Ult densaýlyǵy qashan da memlekettiń jáne Elbasynyń  nazarynda. Óıtkeni deni saý ulttyń bolashaǵy úlken. Elimizdiń tuńǵysh prezıdenti, Elbasy Nursultan Nazarbaev  2018 jylǵy 5 qazandaǵy Qazaqstan halqyna arnaǵan «Qazaqstandyqtardyń ál-aýqatynyń ósýi: tabys pen turmys sapasyn arttyrý» atty Joldaýynda «basty baılyq – halyqtyń densaýlyǵy» ekenin atap kórsetti.

«Osyǵan deıin jasalǵan kardıologıalyq jáne neırohırýrgıalyq klasterlerdiń tájirıbesin paıdalanyp, 2019 jyly Astanada Ulttyq ǵylymı onkologıalyq ortalyqtyń  qurylysyn bastaý kerek. Osylaısha biz kóptegen adam ómirin saqtap qalamyz»,–dedi Elbasy halyqqa arnaǵan Joldaýynda.

Aqıqatyn atap ótý kerek. Qazaqstanda ǵana emes, onkologıa salasynyń problemalary búkil álemde qazirgi ýaqytta órship tur. Sondyqtan elimizdiń Tuńǵysh prezıdenti osy máseleni udaıy nazarda ustap keledi.

Onyń ústine  elimizdi  2016-2019 jyldarǵa arnalǵan «Densaýlyq baǵdarlamasy qabyldanǵany belgili. Árıne, álemdik problemaǵa aınalyp otyrǵan máseleni birden sheship tastaýǵa bolmas. Biraq ol úshin memleket tarapynan barlyq alǵysharttar qabyldanyp jatyr. Bul oraıda «Densaýlyq» baǵdarlamasy tıimdi bolyp otyrǵanyn aıta ketý kerek.

Al Elbasy tıisti oryndar aldyna mindet etip qoıǵan Ulttyq ǵylymı onkologıalyq ortalyqtyń qurylysy  bıylǵy jyly bastalmaq. Árıne atalǵan ortalyq sońǵy zamanaýı tehnologıalyq medısınalyq qurylǵylarmen jabdyqtalatyn bolady. Bul óz kezeginde onkologıalyq syrqattyń aldyn alatyny sózsiz.

Jalpy Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń elimizde Ulttyq onkologıalyq ortalyq salý týraly tapsyrmasy beker emes. Óıtkeni Densaýlyq saqtaý mınıstrligi baspasóz qyzmetinen alynǵan derekterge nazar aýdaratyn bolsaq, búgingi tańda qaterli isik dıagnozymen dıspanserlik baıqaýda 181 000 emdelýshi  tur. Bul 2019 jylǵy 1 qańtardaǵy kórsetkish ekenin aıta ketýimiz kerek.

Bir ǵana mysal, ótken jyly osyndaı dıagnozben 35753  pasıent esepke alynǵan. Olardyń 44,3 paıyzyn erler, al   55,7 paıyzyn  áıelder qurap otyr. Aıta keter bir jaıt, mundaı syrqat belgisimen alǵash ret aýyryp otyrǵandardyń 60 paıyzǵa jýyǵy 18-63 jas aralyǵyndaǵylar. Derekke júginer bolsaq,  sút beziniń obyry - 12,6, ókpe obyry -9,9, asqazan obyry  9,9 paıyz. Biraq kórsetkish bulaı bolǵanymen, onkologıa salasyndaǵy  jaǵdaı sońǵy jyldary kúrt jaqsaryp keledi. Óıtkeni halyqtyń densaýlyǵyn jaqsartý buryn da, qazirgi ýaqytta da memlekettik saıasattyń basty baǵyty bolyp otyrǵanyn ashyq aıtýymyz kerek. Óıtkeni memleket deńgeıinde baǵdarlamalar oryndalyp jatyr.

Birinshiden,  2011-2015 jyldar aralyǵynda Densaýlyq saqtaýdy damytý úshin «Salamatty Qazaqstan» memlekettik baǵdarlamasy qabyldandy. Ekinshiden, onkologıalyq kómekti damytýdyń 2012-2016 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamasy iske asyryldy. Odan keıin 2016-2019 jyldarǵa arnalǵan «Densaýlyq baǵdarlamasy júzege asty. Aıta ketý kerek, atalǵan «Densaýlyq» baǵdarlamasynyń arqasynda álim-jitim azaıdy. Ana men bala ólimi tómendedi. Sonymen qatar, onkologıalyq aýrýmen aýyratyn adamdardyń sany azaıdy. Derekke júginer bolsaq, júıeli túrde júzege asyrylǵan baǵdarlamalar óz nátıjesin bere bastady. Onkologıalyq kómekti damytýdyń 2012-2016 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamasy negizinde 100 myń halyqqa shaqqanda ólim  102,4-ten 95,8-ge deıin tómendedi. Sonymen qatar, qaterli isikke shaldyqqandardy anyqtaý 50,1 paıyzdan 53,5 paıyzǵa deıin jaqsardy. Jalpy memlekettik baǵdarlamalardy tıimdi júzege asyrýdyń barysynda ólim kórsetkishi de tómendedi.

