaılyqty ólim jazasyna keskenin, 1935 jylǵa deıin Qytaı kompartıasynyń bas hatshysy bolǵan Ýań Mın óziniń «Juńgyń Juńáń Iúı fantý Maý Zyduń» kitabynda (1970 jyly Máskeýde basylǵan) «Juń Go kompartıasy Ortalyq komıteti jáne satqyn Maý Zyduń» degen kitabynda  jazǵan bolatyn. Al, 10 jylǵy qan qasap «Mádenıet tóńkerisinde» jáne odan bergi jarty ǵasyrǵa jýyq «proletarıat dıktatýrasyn» qarý etken Qytaıda qansha mıllıon adamnyń ajal qushqanyn kóz aldyǵa keltire almaımyz.

«Kún bir jaýsa, terek eki ret jaýady» demekshi jalpy Qytaıda júrgizilgen repressıalyq naýqandar kezinde Tıbet pen Shyǵys túrkistandyqtarǵa qarsy eselep júrgizgen janyshtaýlardyń  zardabyn, qytaılastyrý men jergilikti  halyqtyń demografıalyq  ósimine shekteý qoıýlardyń  (josparly týyt) zardabyn azsynǵan Shı Jınpıńshyldar qoldanyp jatqan «genosıdtik» qyrǵyndardyń jalpy jaǵdaıyn bylaısha atap ótýge bolady.

Qytaı profesorlary men Qytaı kompartıasy HHİ ǵasyrda tap bolar «bólshektený qateriniń aldyn alý úshin jasap shyqqan ulttyq saıasatyn basty taqyryptar boıynsha toptastyrar bolsaq bylaı bolyp shyǵady:

1. V.I.Lenın men Stalın dáriptep qalyptastyrǵan «ulttardyń ózin-ózi bıleý» jáne «bólinip shyǵýǵa deıingi quqyn» moıyndaǵanyn teriske shyǵarý kerek dep kesip aıtady. Óıtkeni, Stalınniń ult teorıasy tárbıelep shyǵarǵan qazirgi «ult» sanasy «avtonomıalyq aımaq» júıesi ulttyq bólshektenýge aparady deıdi.

Teorıalyq turǵydan usynylyp otyrǵan osy reaksıon teorıa arqyly qytaı «ulttyń ózin-ózi bıleý» quqyn aıaqqa taptaýǵa jol ashyp otyr.

2. Qytaı qolastyndaǵy 56 ulttyń «ózin-ózi bıleý» quqy saqtalar bolsa Qytaı bolashaqta árdaıym «ult ydyraýynyń táýekelinde ómir súredi» eken. Profesor myrza kóp ultty elder jaǵdaıyna taldaý jasaı kele bylaı deıdi:

«...Qytaıdaǵy etnıkalyq demorkasıa men etnıkalyq saıasatty «qaıta qalyptastyrýdy», ıaǵnı «saıasılandyrýdy usynamyn»  «qytaı ulty» konsepsıasyn saqtap, «qytaı ulty», «etnıkalyq qurylys» pen «qytaı ultyn» qaıta jarıalaýdy, sonymen qosa 56 «ulttardy» «etnıkalyq toptar» retinde qurýdy usynamyn».

Ma Ruń myrza odan ári ashyqtan-ashyq, Qytaıdaǵy barlyq etnıkalyq toptar... barlyǵy bir    etnıkalyq top qytaı ulty retinde birigýi tıis» eken.

Ol  úshin isteler jáne istelip jatqan qytaılandyrýdyń naqty taktıkalyq jáne strategıalyq mindetteri retinde basa kórsetilgenderi mynadaı:

1. Jergilikti shaǵyn ulttardyń balalaryn tolyǵymen, eshbir oılanbastan bala baqshadan bastap tek qana qytaı tildi mektepterde oqytyp, qytaı etip shyǵarý. Bul maqsat sońǵy 10-15 jyldan beri naqtyly iske aınalǵan.
2. Mektep baǵdarlamasynda jergilikti ult tarıhyndaǵy belgili tarıhı oqıǵalar men tarıhı tulǵalar. Naqtylap aıtqanda Qytaıǵa qarsy kóterilgen ult-azattyq kúresine baılanysty zertteýler, oqýlyqtar alastalýy kerek. Oqýshy sanasyna ult, ulttyq tarıh, mádenıet, dástúr, dindik nanym-senimder jóninde maǵlumat bergizbeý.
3. Jastarǵa kásiptik bilim berý jáne qytaılarmen kúndelikti aralastyqqa jol ashý úshin ishki ólkelepge jappaı tarqata ornalastyrý.
4. Aralas nekeni barynsha dáriptep qytaılyq otbasylar sanyn arttrý.
5. Az sandy ulttardyń daryndy balalaryn qoldaý jeleýimen Qytaıdyń tańdaýly oqý oryndarynda oqytyp, keleshekte solardy ákimshilik júıelerge tartý arqyly qytaılandyrýdy ońtaılandyrý.
6. Islam, býdda dinderin jergilikti halyq turmys-tirshiliginen alastaý úshin «ekstremızm, soperatızm jáne terorızmge» qarsy kúres jeleýimen aıaýsyz janyshtaý, dinı rásimderdi óteýge jol bermeý, dinı qyzmetkerlerdi aıaýsyz jazalaý, tipti iz-tozsyz joq qylyp jiberý.
7. İshki Qytaıdaǵy qaǵylǵan-soǵylǵandar men ıesiz qalǵan shal-shaýqańdy jergilikti ult otbasylaryna kirgizip «baýyrlastyrý» arqyly qytaılandyrý.

Budan basqa da tolyp jatqan qytaılyq «qamqorlyqtar» arqyly jergilikti ultty ult retinde joıyp qytaıǵa tónip turǵan HHİ ǵasyrdaǵy «ulttyq memlekettik bólshektený qaterin» birjola joq qylý, sóıtip birtutas qytaı bolyp typ-tynysh qushaqtasyp jatyp-turýǵa qol jetkizý.

Ma Ruń myrza, sonda, qytaı qol astyna zorlyqpen baǵyndyrylǵan, biraq táýelsizdigi úshin, dini men tili, salt-dástúri úshin júzdegen jyldar boıy júzdegen ult-azattyq kúresti basynyn ótkergen 56 ult, ásirese qytaılardan artyq bolmasa kem emes baı mádenıeti men dástúri bar uıǵyr, tıbet, mońǵol, dúńgen, qazaqtar qytaı bolý úshin, urpaǵyn mıllıart qytaı teńizine batyryp joq qylý úshin ómir súrýi kerek bolǵany ma?

Qytaıdaǵy shaǵyn 56 ult halqy aldynda osyndaı zobalań, aıaýsyz joıympaz saıasat júrip jatqanyn, ony tek qana álem jurtshylyǵy maquldaǵan «genosıdke» qarsy ortaq kúreske shaqyrý arqyly jumyla kirisetin ýaqyt jetkenin ashyq moıyndaý kerek.

Sonymen zulmat nemese genosıd degen ne? Áýeli osy sózdiń maǵynasyn ashyp, jumbaǵyn sheship alaıyq. Genosıd sózi ejelgi grektiń genos – tuqym,  caedere – óltirý, qurtý degen sózinen alynǵan. Násildik, ulttyq, dinı nemese ıdeologıalyq túrli jeleý-syltaýlarmen halyqtyń keıbir bóligin, keıde tipten bútin halyq nemese ulttyń tuqymyn qurtý degen sóz. BUU Bas Assambleıasynyń 1948 jyly 9 jeltoqsanda qabyldanyp, 1961 jyly 12 qańtardan bastap kúshine engen «Genosıdtik qylmys jáne jazalaýdan aldyn-ala saqtandyrý týraly konvensıasynyń İ babynda «Kelisimge qatysýshy taraptar zulmat beıbit nemese soǵys keziniń qaısysynda jasalǵanyna qaramastan adam quqyǵy erejeleriniń normalary buzylǵan bolsa oǵan qarsy eskertý jasaýǵa tipten jasalǵan qylmysqa qatysýshylardy jazalaýǵa mindetti» dep kórsetken. Al, konvensıanyń İİ babynda «Qandaı da bir ulttyq, etnıkalyq, násildik jáne dinı toptardy birjola nemese bir bólimin joıyp jiberýge baǵyttalǵan is qımyl genosıd dep tanylady» dep jazylǵan. Mundaı áreketterge:

a) Nysanaly toptardyń múshelerin óltirý;

b) Top múshelerine dene jaraqatyn berý nemese rýhanı kúızeliske ushyratý;

s) Qandaı da bir toptardy túgelimen jáne keıbir bólimderin qurtýǵa baǵyttalǵan alǵy sharttar jasaý mindeti júktelgen jazalaýshy uıym, top qurý;

d) Kózi qurtylýǵa tıisti top adamdarynyń bala týdyrý jolyn kesýge baǵyttalǵan shara uıymdastyrý;

e) Adamzattyń bir tobynyń urpaqtaryn basqa bir topqa kúshpen aýdarý, mine osylar jatady.

