«Qandaı taqyryptar sizderge kóbirek kerek?» – «Egemen Qazaqstannyń» Qytaıdaǵy menshikti tilshisi qyzmetin qosa atqaryp júrgen, jas ta bolsa jemisti jumysymen tanylǵan jýrnalıs Dáýren Baýyrjanuly osydan biraz buryn Astanaǵa kelgeninde redaksıa basshylyǵyna osylaı suraq qoıyp edi. Sonda alǵash aýyzǵa túskeni qytaılyqtardyń eńbekqorlyǵy, sol qasıetin oqyrmandarǵa úlgi etý qajettigi bolatyn.

Elbasymyzdyń Jalpyǵa Ortaq Eńbek Qoǵamyn qurý mindetiniń údesinen shyǵýdyń eń mańyzdy sharty – adamdarymyzdy, ásirese, jas býyndy eńbekqorlyqqa tárbıeleý. Markstiń «Álemniń ámirshisi eńbek bolady» degen sózi marksızm eskirse de eskirmeıdi. Eldi el etetin – eńbek, eńbek jáne eńbek. Eńbek bárin de jeńbek. Yrys-bereke tek eńbekpen kelmek. Dáýrenniń maqalasynan osy oıdy aıqyn uǵyna túsemiz. Tek qazaqy erinshektikke salynbaı, túgel oqyp shyqsaq boldy…

Taý kóshirgen Tolaǵaı

Qytaı halqy óz tarıhynda talaı qıyn-qystaý kezeńnen ótti. Ashtyqqa da uryndy, qaqtyǵysty da bastan ótkerdi, tóńkeristiń de mashaqatyn kórdi. Biraq olar qashanda qıyndyqty jeńe bildi. Buryn sheteldik ınvestorlardy tek arzan jumys kúshimen ǵana qyzyqtyratyn Qytaı búginde ekonomıkasy jaǵynan AQSH-tan keıingi ekinshi orynda tur. Damý jolyn ındýstrıalandyrýdan bastaǵan QHR ınovasıalar eline aınalyp barady. Osydan jarty ǵasyr buryn sheteldikterdi kórse, jıylyp alyp, jaltaqtap qarap turatyn qytaılar shetel aspaq túgili ǵaryshty da baǵyndyrdy. Álem alyptarymen terezesi teń tústi. Birqatar damyǵan elderdi basyp ozdy. Qysqasy, búginde Qytaıdyń dáýreni júrip tur. Mıllıardtan astam adamdy asyrap, kúlli álemdi kerek-jaraǵymen qamtyp otyrǵan alyp kórshimiz bul dárejege qalaı jetti? Onyń túrli sebepteri bar. Aldymen, olarda eńbek kúshi kóp. Ornalasqan geografıalyq orny da qolaıly. Muhıtqa da, qurlyqqa da shyǵatyn joldary bar. Oǵan qosa bılik basynda mıllıardtan astam halyqty qatań tártippen ustaıtyn partıa taǵy bar. Al eń basty sebebi – qytaılar óte eńbekqor halyq. Dál osy qasıetiniń arqasynda olar talaı belesterdi baǵyndyryp keledi.

Bul elde eńbek taqyrybyna baılanys­ty ańyzdar men ápsanalar jetip artylady. Sonyń biri mynaý. Ertede Qytaı jerinde Iýıgýn degen shal bolypty. Iýıgýn qytaı tilinde «aqymaq shal» degen uǵymdy bildiredi. Sondyqtan ony óz aýylynyń turǵyndary «aqymaq shal» atap ketken. Aqymaq atansa da, Iýıgýn elge óziniń asa eńbekqorlyǵymen tanylǵan. Ol óz aımaǵynyń soltústiginde tursa, jumys isteıtin orny ońtústikte ornalasqan. Jumys pen úıdiń ortasynda Taıhanshan jáne Vanýshan degen eki alyp taý bar eken. Iýıgýn jumysyna jetý úshin kúnde osy taý­lardy aınalyp ótetin bolǵan. Bul taýlar onyń qyrýar ýaqytyn alatyn. Olardy aınalyp jumysqa jetem degenshe Iýıgýn ábden sharshap-shaldyǵyp qalatyn. Sonyń saldarynan jumysty óndirip isteı almaıtyn. Bul jaıt Iýıgýndy qatty qynjyltady.

Bir kúni shydamy taýsylyp, ábden zyǵyrdany qaınaǵan Iýıgýn álgi taýlardy kóshirýge bel býady. Taýlardy kóshirmeıinshe basqa sharýasyn ysyryp tastaýǵa sert beredi. Qasyna óziniń tórt balasyn shaqyryp, qoldaryna kúrek ustatyp, bilek sybanyp taý kóshirýge kirisedi. Topyraǵyn aıdalaǵa shashyp, tastaryn teńizge laqtyryp, tal-teregin otyn retinde jaǵýǵa nemese qurylysqa paıdalanýǵa uıǵarym jasaıdy. Bir kúni Iýıgýnnyń osy tirligi onyń aýyldasy, el ishinde «danyshpan shal» atanǵan Chjısoý degen qarıaǵa málim bolady.

