Qulaǵy túrik jandardyń deni naq qazir  «ne qymbattaıtynyn, taǵy qandaı qyzmet qunynyń baǵasy aspandaıtynyn, qandaı múliktiń baǵasy sharyqtaıtynyn» ózinshe saraptap, saq júr. Sondaı saraptaýlardyń eń basty tiziminde: talaı qazaqtyń armany bolǵany baspana baǵamy  tur.

Sarapshy mamandardyń paıymdaýynsha, eldegi bankter bolashaqta syrtqy qaryzdarynan qutylýdyń barlyq amaldaryn qarastyra bastaıdy. Osy tusta bankter ózderinde kepilde turǵan úılerdi satýǵa shyǵarýǵa ózinen-ózi májbúr bolady. Árıne, eger bankter kepilde turǵan úılerin satylymǵa naryqtyq baǵamen shyǵarsa jaqsy. «Biraq bankterdiń halyqqa arzan baǵamen turǵyn úı usynbaıtyny daýsyz. Osyny eskersek, Turǵyn úı salasynan nanyn taýyp júrgen qaısybir bankırlerdiń aıtyp júrgenindeı, bolashaqta elimizdiń barlyq aımaqtarynda turǵyn úı baǵasy 7-8 paıyzǵa qymbattaýy múmkin» deıdi mamandar.

«Qaısybir memleketter turǵyn úı ıpotekasyn, turǵyn úılerdi jalǵa berý tásilin úıirip te ákete aldy. Al bizdiń elimizde bul úrdis osy ýaqytqa deıin saýatty túzilmedi. Bilesiz, «Qazaqstan turǵyn úı qurylys jınaq banki» AQ kapıtalyn kóbeıtip, sol arqyly jeńildetilgen nesıe berý ádisin qoldanysqa engize bastaǵan tusta «bul ádis birinshi rettegi naryqta úı alýǵa usynys artyp otyr. Ol mindetti túrde ekinshi rettegi naryqqa áser etedi de, aldaǵy ýaqytta bul óz nátıjesin berip, mysaly, 140 myń dollar turatyn turǵyn úıler 50-60 myń dollarǵa túsetin bolady» dep sheneýnikter osydan úsh-tórt jyl buryn boljaǵan edi. Degenmen, sodan beri halyq arzan úıge qol jetkize almady. Búginde keıbir ekinshi deńgeıli bankterdiń de ıpoteka berý úrdisi toqtatyldy. Sheneýnikter byltyrǵy ınflásıamen  aldaǵy túziler naryqtaǵy baǵany boljaǵandy qoıý kerek. Byltyr dollardyń quny basqasha boldy, al qazir jaǵdaı basqasha. Bilesizder, bizdiń qarapaıym turǵyndardyń basym bóligi baspanany osy bankter arqyly alýǵa úmitti. Kepilde turǵan úıleri bar, ár túrli memlekettik baǵdarlamaǵa qatysatyn bankter bar endi olar ózderiniń halyqqa baspana berý ádisin qaıta qaraýdy Úkimetke usynýy múmkin. Sondyqtan baspana baǵasy arzandaıtyn tetikterdi kórip otyrǵanymyz joq. Kerisinshe, jaǵdaıdy óz paıdalaryna sheship alýdy kózdeıtin bankter bul bul jerde qarap qalmaıdy», - dedi ekonmıst-sarpashy Toǵjan Shaıahmetova.  

Abzalynda, Turǵyn úı naryǵyna qatysty mamandar «bankter óz aldyna, mundaıda monopolıser de qarap qalmaıdy» desedi. Jalpy, sońǵy 12 jylda eldegi baspana baǵasy 600 paıyzǵa deıin qymbattaǵanyna basymdyq berip otyrǵan mamandar «bul jerde monopolıser taǵy da sol jabaıy naryq qaǵıdasyna júginip ketedi» dep otyr. 

«Negizinde dollardyń bulaısha kúrt ósýi ishki naryqqa aıtarlyqtaı áser etpeýi kerek. Ol syrtqy naryqtaǵy baǵaǵa, eksportqa, syrtqy saýda-sattyqqa áser etýi tıis. Al otandyq ónim, otandyq kásiporyndar, otandyq ishki naryq budan zardap shekpeýi tıis. Tutynýshylar da soǵan oraı qymbatshylyqty asa sezinbeýi kerek-tin. Naryqtyń zańdylyǵynyń ózi osy. Biraq bizde jabaıy naryq qalyptasyp ketken. Dollar kóterilse bitti, sol dollarǵa qatysy joq salanyń ózinde baǵanyń ósimi bolady. Mysaly, azyq-túlik naryǵyn alaıyqshy. Dollardyń quny kóterildi me, azyq-túliktiń de quny demde ósip shyǵa keledi. Buǵan sebep «biz elge azyq-túliktiń 80 paıyzyn ımporttap ákelemiz» dep aqtalsaq ta, bul jerde otandyq óndirisshiler taýar baǵamyn aspandatpaýy tıis. Sonda otandyq ónimge degen suranys artyp, ımport ózinen-ózi qaltarysta qala beretin edi. Biraqbul zańdylyqqa otandyq monopolıser baǵynbaı taýarynyń qunyn odan ári ósire beredi emes pe? Sol tárizdi Turǵyn úı salasyn alaıyq,  mundaıda qurylys materıaldarynyń 80-90 paıyzyn syrttan ákeletin bul salada baǵa qymbattamaıdy, oǵan «alǵyshart joq» dep beıqam otyrýǵa taǵy bolmaıdy. Baǵany monopolıser qymbattady. Qurylys materıaldaryn shetten ákeletindikterin jeleý etip olar qazirdiń ózinde baǵany ósirip qoıdy, al endi bir-bir jarym aıdan soń baǵany tipti ósiredi. Turǵyn úıdiń qurylysy sol úıdiń árbir sharshy metrine ketetin shyǵynmen baılanysty bolǵandyqtan, bul jerde baǵa ósedi demeske amal joq»,-dedi ekonomıs-ǵalym Atamurat Shámenov.  

