«Mektepke daıyn bolý – oqı alý, sanaý, jaza bilý emes .

Mektepke daıyn bolý – osylardyń barlyǵyn úırene bilýge daıyn bolý»

Venger L.A.

Mektep – bala úshin de, onyń ata-anasy úshin de asa jaýapty kezeń. Balalardy psıhologıalyq zertteý tájirıbesi kórsetip otyrǵandaı, mektepte oqý is-áreketin jeńil meńgerip ketýge, barlyq bala jan-jaqty daıyn bolyp kelmeıdi. Balanyń mektepke daıyndyǵynyń mańyzdylyǵyn túsine otyryp, oqý jylynyń bastalýynan birneshe aı buryn olardyń jańa ómirge bastamalarynda, balalarmen maqsatty damytý sabaqtary uıymdastyrylady. Bul maqsatta bala úshin ata-anasy kóp nárse isteı alady. Mektepte oqýǵa psıhologıalyq daıyndaý kóp keshendi bilimdi qajet etedi. Eń aldymen balanyń mektepke baramyn degen qushtarlyǵy, ıaǵnı psıhologıa tilimen aıtqanda oqýǵa degen yntasy bolýy qajet. Balada oqýshynyń áleýmettik ustanymy qalyptasqan bolýy tıis: onyń qurbylarymen durys qarym-qatynas jasap, muǵalimniń talabyn oryndaı jáne óz minezin baqylaı bilgeni durys. Mańyzdysy, balanyń deni saý, shydamdy bolýy qajet, áıtpese mektep júktemesin alyp júrý qıynǵa soǵady. Mektepte jaqsy oqyp, synyppen birge jumys isteý úshin aqyl-oıynyń damýy jaqsy bolǵany jón. Mektepke deıingi balanyń tanymdyq qabileti jáne damý múmkindikteri shyn máninde orasan zor. Onda bilýge, tanýǵa degen qushtarlyq úlken. Sol qabileti men múmkindikterin damytyp jáne júzege asyrýǵa kómektesý qajet.

Osy jerde balanyń mektepke daıyndyǵynyń krıterıılerin atap ketken durys:

• dene;
• adamgershilik;
• psıhologıalyq;
• aqyl-oı.

Adamgershilik daıyndyǵy:

• muǵalimdermen qatynasyn qura bilý;
• synyptastarymen til tabysa bilý;
• sypaıylyq, ustamdylyq, til alýshylyq;
• ózin-ózi baǵalaýy;
• óz is-áreketin, minez-qulqyn durys ustaý jáne oqý tapsyrmasyn qabyldaı bilý, muqıat, úlkenderdiń sózin bólmeı tyńdaý;
• basqanyń kózqarasyn qabyldaý, óz-ózine basqa qyrynan qaraý, synyptastaryn tyńdaı bilý, basqalardyń sátsizdikterin adekvatty túrde baqylaý;
• ata – analar tarapynan berilgen kómek buıryq túrinde emes, keńes túrinde bolýy kerek.

Balany «baǵa» úshin oqytýǵa bolmaıdy. Odan da tipti kishkene jetistigi bolsa da, únemi maqtap otyrý kerek.

Psıhologıalyq daıyndyq:

• bul balanyń oqýdyń mańyzdylyǵyn, qajettiligin naqty túsinýi, jańa bilim alýǵa qyzyǵýshylyq tanytýy;
• bul muǵalimdi tyńdaı bilýi jáne onyń bergen tapsyrmalaryn oryndaı

bilýi;

• úlkendermen, synyptastarymen til tabysa bilýi (úlkenderdiń bedelin

sezinedi, qarym-qatynasqa jeńil túsedi, kez kelgen qıyndyqtan shyǵa bilýge tyrysady);

