Qazirgi ýaqyttaǵy elimizdiń ekonomıkalyq ahýaly, halyqtyń suranysy jáne ishki, syrtqy ekonomıkalyq oqıǵalar hám ózgerister týraly ekonomıka ǵylymynyń doktory, UǴA akademıgi Saǵyndyq Satybaldınmen áńgime-dúken qurǵanbyz. 

Qamshy.kz aqparat agenttigi kezekti suhbatty oqyrman nazaryna usynady. Oqyńyz! Ókinbeısiz!

– Saǵyndyq Satybaldyuly, bizde joǵary tehnologıany óz elimizde qoldanýda ıınnovasıalyq jobalardyń jumysy áli de shaban. Osy turǵyda siz ne aıtar edińiz?

– Bul jerde bizdiń birinshi eskeretin tusymyz, ilim-bilim salasy bolýy kerek. Kez kelgen memlekettiń ekonomıkasy da, mádenıeti de, áleýmettik ahýaly da toqyǵan bilimine sáıkes damıdy. Biz birneshe jyl qatarynan elde ınovasıanyń damýyna, joǵary tehnologıanyń áleýeti artýyna jaǵdaı jasaýdy maqsat tutyp kelemiz. Ókinishke qaraı, bizdegi ilim-bilim salasynyń jumysynda olqylyqtar kóp. Ras, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi ǵylymdy, bilimdi órkendetýde birshama reformalarǵa reńk berýde. Biraq solardyń qaısybiriniń shıkiliginen istiń nátıjesin kóre almaı otyrmyz. Bylaısha aıtqanda, "pispegen, shala" reformalardy tájirıbede qoldaný arqyly biz óristep, órkendeı almaı otyrmyz...

- Demek, ınovasıalyq damý jolynda da naýqanshyldyq basym bolǵany ǵoı...

 – Bizdiń ınovasıalyq damý jolynda ustanyp otyrǵan baǵytymyz durys. Biraq ınovasıanyń damýy taǵy sol ǵylymǵa kelip at basyn tireıdi emes pe? Bul jerde úndemeı qalýǵa taǵy bolmaıdy. Máselen, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi "Ǵylym týraly" zańnyń jobasyn ázirledi. Ol zań jobasy ǵalymdar bas qosqan jerlerde biraz talqylandy. Ókinishtisi – ózi "Ǵylym týraly" zań bola tura, sol zań jobasynda ǵylym men ǵalymnyń qoǵamǵa qajettiligi týraly tushymdy bap joq. Qajet deseńiz, ǵalymnyń jalaqysy týrasynda, otandyq ǵylymdy qoldaý týrasynda da ońdy dúnıe kezikpeıdi. Kez kelgen eldiń ındýstrıasyn, ınovasıasyn jetildiretin sala – ǵylym. Bizdi óshiretin de, ósiretin de – osy ǵylym salasy. Esi bar el birinshi ǵylymǵa qoldaý bildiredi. Al búginde biz, kerisinshe, "ǵylym doktorlary men kandıdattaryn PhD ádisi boıynsha daıyndaýymyz kerek" dep doktorantýra men aspırantýrany qajetsiz ettik. Men kezinde "keremet" dep júrgen sonaý Amerıkada birneshe jyl qatarynan bilimimdi jetildirdim. Sol Amerıkanyń ózi PhD ádisiniń tıimsizdigin, sapasynyń tómendigin endigi zerttep bilip aldy. İrgemizdegi Reseı de doktorlar men aspıranttar daıyndaýdan bas tartyp otyrǵan joq. Biz kelip az ǵana ýaqyttyń ishinde PhD ádisi arqyly ǵylymdy jetildirgimiz keledi. Táýelsizdik alǵaly beri biz ǵylym-bilim salasyna eksperıment jasaýdan sharshamaı kelemiz. Óz basym zaýyt-fabrıkaǵa, óndiris oryndaryn ashýǵa, ónim shyǵarý kezinde eksperıment jasaý kerektigin túsinemin. Al ǵylym-bilim salasyn eksperıment quraly etýden abaı bolǵany jón. Ǵylym degenińiz – ol tutas bir memlekettiń mıy. Sol memlekettiń mıy damymaı, biz ındýstrıasy damyǵan, ınovasıasy órkendegen el bola almaımyz. Sondyqtan bizdiń Úkimet tehnologıalyq qýatty, ındýstrıalyq jetilgen el bolamyz dese, ǵylymdy qolpashtaýdan jalyqpaýy kerek...

 – Sońǵy kezde sheneýnikterdiń kandıdattyq, doktorlyq qorǵaýy jıilep barady. Osy sheneýnikterdiń ǵylymı ataqqa qumartýyn siz qalaı baǵalaısyz?

– Sol ǵylymı ataǵy bar sheneýnikterdiń qandaı da bir ǵylymı jumyspen aınalysqanyna óz basym kúmándanamyn. Negizinen, memlekettiń jumysyn istep júrgen adamnyń ǵylymmen aınalysýy múmkin emes. Bul beseneden belgili. Demek, bizdiń ǵylymı ataǵy bar sheneýnikter ne memlekettiń jumysyn istemeı, ǵylymmen aınalysady. Bolmasa, olar ǵylymı ataqty basqa jolmen alady. Kórdińiz be, bizdegi ǵylymnyń damý túri osyndaı... Ǵylymdaǵy "áke, kóke" degen kózqaras arylmaıynsha, shynaıy ǵalymnyń eńbegi elenbeıdi. Ǵalymnyń eńbeginiń elenbeýi ol qoǵamdy selk etkizetin jańalyqtardyń tunshyǵýyna aparyp soqtyrady. Sondyqtan biz osy keleńsizdikten arylýymyz kerek. Ǵylymda móldirlik, ashyqtyq bolýy kerek. Sonda biz diń ekonomıkalyq ósýimiz de jeńildeıdi.

- Sizdi otandyq sarapshylardyń birazy munaı-gaz salasyn jetik meńgergen ǵalymdardyń aldyńǵy sapyna qosady. Jalpy, qazirgi munaı-gaz salasyndaǵy qadamdarymyz týrasynda ne aıtar edińiz?

 – Munaı-gaz salasy týraly sóz etkende, men birinshi kezekte elinde bir tutam munaıy joq Belarýs eline qyzyǵamyn. Belarýsterde munaı joq, kerisinshe, munaı óńdeıtin zaýyttary barshylyq. Olar biz tárizdi shetelge shıki munaı satatyn elderden shıkizat satyp alady da, ony óńdep, ózimizge qaıta qymbatqa satady. Qazir iri kompanıalar kóktemgi egis kezinde nemese kúzgi naýqan tusynda anany-mynany syltaýratyp, munaı óndirmeı qoıady. Sodan baryp janarmaı satýshylar qambada jatqan janar-jaǵar maı baǵasyn sharyqtatyp qymbattatady. Aınalyp kelgende, munyń zardabyn tartatyn – qara halyq. Eger biz eldegi munaı-gaz salasynyń jumysy jónge qoıylsyn desek, a) birinshi, eldegi munaı óńdeıtin alpaýyt kompanıalardy memleket tez arada óz qaramaǵyna alýy kerek; á) elde munaı óńdeıtin shaǵyn zaýyttar salynǵany jón. Bul jylda qymbattaıtyn janar-jaǵarmaı baǵasyn tizgindeýge sep bolady; b) munaıdan túsken túsim, satylǵan munaıdyń qarjysy qatań baqylanýy tıis. Birinshi kezekte osy úsh baǵyt júzege assa, jumys ońtaıly, saýatty bolady dep senemin.

– Munaıdan túsken túsim degennen shyǵady, qazir qaısybir sarapshylar "munaıdan túsken túsim halyqqa berilgende, eldiń áleýmettik jaǵdaıy anaǵurlym jaqsarar edi" degendi jıi qaýzaıdy. Óz tarapyńyzdan mundaı pikirlerge qalaı qaraısyz?

