Qazaq bıler sotynyń bitimgerlik rásimi

Tarıh betterine úńilsek, qazaqta túrme, abaqty, bas bostandyǵynan aıyrý sıaqty jazalaý sharalary bolmaǵan. Adam ólimine soqqan qylmystyń ózi qun tóleýmen, ıaǵnı, «Erdiń quny eki aýyz sózben» bıler kesimi arqyly óz sheshimin taýyp otyrǵan. Sondyqtan, qazaq bıleri beıbit sheshim, bitimgerlik rásimin ótkir til, ádil sóz qudyretimen toqtatqan. Qun, jer, jesir daýy, barymta, qarymta daýlary da sheshen sóz, utqyr oı, parasatty paıymmen beıbit túrde sheshilgen. Bıler eń aldymen daýger men qunyker, aıypker, barymtashylar jaǵyn ózara bitistirýdi, daýdyń arty úlken janjalǵa aınalyp ketpeýin oılastyrǵan. Hanǵa da, qaraǵa da bura tartpaı, olarǵa bı kesimine bas ıdire bilgen. Jalpy, qazaq sóz qudyretin ejelden baǵalaǵan halyq. Oǵan bıdiń basty qarýy – sóz ekendigi, al, sózge toqtamaý – eń aýyr qylmys sanalǵany dálel. Muny qazaq halqyna tán fenomen dep baǵalaýymyz qajet.

Qazaq zań ǵylymynyń korıfeıi, ǵulama ǵalym Salyq Zımanovtyń «Bı, eń aldymen, – sot (sýdıa), dep jazýy beker emes. Sebebi, shyndyq pen ádildikke jetý qazaq quqyǵynyń, oǵan negizdelgen bılerdiń sottyq sheshimderiniń túpki negizi, ıaǵnı, túpki maqsaty sanalǵany aqıqat. Sondyqtan, bıler sheshimi men kesiminiń túp qazyǵy ádildik. Babalarymyz «Atańnyń quly aıtsa da, ádildikke bas ı» nemese «Bı tórttiń quly, bul tórteýi – adal eńbek, taza nıet, tereń oı, ádildik» dep, taıǵa tańba basqandaı bıdiń qashan da ádildiktiń quly ekenin ósıet etip ketken. Bıler sotyndaǵy basty maqsat ádildik bolsa, oǵan jetýdiń eń úlken joly saıysýshylyq prosesi boldy. Bıler saıysýdyń, sóz talastyrýdyń nátıjesinde daýlasýshylardy ózara bitimge jetelegen. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq», demekshi, bet-júzine qaramaı, shyndyqty shyńyraýdan shyǵarǵandaı aıtý, bıge júgingen eki jaqtyń da óz is-áreketterin saralaýǵa múmkindik bergen. Bıler sotynyń túpki maqsaty – daýlasýshy jaqtardy bitistirý, tatýlastyrý, tabystyrý bolǵan desek, «Daý muraty – bitý» naqyl sózi osydan qalǵan.