• bul oılaýdyń, zeıinniń, estiń damýynyń anyqtalǵan deńgeıi,  mekteptik mańyzdy fýnksıalardyń  damýy;
• qoldyń, saýsaqtyń qımyl-qozǵalysynyń damýy (qol jaqsy damyǵan, bala qaryndashty, qaıshyny senimdi ustaıdy);
• keńistiktegi qozǵalysty seziný (joǵary-tómendi, alǵa-artqa, ońǵa-soldy

durys anyqtaý);

• kóz ben qoldyń júıesiniń koordınasıasy - (bala kózben aldyndaǵy

mysaly: kitaptaǵy);

• grafıkalyq beıneni, fıgýralardy, órnekterdi dápterge durys túsirý,

mekteptik mańyzdy psıhologıalyq fýnksıalardyń damýy;

• logıkalyq oılaýynyń damýy (ártúrli nárselerdi salystyrýda arasyndaǵy aıyrmashylyqty, uqsastyqtardy tabý, belgilerine qarap jalpylaı alý);
• yryqty zeıininiń damýy (oryndap otyrǵan tapsyrmaǵa 15-20 mınýt

zeıinin turaqtandyrý);

• yryqty este saqtaýynyń damýy (este saqtaı bilý: este saqtalǵan

materıaldy naqty beınemen, sózben nemese jaǵdaıatpen, sýrettermen baılanystyrý).

Aqyl-oı daıyndyǵy:

• eń mańyzdy kórsetkish – bul sóıleý men oılaýdyń damýy;
• balaǵa «sondyqtan da», «eger de», «sebebi» degen sózderdi paıdalanyp,

taldaýlar, qorytyndylar jasaýǵa úıretý óte paıdaly;

• suraqty durys qoıa bilýge, jaýabyn tyńdaı bilýge úıretińiz,  bul óte

paıdaly, oılaý árqashanda suraq qoıýdan bastalady;

• oılan dep jaı aıtqannan balanyń oıy iske aspaıdy;
• sóıleý – oqý úrdisiniń negizi bolyp tabylady.

Eń mańyzdysy monologıalyq sóıleýdiń damýy. Bala úshin bul áńgimelep berý. Oqyp bolǵan soń balaǵa suraqtar qoıyp taldatyńyz. Balaǵa alǵan biliminiń sapasy mańyzdy.

Negizi mekteptegi oqý úlgeriminiń jaqsy bolýy zeıinniń qanshalyqty damýyna baılanysty. Mektepke deıingi balada yryqsyz zeıin basym, bala óz zeıinin basqara almaıdy, sondyqtan syrtqy áserlerdiń erkinde bolady. Bir nársege turaqtaı almaýshylyq sıaqty, kóńili tez aýady, Mektepte oqyǵan alǵashqy kúnderden bastap balada yryqty zeıin qalyptasa bastaıdy. Yryqty zeıin degenimiz – áreket áserinen týǵan obektige sanaly túrde kóńil aýdarý. Zeıinniń bul túrinde emosıalyq jaǵynan jaǵymdy nársege ǵana emes, kóbine atqarylýǵa qajet nársege kóńil aýdarý. Yryqty zeıin damýy jaýakershiliktiń damýymen tyǵyz baılanysty, qyzyq jáne qyzyq emes tapsyrmalardy da oryndaý kerek.

Zeıin aýdarý degenimiz – zeıindi bir obektiden ekinshi obektigi ádeıi aýystyrý. Zeıinniń turaqtylyǵy onyń obektige uzaq aýdarylǵandyǵynan kórinedi. Zeıinniń bul qasıeti kóptegen sebepterge, júıke júıesiniń kúshine, árekettik sıpatyna, qalyptasqan ádetterge t.b. baılanysty bolady..

Jalpy kóp másele balaǵa emes, ata-anaǵa kóp baılanysty ekenin umytpaý kerek. Balany mektepke daıyndaýda  otbasynyń orny úlken. Kóp rette ata-ana óz mindetin tolyqqandy oryndaı almaı jatady. Sondyqtan olar úshin únemi este saqtaıtyn nárseler de  bar. Atap aıtqanda...