– Ras aıtasyz, biraz azamattar "munaıdan túsken túsim halyqqa berilýi kerek. Ol – halyqtyń aqshasy" degen pikirler týdyryp júr. Áıtse de osyǵan qatysty meniń aıtarym – bizdiń memleket munaıdan túsken túsimdi búginde Ulttyq qorǵa jınap otyr. Kezinde Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev: "Qandaı da bir táýekel zaman bolsa, qajet bolady. Munaıdan túsken túsimdi Ulttyq qorǵa jınaǵan jón", – degen-di. Osy istiń paıdaly tusyn biz daǵdarys kezinde kórdik. Ózińiz bilesiz, daǵdarys kezinde ekonomıkany saýyqtyrý, emdeý sharalaryna biz qarjyny Ulttyq qordan aldyq. Sondaı-aq toqyraýǵa túsken bankterge de qarjyny Ulttyq qordan alyp quıdyq. Eger biz munaıdan túsken túsimdi Ulttyq qorǵa salyp, qor jınap otyrmaǵanda, daǵdarys qarapaıym halyqqa anaǵurlym qatty áser etetin edi. Sondyqtan munaı túsimine qatysty qazirgi ustanǵan saıasatty durys sanaımyn. Tek ony baqylaý, qadaǵalaý jaǵyn kúsheıtý kerek...

– Búginde daǵdarys jaıly sóz etkende, halyqaralyq sarapshylardyń deni "daǵdarysqa qatysty Qazaqstannyń jasap jatqan tirlikteri saýatty" degen boljam aıtady. Sizdińshe, mundaı optımısik kózqarasqa sený kerek pe?

 – Bizdiń daǵdarysqa qarsy jasap jatqan sharýalarymyzdy saraptaǵan biraz halyqaralyq sarapshylar "Qazaqstan daǵdarysqa daıyndalyp engen" degen pikirlerdi de aıtyp qalady. Olardyń bulaı pikir órbitetin jóni bar. Óıtkeni basqa memleketter biz tárizdi ulttyq qorjynyn toltyryp, qorǵa qarjy jınamaǵan da bolýy kerek. Qaısybir elder muny búginde moıyndady da... Mysaly, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Ózbekstan elderi, irgemizde otyrǵan Reseı de, árisi Eýropa elderi de bizdiń daǵdarystan damýǵa umtylǵan baǵyttarymyzdy jón sanaýda. Sondyqtan bolar, atalmysh elder "Qazaqstannyń daǵdarysqa oraı istegen isi súısinerlik ekenin" alǵa tartýda. Demek, mundaı optımısik boljamdar tekten-tekke aıtylmasa kerek.

– Árkim bolashaqty ózinshe boljaıdy. Siz ekonomıkalyq turǵyda qazaq eliniń bolashaǵyn qalaı boljaısyz?

 – 1997 jyly biz biraz ekonomıser Malaı eliniń ekonomıkalyq júıesin tereńdep bilý maqsatynda oqýǵa bardyq. Sol kezderi Malaı elinde 2020 baǵdarlamasynyń negizi jasalyp jatty. Elge kelgen soń, biz osy baǵdarlama týrasynda Elbasy Nursultan Nazarbaevqa baıandama jasadyq. Osydan keıin bizdiń elde ekonomıserdiń kómegimen 2030 degen baǵdarlama jasaldy. Bul 2030 baǵdarlamasynyń negizgi kózdegeni – jerasty baılyqtaryn durys paıdalanyp, sony uqsatý. Sondaı-aq bıotehnologıa, nanotehnologıalardyń kómegimen elde joǵary tehnologıalyq qýatty zaýyttar, óndiris oryndaryn salý. Osy ádis arqyly otandyq ónimniń básekege qabilettiligin arttyrý. Qazir biz ózi osyǵan kele jatyrmyz. Ýran óndirisin, munaı-gaz salasyn, atom ónerkásibin damytýdy biz búginde qolǵa alyp jatyrmyz. Keleshekte osy saladaǵy ǵylymı jetistikterimizdiń kózi molaısyn dep tileıik. Bizde bıotyn kózi, ýran legi, atom energıasy, munaı, ıadro-otyn aýqymy mol. Tek bizge bolashaqta qolda bar baılyqty uqsatyp, ózimizdiń múddemizdi ózgege jibermeýdi úırengen abzal. Men óz tarapymnan qazaqtyń mereıi ústem, bolashaǵy kemel bolady dep boljam jasaımyn.

– Áńgimeńizge raqmet.

Suhbattasqan Qarlyǵash ZARYQQANQYZY