Osylaısha mamandardyń paıymdaýynsha, baspana baǵamy jýyq arada arzandamaıdy, kerisinshe, birtindep kóterilýi ábden múmkin. Árıne, sarapshylarymyzdyń bul sózi baspanaǵa muqtaj otbasylardyń armanyn odan beter alystatqandaı. Al endi mundaıda memlekettik turǵyda ne isteý kerek? 

Naryqtaǵy úılerdiń 30 paıyzy jaldamaly bolý kerek

«Eger memleket halyqty arzan baspanamen qamtamasyz etýdi maqsat tutsa, onda elde jaldamaly turǵyn úılerdiń sanaty kóbeıýi kerek. Mundaı jaldamaly turǵyn úıler jalpy alǵandaǵy turǵyn úı naryǵynyń 30 paıyzyn quraýy kerek» deıdi mamandar. 

Buǵan qosa memlekettik nemese mýnısıpaldyq turǵyn úıler 8-10 paıyzǵa jetse, sonda ǵana elde túıtkili az, máselesiniń máni sheshilgen turǵyn úı naryǵy qalyptasady.  Mine, qazaqtyń baspana máselesin sheshý úshin ortaq aınalymdaǵy turǵyn úılerdiń shamamen alǵanda 30 paıyzy tipti odan da kóbi halyqqa qoljetimdi, arzan bolýy tıis. Eskeretini, búginde  turǵyn úı salasyndaǵy jaldamaly arzan júıe Germanıada – 60 paıyzdyq, Shvesıada – 57 paıyzdyq, Nıderlanıada – 55 paıyzdyq, Danıada – 44 paıyzdyq, Japonıa men AQSH-ta 34 paıyzdyq deńgeılik kórsetkishke jetken. Kórshimiz Reseıde bul kórsetkish turǵyn úı naryǵynyń jalpy kóleminiń 20 paıyzyn qurap otyr. Ókinishke qaraı, mamandar biz úshin bul mejege jetýdiń aýyly tym alystaý ekenin, bizdegi turǵyn úı naryǵyndaǵy baǵa jyl saıyn ósim baıaý bolsa da ósim berip berip otyratynyn, 12 jyldyń ishinde baspana baǵasyn 600 paıyzǵa deıin ósirgen birden-bir el ekenimizdi alǵa tartady. «Eger Turǵyn úı naryǵyndaǵy baǵa bulaı qubyla beretin bolsa eń kemi 15 jylda da elde arzan úılerdiń kórsetkishi 30 paıyzdyq mejeni baǵyndyra almaıdy» deıdi mamandar.

Investorlardy arzan úı salýǵa mindetetý kerek

Sondaı-aq «Qazaqstan-menedjmenttik josparlaý» ortalyǵy mamandarynyń paıymdaýynsha, bizdegi qurylys salasynda júrgen ınvestorlar tek qymbat úılerdi salýdy tıimdi sanaıdy. «Sondyqtan bolashaqta Turǵyn úı qurylys salasynda júrgen ınvestorlardy arzan úıler salýǵa mindetteý kerek» deıdi mamandar. .

«Bizdegi Turǵyn úı qurylysy salasynda júrgen ınvestor úshin qymbat úıler salyp, olardy bálenbaı myńdaǵan dollarǵa satý óte tıimdi.  İri ınvestorlar tek qymbat baǵaly elıtalyq úılerge ǵana qarjylaryn salǵysy keledi. Olar memlekettik, áleýmettik Turǵyn úı baǵdarlamalaryna qatyspaıdy. Tipti osy baǵytta jumys isteıtin bankterge de ınvestısıa salmaıdy. Mysaly, Turǵyn úı qurylys jınaq banki 2016 jyly satylýǵa qoıyldy. Biraq sol aralyqtan beri bankti satyp alýǵa jekelegen ınvestorlar qyzyǵýshylyq tanytpaǵan. Sebebi belgilengen normaǵa sáıkes bankti satyp alǵannyń ózinde barlyq áleýmettik talaptar saqtalyp, turǵyn úıler halyqqa arzan baǵamen berilýi tıis. Al, arzan úıler dege nnvestorlardy qyzyqtyrmaıdy. Arzan úı olardyń qaltasyn qampaıtpaıdy.Sondyqtan keleshekte osy máseleni sheshý maqsatynda úkimet arnaıy sharalardy qarastyrǵany jón. Menińshe, ınvestorlardy áleýmettik turǵyn úı satý baǵdarlamalaryna jáne arzan úılerdi salýǵa mindettep qatystyrý kerek», - deıdi Anar Kúderına

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy