Shyn máninde, Elbasy Qazaqstandy Gorbachevtiń qaıta qurý men SSRO-nyń ydyraýy kezinde úlken qıynshylyqtardan Qazaqstandy aman alyp shyqty, óıtkeni 1990-shi jyldardyń basynda jańa zamanaýı táýelsiz memleket - Qazaqstan Respýblıkasy - jańa zańdar, jańa shekaralar, jańa naryqty quryp, táýelsiz syrtqy saıasatyn, laıyqty ómirge aınaldyrýǵa úlken eńbek sińirdi. Ol TMD men álemdegi eń tájirıbeli saıasatkerlerdiń biri. Nazarbaev ishki jáne syrtqy saıasatta keremet tájirıbeli tulǵa. Belgili ýkraın aqyny, qazir qaıtys bolǵan Ivan Drach: «Eger bizdiń barlyq prezıdenttiń ornynda bir Nazarbaev bolsa, Ýkraına baqytty memleket bolar edi», - dedi. http://gordonua.com/interview/tv_full/ivan-drach-zhena-sosyury-byla-agentom-kgb-pri-nem-tak-zhe-kak-solnceva-pri-dovzhenko-no-tam-hot-byla-lyubov-193283.html)

1991 jyldan bastap jáne qazirgi ýaqytqa deıin Prezıdent N.Á.Nazarbaev ózi bastaǵan táýelsiz Qazaqstan formýlasy - qoǵam men memlekettiń damýyna evolúsıalyq kózqarasty qalyptastyrýdyń jáne praktıkalyq iske asyrýdyń mańyzdylyǵyn tabysty qoldana aldy. Elbasy respýblıkadaǵy ultaralyq qatynastarǵa únemi kóńil bóledi.

Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik ulttyq saıasattyń negizgi konstıtýsıalyq prınsıpteri mynalar: - ulttyq saıasatty iske asyrýda mańyzdy ról atqaratyn etnosaralyq qatynastar salasyndaǵy erekshelikter men negizgi baǵyttardy eskere otyryp; - násiline, ultyna, tiline, dinge kózqarasyna, áleýmettik toptardyń jáne qoǵamdyq birlestikterdiń quramyna qaramastan adam men azamattyń quqyqtary men bostandyqtarynyń teńdigi; - azamattardyń áleýmettik, násildik, ulttyq, lıngvısıkalyq nemese dinı birlestikterge negizdelgen quqyqtaryn shekteýdiń kez kelgen túrine tyıym salý; - respýblıkanyń tarıhı qalyptasqan tutastyǵyn saqtaý; - Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyna, halyqaralyq quqyqtyń jalpyǵa tanylǵan qaǵıdattary men normalaryna jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń halyqaralyq sharttaryna sáıkes Qazaqstan aýmaǵynda turatyn halyqtardyń quqyqtarynyń kepili; - Qazaqstan halyqtarynyń ulttyq mádenıetterin jáne tilderin damytýǵa járdemdesý; - qarama-qaıshylyqtar men qaqtyǵystardy óz ýaqytynda jáne beıbit jolmen sheshý; - memlekettiń qaýipsizdigin buzýǵa, áleýmettik, násildik, ulttyq jáne dinı óshpendilikti, óshpendilikti nemese arazdyqty qozdyrýǵa baǵyttalǵan is-áreketterge tyıym salý; - shetelde Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattarynyń quqyqtary men múddelerin qorǵaý, shet elderde turatyn otandastarymyzdy qoldaý, ana tilin, mádenıetin jáne ulttyq dástúrlerin saqtaý jáne damytý, halyqaralyq quqyq normalaryna sáıkes tarıhı otanymen baılanysyn nyǵaıtý.

Barlyq osy qaǵıdalar qazir iske asyrylýda. Memlekettik ulttyq saıasattyń negizgi qaǵıdattary - barlyq ulttyq jáne konfesıalyq toptardyń ókilderine teń quqyqtar jáne barlyq konfesıalar qyzmetine qolaıly jaǵdaılar jasaý.