Ulttyq salt-dástúrler dala zańdylyǵynyń qaınar kózi. Osyǵan saı zań normalaryna súıengen bıler daý-damaıdy kórkem sózben, kesteli oımen ret-retimen tarqatyp otyrǵan. Bıler tek qana sottyń ǵana emes, sonymen qatar, sot prosesindegi advokattyń da, prokýrordyń da, tergeýshiniń de, sýdıanyń da rólin atqarǵan. Ony olardyń «aıttym bitti, kestim úzildi» degen bir tarapty ǵana qoldaıtyn pikir aıtpaǵandarynan kórýge bolady. Bıler aldyna kelgen daýdyń shyndyǵyna jetý úshin tergeý amaldaryn da jasaǵan. Mysaly, Áıteke bı uryny anyqtaý úshin arnaıy kıiz úı tiktiredi. Úıdiń ishin kóz kórmesteı qarańǵy etip, oǵan qara kúıe jaqqan aq laqty qamaıdy. Sóıtip, kúdikti dep aldyna alyp kelgen tórt-bes jigitke «úıge kirip laqty sıpaısyńdar, eger laq qaısysyń sıpaǵanda mańyrasa, onda sol ury» deıdi. Kúdiktiler kıiz úıge kirip, dalaǵa shyqqanda bı olardyń qoldaryn qaraıdy. Sóıtse, báriniń alaqany qara kúıe de, bireýiniń ǵana qoly taza bolyp shyǵady. Iaǵnı, ury laqty sıpasam mańyrar dep qorqyp, ózin-ózi ustap beredi. Ury bultartpas aıǵaqpen ustaldy. Endi ol jaltara almaıdy, mal ıesine maly úshin eki-úsh ese qun tóleıdi. Demek, qazaq dalasyndaǵy daýlardyń barlyq ýaqytta bitimmen bitýiniń bir kórinisin bılerdiń osyndaı tapqyrlyǵynyń arqasy deýge bolady. Halqymyzdyń birtýar uly, ult janashyry Názir Tórequlovtyń: «Ertedegi bir bıdiń ózi osy kúngi sottyń da, prokýrordyń da, mılısıanyń da, qanshama mekeme, uıym basshylarynyń da qyzmetin atqaryp kelgen», deýi qazaq dalasyndaǵy bıler róliniń baǵa jetpes qundylyǵyn aıqyndap tur.

Zańger-ǵalym S.Sozaqbaev óziniń «Táýke han. Jeti jarǵy» atty eńbeginde qazaq qoǵamyndaǵy daýly istiń qaralýyn eki satyǵa bóledi. Mysaly, sonyń birinshisi, daýlasqan taraptar bılerdiń isti qaraýyna deıin, ózara kelisim arqyly daý túıinin sheshýge áreket jasaıdy. Ádettik quqyqta ony «Bitim», «Bereke» nemese «Salaýat» dep ataǵan. Sonyń birinshisine toqtalsaq, «bitim» – aty aıtyp turǵandaı, eki jaqtyń ózara kelisimi arqyly, naqty aıtqanda rızashylyǵymen daýdyń aıaqtalýy. Mundaı jaǵdaıda, ıaǵnı, eki jaq bitimge kelse, odan keıin ol isti bılerge qaraýǵa quqyq berilmeıdi. Sebebi, bitimdi, ózara kelisimdi bir jaqty buzý sózde, sertte turmaýdyń, jalpy ar-ojdannyń belgisi. Al, babalarymyz sertte turmaýdy ólgenmen birdeı baǵalaǵan. Qazaq dalasyndaǵy osyndaı tamasha qasıetterge súısingen orys ǵalymdary bıler sotynyń halqymyzdyń salt-dástúrlerinen bastaý alatynyn moıyndaǵan. Mysaly, qazaq ádet-ǵurpyn zerttegen Levshın, Balıýzek, Kozlov «qazaq bıler soty – bitim men kelisim soty» dep tańǵalyp jazsa, kóp jyldar boıy Qazaqstandaǵy Patsha ákimshiliginde qyzmet etken kórnekti orys zertteýshisi S.A.Slovohotov bıler sotynyń halyqqa jaqyndyǵyna, ádildigine kózi jetip, bıler sotyn «biregeı» jáne «halyqtyq» dep baǵa bergen. Ǵalym Kúlteleev «Qazaqtyń qylmystyq-ǵuryp quqyǵy» degen kitabynda reseı sharýalarynyń ózara daýlaryn sheshý úshin qazaq bılerine júgingenin keltiredi. Qazaqtardyń daýdy urys-kerissiz, bir-birin tyńdap, bir mámilege kele otyryp sheshýinde bıler sotyndaǵy bitimgerlik rásiminiń yqpaly zor.