Atap aıtar bolsaq, qaterli isikten qaıtys bolý deńgeıi  100 myń halyqqa shaqqanda 92,8-den 80,96 paıyzǵa tómendedi.

Jalpy ádette halyq arasynda «qaterli isikke shaldyqqandar bes jyldan artyq ómir súrmeıdi» degen túsinik bar. Biraq adam ózin qarasa, ómirden kúder úzbese jáne kúızeliste emes, kúlimdep ómir súrse, dárigerdiń nusqaýyn oryndap otyrsa, bári de jaqsy bolatyny sózsiz. Bul paıymdy keıingi derekter de anyqtap turǵandaı. Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń baspasóz qyzmetinen alǵan derekke sensek, 2018 jylǵy kórsetkishter shyndyǵynda da kóńil toǵaıtady. Atap aıtar bolsaq, ótken jyly 5  jáne odan da kóp jyl ómir súretin syrqattardyń úlesi  50 paıyzdan 51,0  paıyzǵa deıin ósken kórinedi. Bul árıne jyl ótken saıyn jaqsaryp bara jatqan kórsetkish. Bul qýanyshty nárse árıne. Óıtkeni qazirgi ýaqytta Elbasy atap kórsetken tapsyrmalar oryndalýda, ol eń aldymen Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymyna múshe eldermen aradaǵy alshaqtyqty joıý. Rasynda osyǵan baılanysty Qazaqstanda «Densaýlyq» baǵdarlamasyna saı jumys júıeli júrgizilýde. Mysaly, búgingi kúnde elimizde onkologıalyq kómek halyqqa úsh deńgeıde kórsetilip jatyr.

-Birinshi ambýlatorıalyq-emhanalyq deńgeıde.

-Ekinshi  óńirlerdegi onkologıalyq dıspanserlerdiń jaǵdaıyn jaqsartý jáne jańǵyrtý.

-Úshinshi, joǵary deńgeıdegi respýblıkalyq medısına mekemeleri.

Endi osynyń árqaısysyna toqtalatyn bolsaq, birinshi deńgeı boıynsha qaterli isik aýrýyn erte anyqtaý, sonymen qatar  ambýlatorıalyq deńgeıde qyzmet kórsetý. Bul baǵytta búgingi tańda   405 onkolog kabıneti men 1604 qaraý kabıneti syrqat jandarǵa qyzmetin turaqty kórsetip turǵanyn aıta ketý kerek.

Al ekinshi deńgeı oıynsha, onkologıalyq syrqatqa shaldyqqandarǵa 

Ár aımaqtaǵy 16 óńirlik onkologıalyq dıspanser medısınalyq kómek kórseıtdi. Sonymen qatar, Kókshetaý,  Shymkent, Aqtóbe, Jezqazǵan, jáne kópprofıldi aýrýhanalarda 4 onkologıalyq fılıal óz qyzmetin kórsetedi.

Al úshinshi deńgeıde qyzmet kórsetetin ortalyq týraly aıtatyn bolsaq, Qazaq onkologıa jáne radıologıa ǵylymı-zertteý ınstıtýty jáne Onkologıa jáne transplantologıa ulttyq ǵylymı ortalyǵynyń bul oraıda medınalyq kómegi ushan-teńiz bolyp tur.  

Jalpy qaterli isiktiń qalaı aldyn alýǵa bolady? Ol úshin dárigerge jıi qaralyp, tekseristen ótip turý kerek. Munyń paıdasy óte zor, syrqattyń aldyn alady, jáne sonymen qatar, pasıenttiń erte jazylyp ketýge múmkindik beredi.

Sondyqtan da medısınalyq qoldaýdyń, syrqat jandarǵa onkologıalyq kómektiń paıdasy úlken. Óıtkeni qoǵam, memlekettiń eń basty baılyǵy – adam jáne onyń densaýlyǵy. Sondyqtan da Qazaqstan úkimeti «Densaýlyq» baǵdarlamasynyń aıasynda aýrýdyń aldyn alýǵa arnalǵan sharalardy jıi jáne udaıy, turaqty ótkizip turady.  Tuńǵysh prezıdent, Elbasynyń Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymdary elderimen aradaǵy alshaqtyqty joıý qajet dep otyrǵany beker emes. Bir ǵana mysal, Qazaqstan Respýblıkasynda profılaktıkaǵa arnalǵan shyǵynnyń kólemi  4 paıyz shamasynda,  al Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymdary elderinde qarjy 10 paıyzǵa deıin bólinetinin aıta ketý kerek.

Árıne, onkologıalyq dertti erte anyqtaýǵa elimizde barlyq jaǵdaı jasalynǵan. Naqty aıtar bolsaq, elimizde onkoskrınıngterdiń úsh túri júzege asyrylatynyn aıta ketý kerek, ıaǵnı jatyr moıny, sút bezi jáne jýan ishek obyrynyń skrınıngi. Osyǵan baılanysty aldaǵy ýaqytta osy salǵa bólinetin qarjynyń úlesi artatyn bolady. Árıne, bul úshin eń aldymen halyq medısınalyq aqparattan únemi qulaǵdar bolyp otyrýy kerek. Osy oraıda Densaýlyq saqtaý mınıstri Eljan Birtanovtyń málimetine sensek, ótken jyly halyqty aqparattandyrý úshin nátıjeli jumystar júrgizilgen. Atap aıtar bolsaq, 2018 jyly 3,5 mıllıonnan astam  adamdy qamtyǵan 193 myń is-shara ótkizilgen kórinedi. Demek, 2016-2019 jyldarǵa arnalǵan «Densaýlyq» baǵdarlamasynyń halyqqa bereri mol.

Jalpy onkologıalyq aýrýlarǵa qatysty kórsetkishtiń jyl ótken saıyn jaqsaryp kele jatqanyn anyq baıqaýǵa bolady. Bir ǵana mysal, 1999 jyldan bastap Qazaqstanda qaterli isikten bolatyn  ólim 42 paıyzǵa azaıǵan. Bul árıne óte jaqsy kórsetkish. Óıtkeni joǵaryda aıtqanymyzdaı, qaterlik isik qateriniń aldyn alýǵa qatysty keshendi jumystar júrgizilýde. Memlekettik «Densaýlyq» baǵdarlamasymen qosa,

Ótken jyly taǵy da 2018-2022 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospar jasaldy. Atalǵan jospar tórt baǵyttan turady. Olardy –qaýip faktorlarynyń profılaktıkasy jáne basqarý,  tıimdiligi joǵary erte dıagnostıka, onkologıalyq kómek kórsetýdiń ıntegrasıalanǵan  modelin engizý, kadr áleýeti men ǵylymdy damytý.

Demek, densaýlyq saqtaýdy júıeli túrde baǵdarlamalar arqyly júzege asyrýdyń tıimdiligi zor. Mysaly, biz sóz etip otyrǵan  2016-2019 jyldarǵa arnalǵan «Densaýlyq» baǵdarlamasy 2011-2015 jyldary júzege asqan «Salamatty Qazaqstan» baǵdarlamasy zańdy jalǵasy. «Densaýlyq» baǵdarlamasynda medısına men halyqtyń densaýlyǵyn kúsheıtý men  ony sheshýdiń  aýqymdy joldary qarastyrylǵan. Biraq negizi kináni memleketten emes, kez kelgen qarapaıym adam ózinen izdegeni jón. Jalpy atap aıtar bolsaq, qaterli isiktiń birinshi, ekinshi satylary nemese onyń belgileri erte anyqtalǵan tusta ony tolyqqandy emdeýge bolady. Eń qıyny, kóptegen azamattar aýyr asqynǵan tusta ǵana dárigerge qaralýǵa keledi. Ókinishke qaraı ol kezde bári de kesh bolyp qalady. Mundaı jaǵdaıda dárigerler sharasyz kúıde bolatyny jasyryn emes. Barlyq ýaqytta aýrýdyń aldyn alý úshin kez kelgen adam skrınıngtik tekserýden ótip turýy kerek. Sonda ǵana denimiz saý bolady,  al zamanaýı medısınanyń kez kelgen syrqatty emdeýge qaýqary bar. Tek pasıent emdelýge erterek kelgeni durys. Qysqasha aıtqanda, «aýyryp, em izdegenshe, aýyrmaýdyń jolyn izdegen» durys dep oılaımyz.  Óıtkeni Qazaqstanda qaterli isikti  dıagnostıkalaý men ony emdeýdiń barlyq zamanaýı ádisteri bar. Bul bir. Ekinshiden, Qazaqstanda ómir súrip jatqan kez kelgen adam sergek júrýi úshin salaýatty ómir saltyn daǵdyǵa aınaldyrǵany durys. Sonda ǵana, denimizdiń saýlyǵy arqyly ǵana  biz qoǵamǵa, memleketke, naqty aıtqanda  janymyzdyń arashashysy bolyp júrgen aq hadatty abzal jandarǵa, dárigerlerge kómektese alamyz. Óıtkeni densaýlyq –zor baılyq. 

Erkin Qaldan