Osyǵan baılanysty Qazaqstanda 30 jyl boıy etnıkalyq nemese dinı sebepter boıynsha saıası qaqtyǵystar bolǵan joq. Táýelsiz Qazaqstannyń alǵashqy zańnamalyq aktileri barlyq azamattardyń azamattyq jáne saıası qoǵamdastyǵyna negizdelgen etnıkalyq nemese dinı erekshelikterine qaramastan, barlyq adamdardyń quqyqtary men bostandyqtarynyń teńdigin qamtamasyz etetin zańdyq negizdi qurdy. Qazaqstan júzege asyrǵan etnosaralyq saıasat tájirıbesi álemdik qoǵamdastyq tarapynan joǵary baǵalanyp, halyqtyń polıetnıkalyq quramymen uqsas elderdiń qyzyǵýshylyǵyn týdyrdy. Halyqaralyq qoǵamdastyqta Qazaqstanda turatyn barlyq ulttar ókilderiniń arasynda tózimdilik, konfesıaaralyq jáne mádenıetaralyq kelisimdi qamtamasyz etýge baǵyttalǵan, Qazaqstannyń jalǵyz azamattaryn - zamanaýı jáne básekege qabiletti zaıyrly qoǵamdy qurýǵa baǵyttalǵan úılesimdi ishki saıasatty júrgizetin el retinde tanyldy. Qazaqstan órkenıetter dıalogy dep atalatyn dıalogty keńeıtýge jáne tereńdetýge múddeli, árqashan Shyǵys pen Batys arasyndaǵy qazirgi zamanǵy álemdik tártiptiń negizgi máseleleri boıynsha túsinistikke jetýge baǵyttalǵan halyqaralyq bastamalarmen kelýge daıyn ekendigin bildirdi. Keńestik dáýirde bizge 1917 jyly Uly Oktábr sosıalısik revolúsıasy arqyly KSRO-da áleýmettik ádilettilik pen birtutas qoǵam quryldy dep únemi aıtty. Bul marksıs-lenındik ıdeologıanyń, keńestik memlekettiń syrtqy jáne ishki saıasatynyń negizi boldy.

Proletarıat dıktatýrasy arqyly - áleýmettik teńdikke jáne birtektiligine kelemiz dep aıtty. Alaıda, is júzinde, býrjýazıa men proletarıatqa qarsy áleýmettik birtekti qoǵamǵa qarsy áreket etýdiń barlyq áreketteri árqashan sátsizdikke ákeldi. Keńestik qoǵamda árqashan bılik etken, materıaldyq jáne basqa jeńildikterdi taratqandar men solardan aıyrylǵandar arasyndaǵy qaqtyǵys boldy. Keńestik qoǵamdaǵy adamnyń pozısıasy onyń erekshe qabiletterine, eńbekqorlyǵyna emes, sondaı-aq barlyq damyǵan qoǵamdarǵa tán keńestik memlekette bılik júıesine jaqyndyǵyna baılanysty boldy. Bul birte-birte adamdardyń eńbegi men keńestik qoǵamnyń quldyraýyna ákeldi. Ekinshi ádiske sáıkes, evolúsıalyq damý arqyly teń múmkindikter qoǵamy jekemenshik jáne basqa da menshik túrlerine, saıası jáne ıdeologıalyq plúralızmge negizdelgen. Osyndaı qoǵamdy qurýdaǵy eń bastysy - árbir adamǵa qajetti áleýmettik mártebege jetý úshin teń múmkindikterge qol jetkizý. Osyndaı nemese sol mamandyqtardyń áleýmettik mártebesi turaqty damýda. Eger osy jerde týyndaıtyn qaıshylyqtar sheshilmese, onda qoǵamda áleýmettik shıelenisterge, ásirese revolúsıaǵa alyp kelmeıtin aqylǵa qonymdy is-áreketter arqyly joıylýy kerek. Zamanaýı tájirıbe men qazirgi zamanǵy álemdik tarıhtyń kórsetkendeı, osyndaı damý modeli eń únemdi jáne eń kóp taralǵanyn kórsetedi. Búginde álemniń barlyq elderi adamı, memlekettik, áleýmettik jáne tarıhı damý úlgisin, sonyń ishinde Qazaqstan Respýblıkasy men TMD-nyń basqa da elderin qoldaıdy. Ekinshi dúnıejúzilik derjava - KSRO-nyń ydyraýy kezinde N.Á.Nazarbaev planetanyń jańa memleketiniń basshylyǵynda turdy jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń «bas sáýletshisi jáne qurylysshysy» boldy. Bul jańa táýelsiz memleket, óz basynan bastap, óz damýynyń qazaqstandyq jolyna kóshti.