Qazaq bıler sotynyń bitimgerlik rásiminiń taǵy bir kórinisi Táýke han tusynan qalyptasqan «Júginis» ınstıtýty. Osy ınstıtýt eki adamnyń ǵana emes, jalpy, rýlar arasynda týǵan daýlar men qaqtyǵystarǵa sheshim shyǵarady. Rýaralyq, aýylaralyq daý-damaıdy bılerdiń alqalyq qurammen qaraý rásimi tarıhtan belgili. Onyń tártibi boıynsha isti qaraýdy bastamas buryn daýlasýshylardyń kelisimimen, daýǵa eshqandaı qatysy joq, ádilettiligimen el kózine túsken, aqyl-parasaty joǵary, qarapaıym tilmen aıtqanda ala jipti attamaǵan tóbe bı saılanady. Tóbe bı daýdyń shyǵýyna sebep bolǵan istiń mán-jaıyn búge-shigesine deıin alqa quramyndaǵy bılerge baıandap, eki jaqty ózara bitimge kelýge shaqyrady. Sonyń ózinde daýlasýshylar bitispese, onda bılerge usynylǵan barlyq dálelder tarazyǵa salynyp, alqa ózderiniń bıligin aıtady. Daýdyń sońy «ala jip» kesý rásimimen aıaqtalady. Tóbe bı jurtshylyq aldynda daýlasýshy taraptarǵa nemese olardyń ókilderine ala jiptiń eki shetin ustatyp, ortasynan kesedi. Munyń ózi bıler sotynyń qandaı jaǵdaıda da daýdyń bitimmen sheshilýin kózdegenin baıqatsa kerek.

Orys ǵalymy A.Ianýshkevıch jazbalarynda óziniń osyndaı oqıǵaǵa kýá bolǵanyn jazady. Soǵan qaraǵanda bul ǵurypty qazaqtar daý sheshýdiń jeke-dara jaǵdaıynda da qoldanyp kelgen. Ǵalymnyń baıandaýynsha, eki qazaq birdeńege talasyp, ádil tóreligin estýge bıge kelip júginedi. Ol bılik aıtqan kezde daýlasqandar jiptiń eki basyn ustap bıge beredi. Daýdyń sheshilgendiginiń belgisi retinde ol jipti ekige bóledi. Bul ǵuryptyń oryndalýy daýdyń aıaqtalýyn, qarsy jaqtardyń mámilege kelýin, qazylyqqa rızalyǵyn ańǵartady. Eger «ala jip» kesilmeı tarqasa, daýgerler bılikke rıza bolmaǵanyn, janjaldyń sheshimi keıinge qaldyrylǵandyǵyn bildiredi. Iaǵnı, bitimgerlik rásiminiń negizgi belgileriniń biri – ala jiptiń kesilýi. Qazaqta daýly máseleler ósh alý, ese qaıtarý maqsatymen emes, gýmanısik qundylyqtar aıasynda el tynyshtyǵyn, aǵaıyn tatýlyǵyn saqtaý turǵysynan qaralǵan. Daý durys sheshimin tapqan jaǵdaıda, aıypker jasaǵan qylmysynyń kólemine qaraı at-ton aıybyn tólep qutylǵan. Babalarymyz sot bıliginde «Aldyńa kelse, atańnyń qunyn kesh» degen danalyqty berik ustanǵan.

Daýgerler men jaýlasqan rýlardy tapqyrlyq aıtqyshtyǵymen bitimge keltirý arqyly el arasyn tatýlastyryp, rýlyq qarym-qatynastardy nyǵaıtýda dala bıleriniń danyshpandyǵy úlken ról atqardy. Bul turǵyda Maıqy bı, Tóle bı, qaz daýysty Qazybek bı, Áıteke bı, Buhar bı, Ánet bı, Shoń bı taǵy basqa bılerdi el men eldi, aǵaıyndy bir-birimen jarastyrýshy bitimger, el-jurt qurmettegen tarıhı tulǵalar retinde erekshe ataýǵa bolady. «Týrashyl bı elin ozdyrady, týmashyl bı elin azdyrady», demekshi, qazaq bıleriniń atasyna sanalǵan osy tulǵalar daýdy sheshý kezinde sot ádildigin barynsha qamtamasyz etýge tyrysyp, aqıqattyń aq týyn joǵary ustady. Daýdy qaraý barysynda árbir taraptyń keńeske óziniń bıimen, keıde óz rýlasynyń múddesin qorǵaıtyn birneshe bımen qatysýyna ruqsat etilýi de, daýdyń ýshyqpaı bitimmen bitýine muryndyq boldy. Bıler sotynda syrttan kezdeısoq kelip bir tarapty jaqtaýǵa ruqsat etilmedi.

Taǵy tarıhqa júginsek, qazaq bıleriniń bılik aıtýy, is qaraýy kópshilikke ashyq, jarıaly túrde ótken. Iaǵnı, barlyq oqıǵa jurtshylyqtyń kóz aldynda órbigen. Tipti, daýlasýshy taraptardyń pikirtalasy, tartqan kýágerleri men keltirgen dálelderinde qupıalylyq bolmaǵan. Daý sheshýdegi ashyqtyq, sonymen qatar, bıler sheshiminiń mindetti túrde oryndalýy olardyń bedelin odan ári nyǵaıta tústi. Eger salynǵan aıypty tóleı almaıtyn bolsa, onda bılerdiń qun tóleýdi jaýapkerdiń týystary nemese aǵaıyndaryna júkteýi bul – bıler sotynyń «Birlik joq jerde - tirlik joq» deıtuǵyn danalyqty urpaq sanasyna sińirip, qazaq halqynyń baýyrmaldylyǵy men yntymaǵyn máńgi etýdi maqsat etken izgi baǵytynan týsa kerek. Muny tilimizge tıek etip otyrǵanymyz, qalaıda sheshim oryndalýy kerek. Eki jaq kelisip turǵannyń ózinde, jaýapkerdiń óz mindetin oryndaýǵa shamasy kelmeýi múmkin. Sondaı jaǵdaıda ony qıynshylyqtan aǵaıyn-týystyń kómegimen alyp shyǵýy – bılerdiń asqan kóregendiginiń jáne bıler sotyndaǵy bitimgerlik rásimin nyǵaıtýdyń jarqyn kórinisi.

Akademık S.Zımanov bul turǵyda: «Qazaq quqyǵynda barlyq daý-damaılar azamattyq-quqyqtyq sıpatqa ıe boldy jáne olar múliktik nemese uıaltatyn, masqaralaıtyn, bitimgershilik jáne ózge de azamattyq jazalaýmen ǵana shekteldi. Sóıte tura, ádildik týy asqaq boldy. Jetimin jylatpady, jesirin qaldyrmady. Budan artyq qandaı izgiliktik kerek?!» deıdi. Shynynda da qazaq halqynyń maqtanyshyna aınalǵan danyshpan bılerimiz ádil sotty júzege asyrý arqyly ishki saıası turaqtylyqty saqtaýǵa, eldiń birtutastyǵyn nyǵaıtýǵa eren eńbek sińirdi. Qazaq halqynyń dástúrli quqyǵyndaǵy altyn dińgek – uly úsh bıdiń ulylyǵy ózara birliginde boldy desek, olar sol birlik-berekeni árbir kerisken, jaýlasqan, kektesken qazaq boıyna qara qyldy qaq jarǵan ádil bılikterimen sińirýdi, olardy ózara kelisimge keltirip, tatýlyqqa shaqyrýdy maqsat etti.