1. Balanyń sabaǵyn jeńildetetin jaǵdaı jasaýǵa tyrysyńyz, turaqty kún tártibi, jaqsy tamaqtaný, tolyqqandy uıqy, jaıly turmystyq jaǵdaı, sabaq oqýǵa jaıly jáne yńǵaıly orynnyń mańyzy úlken. Sondyqtan balanyń kishkene jetistigi bolsa da, qýanyshyńyzdy bildirińiz, onyń oqýyna tózimdilik, meıirimdilik tanytyńyz, bala úlgermeı jatsa, qatty sóılemeńiz, balańyzdy – mádenı anyqtamalarmen, sózdiktermen, beınetaspalarmen, mekteptiń oqý baǵdarlamasyna sáıkes kitapshalarmen qamtamasyz etińiz.
2. Óz balańyzdy tyńdańyz: ol jattaýǵa, este saqtaýǵa bergen tapsyrmany aıtyp shyqsyn, jazýǵa bergen mátindi bólip-bólip, asyqpaı oqyńyz, oqýlyqtaǵy suraqtar boıynsha surańyz.
3. Ózińizdiń bala kezińizdegi jetistikterińiz týraly aıtyp, bilimińizben

bólisińiz.

4. Ata-ananyń nazarynda balanyń baǵasy ǵana emes, bilimdi bolý kerektigin este ustańyz. Sondyqtan da balanyń bolashaǵy týraly oılap, alǵan biliminiń qaı kezde, ne úshin qajettiligin túsindirińiz. Balanyń oqýǵa belsendiligin týdyratyn otbasylyq dástúrler men ádetter quryńyz.
5. Balanyń bos ýaqytyn qur qaldyrmaı, ony mazmundy ári paıdaly etip

ótkizýge kómektesińiz.

6. Balańyzdy oqý úlgerimine qaramaı, jaqsy kóretinińizdi sezdirińiz.
7. Balańyzdy jan-jaqty baqylaý jáne múmkindiginshe kómek kórsetý úshin árdaıym balańyzdyń qatysatyn úıirmeleriniń, fakúltatıvteriniń, qosymsha sabaqtarynyń, sabaq kestesimen tanysyńyz.

 Jalpy balanyń mektepke barǵysy kelmeıtin sátteri de bolady, ár nárseni syltaý etip, úıde qalýǵa tyrysady. Balany mundaı jaǵymsyz ádetten aýlaq bolýy úshin ne isteý kerek? Eń aldymen...

1. Onyń ýaqtyly uıyqtaýyn qadaǵalańyz. Uıqysy qanbaǵan bala –

sabaqta selsoq, sharshap otyrady.

2. Mektep týraly jaman oı aıtpańyz, balanyń kózinshe muǵalimderdi sóz qylmańyz.
3. Bala tapsyrmalarǵa, mektepten ákelgen kitaptaryna sizdiń qyzyǵýshylyq tanytyp, qadaǵalaıtynyńyzdy kórsin.
4. Ózińiz oqyńyz, bala ata-analarynyń bos ýaqytyn tek teledıdar men

kompúter aldynda ótkizbeıtinin bilsin, kórsin.

5. Kompúterlik oıyn oınaýdy bala kúnine 20 mınýttan asyrmaýy tıis.
6. Balaǵa óz oıyn jazbasha jetkizýdi úıretińiz: onymen hat jazyp almasyńyz, birge hat jazyńyz. Eger bala sizben qatty áser alǵan oqıǵasymen bólisse, sol oqıǵa jaıly áńgime qurastyryp jazýyn ótinińiz, al keshkisin ony barlyq otbasy múshelerine oqyp berińiz.
7. Mektep pen synyp ómirine únemi belsendilik tanytyńyz.
8. Balaǵa ózine degen senimin joǵaltpaýǵa kómektesińiz.
9. Keıde bala mektepttegi jaǵymsyz jaǵdaılardy júregine jaqyn

qabyldap qalýy múmkin. Árkez oǵan neniń mańyzdy, neniń asa mańyzsyz ekenin úıretińiz.

10. Negizinde sizdiń balańyz árqashan jaqsy, tek búgin ǵana bir nárseni durys istemedi. Osy týraly oǵan aıtyńyz.

11.Ádette bala jaman qylyq istegende ol uıalý sezimin bastan keshiredi. Al siz ony jazalaǵanda, onyń uıalý sezimi óshedi. Al bul - qaýipti.

Balanyń sabaqqa umtylysyn sezdirýi muǵalimge de baılanysty. Sondyqtan muǵalimniń sabaqty qyzyqty ári mazmundy etip ótkizýi asa mańyzdy. Ol úshin muǵalim qandaı bolýy tıis jáne eń aldymen neni eskerýi kerek? Atap aıtqanda...

1. Sabaq kezinde muǵalim balanyń zerigýine jol bermegeni durys. Eger balaǵa oqý kóńildi bolsa, ol jaqsy oqıdy. Qyzyǵý – eń kúshti ynta, ol balalardy naǵyz shyǵarmashyl jeke tulǵa etedi.
2. Jattyǵýlardy qaıtalańyz. Balanyń aqyl-oı qabiletin damytý ýaqyt pen tájirıbeni qajet etedi. Eger qandaı da bir jattyǵý qolynan kelmese, úzilis jasańyz, keıin qaıtip kelińiz nemese jeńil nusqany berińiz.
3. Balanyń kemshilikterine bola shekten tys mazalanbańyz.
4. Shydamdylyq tanytyńyz, asyqpańyz, balanyń qolynan kelmeıtin, aýyr tapsyrmalardy bermeńiz.
5. Sabaqta balanyń shamasyna qaraý kerek. Bala jybyrlap otyrsa, sharshasa, kóńil-kúıi bolmasa, ony jattyǵý berip qınamańyz, basqa nársemen aınalysyńyz. Keıde balanyń ózi istegisi keletin isin isteýge múmkindik berińiz.
6. Mektepke deıingi balalar, ıaǵnı balabaqshaǵa barmaǵan bolsa, qatań tártipti, qaıtalanǵan, bir saryndy dybysty  nashar qabyldaıdy. Sondyqtan sabaqty oıyn túrinde ótkizgen óte jaqsy.
7. Balanyń qarym-qatynas, ujymdyq, yntymaqtastyq daǵdysyn damytyńyz, basqa balalarmen dos bolýǵa, olardyń jetistikterine birge qýanyp, qaıǵyrýǵa ortaqtasa bilýge úıretińiz, munyń bári mektep qabyrǵasynda júrgende áleýmettik kúrdeli atmosferada qajet bolady.
8. Jaǵymsyz baǵalaýdan qashyńyz, qoldaý sózderdi taýyp aıta bilińiz, onyń shydamdylyǵy úshin, qaısarlyǵy úshin jıi maqtańyz t.s.s. Basqa balamen salystyryp, onyń álsizdigin betine baspańyz. Ózine senimdiligin qalyptastyryńyz.
9. Eń mańyzdysy, balaǵa sabaq berý aýyr eńbek dep qabyldamańyz, qýanyńyz, balalarmen qarym-qatynastan qanaǵat alyńyz, eshýaqytta ázilińizdi joǵaltpańyz. Esińizde bolsyn, siz de balamen dostasatyn tamasha múmkindik bar.

Árıne, mektep tabaldyryǵyn endi attaǵan nemese balabaqshadaǵy sábıdiń tárbıeli bolyp ósýi eń aldymen ata-anaǵa baılanysty. Sonymen qatar, tárbıeshi men muǵalimniń de úlken úlesi bar Al balanyń talapty, talantty bolyp tárbmelenýinde mektep pen ata-ana tyǵyz qarym-qatynasta jumys istese, onda nátıjeniń bolǵany.

Jemis Tóleýova, psıholog.

Batys Qazaqstan oblysy,

Oral qalasy №45 mektep