Al endi osylardy boshevıkterdiń is-áreketterimen salystyryp kórińiz. «Menshik ıeleri, baı, kýlaktar men býrjýılardy tap retinde joıý»  týraly jobasyn alǵash bólshevıkterdiń kósemi V.I.Lenın usyndy. «Jer betinde bólshevıkter men býrjýılardyń bireýi ǵana turý kerek. Al, eger de ekeýi de ómir súrýge quqyly deıtinder tabylsa, olardy Afrıkanyń kengýrýymen birge temir sharbaqta ustaý kerek» dep saldy kún kóseminiń ózi. Bul is júzinde ulttyń bir bólimin jazalaý týraly jarlyq bolatyn.

Komýnızm qurý strategıasy, komýnıstik ıdeologıanyń saldarynan tek Keńes Odaǵy ǵana emes Keńester Odaǵynyń yqpalyndaǵy barlyq ulttar japa shekti. Olardyń ishinen zulmattan eń aýyr japa shekkeni bilikti, bilimdiler men din adamdary jáne kóshpendi malshy qaýym boldy. Óıtkeni bólshevızm teorıasy jumysshy, sharýalarǵa arnalǵandyqtan joǵaryda atalǵan úsh toptyń tabıǵatyna jat bolatyn. Osy jattyq olarǵa ásire zulmat ákeldi. Bilikti, bilimdi top bólshevıkter úshin «aqyldy jaýy» sanaldy. Ondaı jaýlar jer basyp júrýi múmkin emes eken, sol úshin joıyldy. Al dindarlar bólshevızm dogmasymen kelispegeni úshin, kóshpendi qaýym komýnızm teorıasyna jat qubylys bolǵany úshin jazalandy.   

• 1929-1933 jyldary Qazaqstanda OGPÝ-diń tizimine 22933 adam iligip, olardyń 3386-sy atylyp, 13151 adam 3-10 jyl ýaqytymen konslagerlerge aıdalǵan. OGPÝ janalǵyshtary ustalǵandarǵa jazasyn moıyndatý, kaeleshekte olardy úrim-butaqsyz qaldyrý úshin Keńester Odaǵy prokýratýrasynda uıǵarylǵan «Jazalaý ishki erejesi» boıynsha tómendegi jazalaý sharalaryn qoldanǵan:
• Mańdaı tisterin qaǵyp túsirý.
• Er adamdardyń jynys múshelerine istik júgirtý.
• Eki aıaǵyn salbyratyp ilip qoıyp basynan ystyq bý, jalynmen qaqtaý.
• Jazalylardyń balalaryn úrim-butaqsyz qaldyrý úshin yzǵar, muz, qyraýǵa otyrǵyzý.
• Úkim shyǵarǵanda ádeıi tańdalyp alynǵan iritki salýshylar, sóz tasýshylar, qupıa habar berýshilerdiń jalǵan kýáligin negizge alý t.b.

Muny kún kósemderin qyzǵyshtaı qorǵashtap júrgen komýnıser bilmegenimen atylǵan, aıdalǵandardyń urpaqtary biledi. OGPÝ-dyń bul rekomendasıalary 1956 jylǵy jylymyq bastalar aldynda joıylǵan.

Al, HHİ ǵasyrdyń bul kúnderinde búkil Qytaı aýmaǵynda mundaı rekomendasıalar odan ári tolyqtyrylyp, túrlenip, aıaýsyz tán jáne rýhanı azaptaý órkenıetti Álem aldynda ashyq-áshkere qoldanylyp otyr. 

Qadirli oqyrmandar, men bilim-biligimniń jetkeninshe, sondaı-aq azamattyq paryzyma adaldyǵymdy bildirý  maqsatymen ózderińe oı salý úshin osylardy jazdym

Qytaımen qarym-qatynastyń qandaı bolýy azǵantaı qazaq halqynyń bolashaǵyna tikeleı baılanysty, onda da asa qaýip-qateri mol geosaıası másele.