KSRO-da ádiletsiz túrde «artta qalǵan» burynǵy keńestik respýblıka shırek ǵasyrdyń ishinde ulttyq memleket, tıimdi naryqtyq ekonomıka, demokratıalyq qoǵamdyq tártip jáne joǵary halyqaralyq bedelge ıe zamanaýı memleketke aınaldy. Eldiń ekonomıkalyq, áleýmettik jáne áleýmettik-saıası salalarynda «úsh tranzıt» júzege asyrylǵanyn jańǵyrtý jyldarynda boldy. Táýelsiz Qazaqstan jańa saıası júıe qurdy, naryqtyq ekonomıkanyń tetikterin qalyptastyrdy, qoǵamdaǵy etnıkalyq jáne dinı úılesimdilikti saqtap qaldy, álemde tanymal boldy. Qazaqstannyń alǵashqy strategıasynyń 1992 jylǵa qoıylǵan mindetteri tolyǵymen oryndaldy. 90-shy jyldardyń úshinshi toqsanynda bastalǵan jáne 2010 jyldyń ortasynda aıaqtalǵan ekinshi modernızasıa Qazaqstan turaqty ekonomıkalyq ósýdiń traektorıasyna kirdi, memlekettik ınstıtýttardyń jáne orta taptyń júıesin qurdy, óz azamattarynyń ómir súrý sapasyn jaqsartty, jańa astanany salǵan, onyń teńdestirilgen jáne jaýapty syrtqy saıasatymen halyqaralyq bedelin nyǵaıtty, aımaqtyq basshylyqqa quqyǵyn dáleldedi. 2012 jyly bizdiń elimiz «Qazaqstan-2030» Strategıasynda belgilengen barlyq mindetterdi merziminen buryn oryndady. Qazaqstan Respýblıkasy álemdegi básekege barynsha qabiletti 50 eldiń qataryna jáne ortasha damý deńgeıi bar elder tobyna kirdi. Sonymen birge, «Qazaqstan-2050» jańa strategıasy qabyldandy, ol maqsatqa álemniń eń damyǵan 30 memleketiniń qataryna kirýge múmkindik beredi. 2017 jyldyń basynan Qazaqstanda 3 reformalar júzege asyryldy. Osy maqsatta konstıtýsıalyq reforma júrgizildi, ekonomıkalyq transformasıanyń kelesi kezeńi úshin basymdyqtar aıqyndaldy jáne qoǵamdyq sanany jańǵyrtýǵa arnalǵan «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy qabyldandy. «Táýelsizdik dáýiri» atty eńbeginde Prezıdenti «Barlyq 3 jańǵyrtý - bul biryńǵaı mazmun men algorıtmmen jańarý men damytýdyń tutas úderisi» dep atap kórsetedi. Bul úderistiń basty qaǵıdasy - «revolúsıa emes, evolúsıa» prınsıpi jáne ekinshi prınsıp - «áýeli - ekonomıka, sodan keıin - saıasat».

Elbasymyzdyń taǵy bir keremet jetistigi - bizdiń elimizdiń astanasy - Astana qalasynyń qurylýy men 20 jyldyq damýy. Qazaqstan Respýblıkasynyń qazirgi astanasy - Astana qalasy 1830 jyly negizi qalanǵan jáne Akmola (Aqmola) ataýy boldy. 1869 jyly Aqmola qalasy Aqmola oblysynyń ortalyǵyna aınaldy, ol 21-qazanda bekitilgen «Orynbor jáne Batys Sibir gýbernatorlarynyń dala aımaqtaryndaǵy basqarý týraly ýaqytsha reglamentine» sáıkes qurylǵan.

Qazaqstan Respýblıkasynyń bolashaq astanasy - Astana qalasy 1961 jylǵa deıin tarıhı turǵydan alǵanda, eshteńe tańqalarlyq bolǵan joq. 1954-1964 jyldarynda, 1953 jyly Stalınniń óliminen keıin, bılikke Hrýshev keldi. Ol KSRO-nyń shyǵys aımaqtarynda, onyń ishinde Qazaqstanda, tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerýdi júzege asyrdy. Hrýshev Aqmola bizdiń elimizde Tyń jerlerdi ıgergeni ortalyǵyna aınaldyrdy jáne 1961 jyly Akmola qalasy (Aqmola) Selınograd atyn berdy, Tyń (Selınnyı) ólkesiniń ortalyǵyna aınaldy. 1961 jyldan 1992 jylǵa deıin Akmola qalasy (Aqmola) Selınograd dep ataldy. Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin, Aqmola burynǵy tarıhı ataýyn qaıtaryp aldy. Qazaqstannyń táýelsizdiginiń basynda N. Á. Nazarbaev el astanasyn Almatydan Aqmola qalasyna kóshirý týraly oılana bastady.