Qazaqtyń ádet-ǵuryp, salt-dástúri nátıjesinde qalyptasqan quqyqtyq mádenıetinde kóp halyqta kezdese bermeıtin erkindik bar. Mysaly, olar bıler sotynyń sheshimimen kelispese, óziniń qarsy pikirin bildirip, abyroıyn, aqtaýǵa quqyly. Halyq túsiniginde sottyń basty mindeti – úkim shyǵaryp, aıyptalýshyny qaıtkende de jazalaý emes, tórelik etip, ádilettilikti ornatý bolyp qalyptasqan. Buǵan joǵaryda aıtqan bıler sotynyń bitimgerlik rásimderi dálel. Bılerdiń mártebesi qazaq jurtynda qashan da joǵary baǵalanǵan. Ádilettiligimen aty shyǵyp, týrashyldyǵymen jurt kóńiline jaqqan bıler el birligine nuqsan keltirip, aǵaıyn arasynda alaýyzdyq týǵyzǵandardy tezge salyp otyrdy. Endeshe, dástúrli qazaq qoǵamynyń ıdeologıalyq irgetasynyń ózi bıler ınstıtýtynan nár alyp jatyr desek artyq aıtqandyq emes. Naq osy sebepti, zamanýı qoǵamymyzdyń ıdeologıalyq negizin nyǵaıtý baǵytyndaǵy memleket tarapynan júrgizilip otyrǵan is-sharalardy jandandyrý maqsatynda, ultymyzdyń úshtaǵany ispettes: Sóz – Bılik – Zań sekildi qundylyqtar qudiretin birdeı ushtastyra bilgen qazaq bıleri úlgisi qoǵamymyzda irgeli túde keńinen nasıhattalyp jatsa, nur ústine nur bolar edi.

Elimiz egemendik alyp, táýelsizdik týyn jelbiretken tusta dana bılerimiz ustanǵan bitimgerlik muraty qaıta jańǵyrýda. Sonyń aıqyn kórinisi elimizde arnaıy Medıasıa týraly zań qabyldanyp, qoǵamymyzǵa medıatorlar ınstıtýty endi. Bılerdiń «Daý muraty – bitim» degen ustanymyn búgingi kúni sottar da jalǵastyrýda. Atap aıtqanda, taraptar arasyndaǵy daýdy shesher aldynda sýdıalar qoldanystaǵy zań talabyna sáıkes, olardan isti bitimgershilikpen sheshýge kelisimin mindetti túrde suraıdy. Taraptar kelisimge kelse, daý bitimgershilikpen bitedi. Muny aıtyp otyrǵanymyz, elimizdiń Joǵarǵy Soty babalardyń osyndaı baı murasyn zamanǵa saı jańǵyrtýda ólsheýsiz eńbek etýde. Sondyqtan, bıler soty – dástúrli qazaq qoǵamynda qalyptasqan bılik ınstıtýtynyń quqyqtyq normalardy retteýdegi ozyq úlgileri urpaq jadynan óshpeıdi.

Oıymdy danalar sózimen qorytar bolsam, Ábý-Nasyr ál-Farabı babamyz «Tarıhty bilmeı ótkendi, qazirgi jaǵdaıdy bilý, bolashaqty boljaý qıyn» dese, Elbasymyz «Táýelsiz Qazaqstannyń azamaty ǵasyrlar toǵysynda óziniń arǵy-bergi tarıhyn oı eleginen ótkizip «Keshe kim edik? Búgin kimbiz?» degen tóńirekte oılansyn. Týǵan eliniń, týǵan halqynyń tarıhy eshkimnen olqy emestigin túsinsin. Árbir azamat óziniń ata-babalary qaldyrǵan osyndaı keń-baıtaq jerdiń laıyqty murageri bolýǵa umtylsyn» degeni oı salady. Demek, tarıhty tanyp, talap údesinen shyǵa bilý bizdiń basty paryzymyz.

Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev halqyna arnaǵan sózinde: «2015 jyldy ulttyq tarıhymyzdy ulyqtaý, búgingi belesterimizdi baǵalaý turǵysynan mereıli belester jyly» deı kelip, bıyl Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy men Ata Zańymyzdyń 20 jyldyǵyn atap ótetindigimizdi málimdegen bolatyn. Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq mereıli toıyn atap ótýdiń sot bıligi tarıhyndaǵy mańyzy erekshe. Ótkenimizdi ulyqtap, búginimizdi bezbendeıtin, qazaq quqyǵyn, qazaq bıler sotynyń injý-marjanyn ortaǵa salyp, qundy derektermen bólisý barshamyzdyń asyl muratymyz dep bilemin.