Qudaı taǵala ulan-baıtaq jerge ıe etken Qazaqstan álemdik tarıhta zorlyq-zombylyq pen ımperıalyq jaýlaýshylyqpen jaman aty shyqqan orys pen qytaıǵa kórshi etip qoıypty. Qytaı kórshiles shaǵyn halyqtardy qushaqtap turyp tunshyqtyryp óltirýge ábden mashyqqan «zulymdyq ımperıasyna» aınalǵan. Ol tarıhta kórshilerine qarata «hýaı rýı jyńsy –aldarqatý saıasatyn» qoldansa, bul kúnderi «jumsaq saıasat» degen kólgirsigen zulymdyq saıasatyn keńinen qoldanýda. Olar Qazaqstan men Ortalyq Azıa elderin zertteıtin ondaǵan ashyq ári búrkemelengen mekemelermen jumys istep otyr. Bul kúnderi Qazaqstan olar úshin oqylyp, jattalyp qoıylǵan óz kitaptary sıaqty. Qupıa deıtin eshteńemiz qalǵan joq.

Al, Qazaq  ókimeti, onyń dıplomattary, qarsy barlaý organdary qaıda qarap otyr? Tym bolmasa qytaı tili men tarıhyn, saıasatyn biletin ǵalymdar  men saıasattanýshylar jáne mamandanǵan jýrnalıserdiń basyn qosyp Qytaı baspasózin baqylap, saraptap tıisti oryndarǵa usynys berip otyratyn bedeldi Ortalyq ashyp, iske qosýy kerek.

Qytaı óz elindegi qandastarymyzben dindes, túbi bir túrki musylmandardy túgeldeı joıyp jiberý jolyna kesheli beri ǵana kirisken joq edi ǵoı. Endi olar shekten shyǵyp, uly qytaılyq arany ashylyp, taıaý jarty ǵasyrda «kezinde qoldan ketken» delingen qazaq, qyrǵyz, tájik jerlerin, Mońǵolıany tutastaı, tipti Qıyr Shyǵystaǵy Reseı aýmaǵyn qaıtaryp alý josparyn baspasózderinde ashyq, áshkere jarıalap, ókimetine óz usynyssymaqtaryn joldaýda. Oqýlyqtarynda ashyq jazyp, qytaı jastaryn shovınızmmen ýlaýda. Osyndaı alysty kózdegen Qytaıdyń surqıa saıasatyna sholý, taldaý jasaý bizderge aýadaı qajet edi ǵoı.  Saýda sattyq pen jeke bıznestiń múddesinen basqaǵa basyn qatyrmaıtyn ár dárejeli shınovnıkter men toıymsyz baıshykeshter úshin ulttyń, memlekettiń bolashaǵy túkke turǵysyz, basy artyq nárse. Sondyqtan búkil halyq bolyp, ult bolyp Qazaq memleketiniń bolashaǵy úshin kúresetin ýaqyt jetti.

Qytaı úshin HHİ ǵasyrdaǵy eń úlken qater – memlekettiń bólshektenýi ekeni ras bolsa qazaqtar úshin qytaı qateri – qytaıdyń aldarqatý – jumsaq saıasaty arqyly ekonomıkalyq, saıası, mádenı, terıtorıalyq eksponsıasy tóndirip kele jatqan alapat zardaptar ekenin tanyp, bilýimiz, soǵan qarsy qoldanar strategıamyz ben taktıkamyzdy ashyq áshkere túrde tez arada jasaýymyz kerek.

Birlesken ulttar uıymymen Eýropalyq adam ququqtary jónindegi komıtetke qytaı júrgizip otyrǵan genosıdtiń zardaptaryn tergep, halyqaralyq sotqa júginý arqyly zulmat qurbandaryn  jáne olardyń azap lagerlerinde qınalyp jatqan qandastarymyzǵa arasha túsýimiz eldigimiz ben Egemendigimizge syn bolyp otyr.

                                 *****

          Biz tómende qytaılyq genosıdtiń naqtyly mysaldarynan birqanshasyn nazarlaryńyzǵa usynbaqshymyz:

1. Saıası úırený atty konslager ádettegi, orta dárejeli, aýyr dárejeli dep úsh topqa bólingen. Aýyr dárejedegi qylmystylardy qamaıtyn lagerde basyna qara dorba kıgizip, qulaǵyna qulaqqap kıgizip, shyryldaǵan qońyraý únin kúni boıy estirtedi. 24 saǵatta úsh saǵat qana demaldyrady, jaryq kórsetpeıdi. Qylmysyńdy moıynda deıdi, moıyndasa sottaıdy. Moıyndamasa sol azapty jalǵastyrady. Odan jyndanyp ketkenderdi arnaıy salynǵan jyndyhanaǵa aparady.
2. Stýdent jastardy Qazaqstannan Qytaı shekarasyna óte salysymen otbasymen keziktirmeı saıası úırený degen jeleýmen alyp ketip, ádemi qyz stýdentterge oıyna kelgenin istegen. Uldardy ishki Qytaıǵa áketip, qazaqtyń geni myqty dep olardyń uryǵyn alady. Osy ýaqytqa deıin olardan esh habar-oshar joq.
3. Konslagerlerde qaqpasyna «tehnıka úıretý mektebi, súıispenshilik mektebi degen sıaqty ádemi attardy kózboıaýshylyqpen jazyp qaqpaǵa  ilip jazyp qoıǵan, shyn máninde ol túrme edi. Onda otanshyldyq, komýnıstik tárbıe júrgiziledi. Qytaı kompartıasynyń zań erejeleri  kúshtep mılaryna sińiriledi. Mysaly: Jalpy tamaq isher aldynda qytaıdyń án urany oryndalady, tý kóteriledi. Tamaq jeýdiń aldynda otanǵa, kósemge rahmet, máńgi jasasyn degen urandar aıtylyp baryp tamaq jeýge ruqsat etiledi.
4. Ondaǵy ata-apalar, úlken kisiler qytaısha bilmeıtin malshy-dıqandar qytaıshaǵa tili kelmese áripterdi úlken árippen jazyp, qolyna ustap sony úırenýmen bolady. Aıta almasa bólek jalǵyz qamaıtyn bólmege qamap bir-eki kún boıy tamaq bermeı jazalaıdy eken. Ásirese, kári ata-ájelerdi qazaq saqshylardyń, muǵalimderdiń kózinshe urady eken. Sol arqyly olardyń úreıin ushyryp, qorlap otyrǵan.
5. Konslagerdiń ishinde otyz 30-40 adam bir bólmede turady. Dárethanasy, tamaq ishetin jeri jatyn oryny bári bir úıde bolady. Dárethanada esik joq, tamaq iship otyrǵan adamǵa qarap sharasyzdyqtan dáretke otyrady. Esigi joq bolýynyń sebebi ózin-ózi óltirip almasyn dep kúndiz-túni kezekpen  kezekshiler kúzetedi. Úıdiń ishine jan-jaqtan kamera ornatylǵan. Kúnine eki-aq saǵat dalaǵa shyǵarady. Basqa ýaqytta kún kórmeıdi. Mysaly: sol konslagerge otyz kún otyryp shyqqan bir jigittiń aıtýynsha qytaısha til bilgendikten belsendilik tanytyp, eden jýatyn jumysty suranyp alǵan. Ondaǵy maqsat tazalyq istep júrip taza aýa jutýǵa, ózin-ózi solaı emdeýge tyrysqan.
6. Bir isti qaıta-qaıta istetip qaıtalata berý arqyly adamdardy jyndandyryp, rýhyn óltirýde. Kúnine júz neshe qyzyl ánder úırenedi, ony toqtamaı aıtady. Mysaly: kompartıa bolmasa jańa Juńgo bolmaq emes degen sıaqty qyzyl ánder. Munyń tiri kýágeri Ómirbek Begáli degen Qazaqstan azamatynyń aıtqan sózinde án urany, qyzyl ánder sanamda áli saqtaýly, umyta almaımyn. Sodan soń san sanaı beremin. Sıfrlar sanamda qaıtalana beredi. Óıtkeni ol jerde uıyqtaı almaısyz, aıaǵymdy kisendep, tapshańǵa baılap tastady. Eki aı boıy solaı otyrdym, sol arada tamaq ishemin, sol arada úlken-kishi dáret syndyramyn. Baılaýdaǵy mal sekildi, jýyndyrmaıdy.
7. Ol jerde aýyryp syrqaǵandardyń úıinen aqsha aldyryp, óz aqshasyna ózderin daýalaıdy eken. Aqshasy joqtar aýrýy qozyp, sasyp-shirip jata beredi.
8. Konslagerdiń ishinde Qazaqstanǵa kelip, Qanat Islamnyń boks jarysyn kórgeni úshin túrmege kirgender bar. Bekbolat Tileýhanmen sýretke túskeni úshin aıyp taǵylyp, túrmege túsken bir azamatty túrmede qınap, azaptap óltirgen, súıekti úıine alyp kelgende 7-8 týysynyń ǵana basyn qosyp, saqshylardyń baqylaýynda janazasyz jerlengen. Taǵy da Shınjıańdaǵy kóptegen meshittiń ımamdary habar-osharsyz ketken. Óli-tirisi belgisiz.
9. Dórbiljiń aýdanynda bir otbasynda ákesi saıası úırenýge ketken soń otbasyndaǵylar Pekınge aryz jazǵan, sol úıdegi áıel adam ýaıymnan nervisi álsirep, uıyqtaı almaı júrgende aryz jazǵan sebepti  bala-shaǵasymen qosyp túrmege kirgizgen. Áıel kisi túrmege kire sala jyndanyp ketken, ony jyndyhanaǵa aparyp tastaǵan.