Keńestik kezeńde bizdiń respýblıkamyzda úsh astana boldy, birinshi Orynbor Qazaq ASSR-nyń 1920 jyly astanasy boldy, sodan keıin 1925 jyly respýblıkanyń astanasy Qyzyl-Orda, al 1928 jyly Almaty qalasy, 1997 jyly Qazaqstannyń astanasy Aqmola qalasy beketildi.

Árıne, Qazaqstannyń barlyq úsh astanasyn saıası, ekonomıkalyq jáne basqa da múddelerine baılanysty odaqtastyq ortalyq tańdady, al respýblıkanyń jáne onyń halqynyń múddeleri elenbedi. Qazaqstannyń astanasy 1928 jyldan bastap respýblıkanyń ońtústik-shyǵys bóliginde ornalasqan – Almaty qalasy oryndady jáne astanadan basqa Qazaqstannyń eń mańyzdy ekonomıkalyq aımaqtaryna - batys, soltústik, shyǵys jerlerdi basqarýy úlken qıyndyq ákeldi. Árıne, bul faktor keńestik dáýirde respýblıkanyń osy óńirlerdi basqarý boıynsha sheshimder qabyldaýdyń tıimdiligi men baqylaýyna teris áser etti.

Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, negizgi memleketterdiń astanalary memleket aýmaǵynyń ortasynda ornalasqan jáne onyń batys, ońtústik, soltústik jáne shyǵys aımaqtaryna teń dárejede baqylaý men basqarýdy qarastyrǵan edi. Eger Qazaqstannyń astanasyn kóshirýdiń zamanaýı tájirıbesin alsaq, táýelsiz Qazaqstannyń joǵary basshylyǵy geosaıası faktordy da nazardan tys qaldyrǵan joq (bizdiń elimizge Reseımen árdaıym óte tıimdi jáne dostyq qarym-qatynastar kerek), bul qazirgi zamanǵy Qazaqstan úshin ekijaqty ekonomıkalyq, saıası, áskerı jáne basqa qatynastardyń arqyly mańyzdy faktor bolyp tabylady.

Astananyń 20 jyly ishinde burynǵy Aqmola qalasy, Selınograd qalasy jáne qazirgi Astana keremet astana-qalaǵa aınaldy. Ol qala qurylysy, sáýlet salasyndaǵy barlyq álemdik talaptarǵa sáıkes, sondaı-aq osy deńgeıdegi jáne mártebeli qalalardaǵy basqa da talaptarǵa sáıkes astanalyq fýnksıalary bar zamanaýı qala retinde qalyptasty.

Astana - qazirgi Qazaqstannyń vızıt kartasy. Osy 20 jyl ishinde Qazaqstannyń ortalyǵynda ómir súrý úshin zamanaýı jáne yńǵaıly qala, jaqsy jáne keremet ómir súrý qala qalyptasty. Bul jerde bizdiń kóz aldymyzda elimizdiń jańa beti qalyptasyp, onyń jańa tarıhy jazylyp jatyr.

Qazaqstan Prezıdentiniń saıasattyń mańyzdy jetistigi - Reseı men bizdiń respýblıkamyz arasyndaǵy oń jáne konstrýktıvti jáne ózara tıimdi qarym-qatynas. TMD-nyń kez-kelgen eli úshin Reseımen qarym-qatynas óte mańyzdy bolyp jatyr. Al, syndarly jáne ózara tıimdi, osy kúnge deıin 1991 jyldan bastap Qazaqstan Respýblıkasy men Reseı Federasıasy arasyndaǵy oń qarym-qatynastar - bul bizdiń Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń eńbegi. Elbasy áýeli Gorbachevpen Qazaqstan úshin tıimdi qarym-qatynas qurý bildi, sodan keıin Elsın jáne Pýtınmen konstrýktıvti-dostyq qarym-qatynastar ornatty. Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev dostyq, tatý kórshilik, memleketaralyq jáne eki halyqtar men memleketter arasyndaǵy adam dıalog ornatty. Túrli saladaǵy ózara tıimdi yntymaqtastyqty ornatý men damytý úshin eki el men onyń halyqtar úshin úlken eńbek sińirdi!

Endi RF men QR arasyndaǵy qarym-qatynas odaqtas, baýyrlastyq, teń jáne ózara tıimdi bolyp tabylady, bul eń aldymen bizdiń halqymyz ben elimiz úshin, sondaı-aq Reseı men onyń halqyna óte paıdaly. Kásibı psıholog bolýdyń qajeti joq, biraq Gorbachev, Elsın jáne Pýtın - olardyń minezi, harızmasy jáne memlekettik basqarý stıli múldem ózgeshe bir birine. Biraq, bizdiń Prezıdentimiz osy 27 jylda árbir kezeńde Qazaqstan men onyń halqynyń múddesi úshin, sondaı-aq Reseı halqynyń jáne Reseıdiń múddesi úshin Reseı basshylarymen konstrýktıvti jáne eki jaqqa tıimdi, paıdaly qarym-qatynastar qalyptastyra aldy.