• Týystastyrý saıasaty boıynsha ár qazaq semáǵa qytaımen týys bolýdy mindettegen. Az degende 4-5 týysyń bolý kerek. Qyzmetshiler kúndiz jumystan kelgen soń sol týystardyń úıine baryp, tamaǵyn birge iship, birge túneıdi. Al, malshy-dıqandar saıası úırenýge kirmegenniń ózinde kúni boıy partıanyń zań saıasatyn úırenetin mektepke qatysyp, qytaısha úırenedi. Keshke taǵy sol týystarynyń úıine baryp, birge tamaqtanyp, qonady. Mysaly: Altaı jaqta sol týysqan bir qytaı 40 jastaǵy er kisi sol qazaq semádaǵy 16 jasar qyzǵa kózi túsedi. Qyzyńdy bermeseń senderdi saıası úırenýge kirgizip jiberemin dep qorqytady. Sharasyzdyqtan áke-sheshesi ne isterin bilmeı otyrǵanda taýda mal baǵyp júrgen qyzdyń kishi ákesi keledi de qolyna shalmany alyp, atyna minip, álgi 40 jastaǵy qytaı kúıeýdi atqa súıretip óltiredi. İle shala qarýly saqshy bólimi kelip, sol bir úıli jandy bir-aq ustap ketedi, odan esh habar joq.
• Aýdan ortalyqtarynda bir ortalyqtandyrý (ıtıhýa) júıesi degen iske qosylyp, jastardy stýdentterdi sol araǵa jınap, aldylaryna úlken ekran qoıyp kompútermen basqarylǵan aqparat quraldaryn qursaýlaǵan.

Ondaǵy maqsat: eldiń telefonyn jasyryn tyńdaıdy mysaly onda istegen bir qyz óziniń kóbinese uıǵyrlardyń telefonyn tyńdaıtynyn aıtqan. Al, uıǵyrlar qazaqtardyń telefonyn tyńdaıdy. Juma qabyl bolsyn, Alla razy bolsyn, Assalaýmaǵaláıkým degen sıaqty sezimtal taqyrypta sóıleskenderdi birin-biri ulttyq merekelerimen quttyqtaǵan adamdardy áshkerelep otyrǵan. Osy syltaýlar arqyly saıası úırenýge kiretin adamdardyń sanyn tolyqtyryp otyrǵan. Qıyr qonyp shet shalǵaı júrgen malshylardyń ózine deıin smartfon tegin taratylǵan.

12. Keıbir aýyldarda erkekterdiń kóbi saıası úırenýge kirip ketken soń sol aýylǵa ishki Qytaıdan kelgen úısiz-kúısiz, qańǵybas qytaı erkekterin qaptatqan. Sol aýyldaǵy áıelderge tıisken, onymen qoımaı búldirshin qyzdarǵa kózaldynda qylmaǵandy qylǵan soń qorlyqqa shydamaı asylyp ólgen áıelder de bar.

Qytaı kompartıasynyń basshylyǵyndaǵy Shınjıańdyq ár dárejeli partıa, ókimet organdary jaǵynan júrgizilip jatqan zulmattyń júzdegen, myńdaǵan túrlerin atap ótýge bolady. Biz joǵaryda sóz etken Birlesken Ulttar Uıymynyń Adam ququqtary jónindegi deklarasıasynda atap kórsetilgen genosıdke jatatyn qylmystar men Gıtlerlik  fashızminiń adamzatqa qarsy júrgizgen qandy qylmystarynan búgingi qytaılar júrgizip jatqan qylmystar odan álde qaıda soraqy, odan álde qaıda jaýyzdyqpen jalǵasyp jatqanyna kózderińiz jetken bolar. Endeshe, Táýelsiz Qazaqstan ókimetiniń  otanshyl azamattary ne isteý kerek ekenin Qytaımen araqatynasty qalaı retteý keregin eskeretin ýaqyty ótip barady.

Álimǵazy Dáýlethan