N. Á. Nazarbaev Qytaı Halyq Respýblıkasymen strategıalyq áriptestikti damytýǵa árqashan úlken mán berip keledi. Memleket basshysy bizdiń elderimiz ǵasyrlar boıy kórshiler bolyp tabylatyn mańyzdy strategıalyq áriptes bolyp qala beredi – osy formýlany árdaıym zań retinde qabyldaıdy. 2017 jyly Qazaqstan men QHR dıplomatıalyq qarym-qatynastardyń ornaǵanyna 25 jyl toldy. Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy dıplomatıalyq qatynastar ornatqannan beri ótken 1991 jyldan 2018 jylǵa deıingi aralyqta bul senim men ózara qarym-qatynastarda buryn-sońdy bolmaǵan dáýir. Qazaqstan táýelsizdiginiń alǵashqy kúnderinen bastap Qytaı Halyq Respýblıkasymen durys jáne eki jaqqa tıimdi qarym-qatynastardy ornatý men damytýǵa kiristi. Sodan beri Qazaqstan men Qytaı ekonomıkalyq jáne saıası turǵyda jaqsy kórshiler, senimdi dostar jáne syndarly seriktes bolyp ketti.

Bizdiń shyǵys kórshimiz - Qytaı Halyq Respýblıkasymen qarym-qatynasymyz týraly aıta otyryp, biz Qazaqstan men QHR arasyndaǵy Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy qarym-qatynasty sıpattaı alamyz. Den Sáopınnen Qytaıdyń qazirgi kóshbasshysy Sı Szınpınge deıin, QHR barlyq basshylarymen birge N. Á. Nazarbaev Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy qurmetti, ózara tıimdi jáne tatý kórshilik qarym-qatynastardy qalyptastyra aldy.

Osyndaı jaǵdaıdy basqa memlekettermen, Batys jáne Shyǵys Eýropadaǵy, AQSH-pen jáne t.b. eldermen memleketaralyq qarym-qatynasqa qatysty aıtýǵa bolady. Iaǵnı, álemdik saıasatta jáne dıplomatıada tájirıbesi bolmasada, jas táýelsiz memleket 27 jyl ishinde bizdiń Elbasynyń dana, teńdestirilgen jáne ıkemdi saıasatynyń arqasynda halyqaralyq jáne syrtqy saıasat salasynda Qazaqstandy tamasha nátıjelerge qol jetkizýge jolyn tapty.

Uzaq ýaqyt Prezıdenttiń álemdik deńgeıdegi saıasatker retinde sıpattaıtyn kóptegen jetistikteri týraly sóılesýge bolady. Eń bastysy, Qazaqstan N. Á. Nazarbaevtyń dana jáne kóregen saıasatynyń arqasynda «sekirý» jáne «shokty demokratıalandyrý» degen jaǵymsyz jaǵdaılardan aman bolyp, kerek saıası men áleýmettik-ekonomıkalyq ózgeristerdi minsiz logıka turǵydan júzege asyrdy. Egemen Qazaqstannyń alǵa qozǵalysynyń kúshi jasandy jáne qaýipti jarylǵysh revolúsıalyq tolqyndardan aýlaq boldy, sonyń arqasynda Qazaqstan álemdik qoǵamdastyqta abyroı-bedeli bar elge aınaldy!

Maqalanyń eń sońynda, belgili reseılik ekonomıs V. Inozemsevtyń Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh Prezıdentine bergen baǵany keltirýge jón sanadym: «Nazarbaev stal glavoı nıkogda ranee ne sýshestvovavshego kazahstanskogo gosýdarstva; sýmel  sdelat svoı narod gosýdarstvoobrazýıýshım etnosom; sozdat novýıý stolısý, novýıý polıtıcheskýıý ı ekonomıcheskýıý elıtý; vystroıt mnogovektornýıý vneshnúú polıtıký ı postroıt ekonomıký, kotoraıa po mnogım bazovym pokazatelám (v chastnostı, po obemam dobychı resýrsov) segodná vtroe prevosqodıt Kazahskýıý SSR obrazsa 1990 g»

Kerimsal Jubatqanov,

Qazaq-Orys Halyqaralyq Ýnıversıtetiniń dosenti, tarıh ǵylymynyń kandıdaty