Iýıgýnnyń bul oıyn ersi kórgen danyshpan shal oǵan aqyl aıtqysy keledi. Jaqyndaı kele: «Jasyń bolsa toqsannan asty. Qartaıǵanda aljıyn dediń be? Ǵasyrlar boıy turǵan taýdy qalaı kóshirmeksiń? Elge kúlki bolmaı-aq qoısańshy endi», deıdi. Sonda Iýıgýn: «Bul taýlardy kóshirýdi ózime ómirlik maqsat ettim. Endi ol oıymnan taımaımyn. Men kúregimdi ár siltegen saıyn taý juqalana beredi. Taýdy kóshirem dep ólip qalsam, artymda balalarym bar. Olar ólip qalsa, nemerelerim bar. Osy eki taýdy kóshirýdi men urpaqtaryma amanat etip ketemin. Qaıtsem de maqsatyma jetemin», deıdi. Buǵan jaýap bere almaǵan Chjısoý basyn bir shaıqap, teris burylyp júrip ketedi. Al Iýıgýn bolsa jumysyn jalǵastyra beredi. Ol qysy-jazy taý qoparýmen aınalysady. Bir kúni Iýıgýnge aspan qudaıy Shandıdyń kózi túsedi. Sharýanyń eńbekqorlyǵyna qatty rıza bolǵan ol kókten óziniń nókerlerin túsiredi. Qaptaǵan qalyń nóker álgi eki taýdy ıyqtaryna salyp, aspanǵa alyp ketken eken.

Bul mysal Qytaıdyń balabaq­sha­larynyń kórneki quraldary men bastaý­ysh mektepteriniń oqýlyq­tarynda jıi kezdesedi. Iaǵnı, qytaı­lar balalaryn jas kezden eńbekqorlyqqa baýlıdy. Olar óz halqynyń taý kóshirgen Tolaǵaıy – Iýıgýndy mysalǵa keltirý arqyly óskeleń urpaqqa eńbek bárin jeńetinin uqtyrady. Áıtpese, mıllıardtan astam baqtalasyń bar elde eńbekqor bolmasań, alysqa bara almaısyń ǵoı…

Tynymy joq tirshilik

Qytaı halqynyń negizgi ulty – handar. Bul ulttyń bir qasıeti bar – qaı elmen qan almassa da onyń urpaǵy han, ıaǵnı qytaı sanalady. Qytaı jerinde bılik etken nemese joryq jasaǵan basqa el ókilderiniń barlyǵyn olar qytaı sanaıdy. Máselen, áıgili Shyńǵys han óz zamanynda Qytaıdyń keıbir bóligin basyp alyp, onyń ózi jáne balalary osynda biraz ýaqyt bılik etken. Onyń ulty mońǵol ekeni kúlli álemge málim. Alaıda, Aspanasty eliniń turǵyndary úshin ol – qytaı. Sebebi, Qytaı jerinde bılik qurdy. Sol sekildi mysaldar jeterlik. Ejelden han ultymen aralasqan, odaqtasqan kóshpendi ulttar, taıpalar keıinnen qytaılardyń arasyna sińip ketip otyrǵan. Qysqasy, qytaılar tek búginde ǵana emes, qaı kezeńde de kóp bolǵan.

Eginshilik qytaılardyń ata kásibi desek jarasady. Qytaı sharýa­lary myńdaǵan jyldar boıy kúrish ósirýmen aınalysady. Adam sany kóp bolǵandyqtan sharýalarǵa tek óz basyn asyraıtyndaı ónim alatyn shaǵyn alqap bólinetin. Sol kishkentaı ǵana alqaptan olar meılinshe molyraq ónim alýǵa tyrysqan. Kú­rish­ti óndirip jınaý úshin sharýa­lar kúni-túni egis alqaptarynda bolǵan. Olar tek eńbekqorlyqtyń arqasynda mol ónim alýǵa bolatynyn túsingen. Keıin tynymsyz eńbek etý jalpyhalyqtyq ádetke aınalǵan. Eńbekqorlyq handardyń qanyna ábden sińgen. Arada myńdaǵan jyldar ótti. Qytaılar bul qasıetin áli kúnge deıin joǵaltqan joq. Egin alqap­tarynyń ornynda eńseli keńseler, záýlim ǵımarattar paıda boldy. Zaman ózgerdi. Ýaqyt jańardy. Al qytaılardyń sol baıaǵy tynymsyz tirshiligi jalǵasyp jatyr…

Resmı derekter boıynsha, Qytaı hal­qynyń sany bir mıllıard úsh júz mıllıonnan asty. Halyq sany jyl saıyn mıllıondap ósip keledi. «Bir otbasy – bir bala» saıa­saty qoldanylmaǵanda, qytaılar búginde bes júz mıllıonǵa artyq bolady eken. Árıne, mundaı qalyń eldiń ishinen top jaryp shyǵý ońaı emes. Top jarýdy qoıshy, bir kese sháı men bir tostaq kúrishińdi taý­yp, iship-jeý úshin de bar kúshińdi salyp eńbek etý kerek. Sondyqtan bul elde eshkim tynysh jatpaıdy. Qumyrsqanyń damylsyz áreketi sekildi qybyr-qybyr tirshilik. Kedeı-kepshikten bas­tap shendi sheneýnikke deıin aıanbaı eńbek etedi.

Qytaılarda «Qoımań tolsyn deseń, qoraz shaqyrǵanda tur» degen ataly sóz bar. Erte turǵannyń bir isi artyq ekeni bularǵa ábden málim. Olardyń ár kúni tańǵy saǵat tórtten bastalady. Tura sala tirlikke kirisedi. Tirlikke kirispes buryn kári-jasyna qaramaı, jappaı dene jattyǵýyn jasap, ózderin kúni boıǵy kásipke beıimdep alady. Dalada sharýa istemeı, bostan-bosqa sandalyp júrgen qytaıdy kórmeısiń. Áıteýir birdeńemen aınalysyp, bir jaqqa asyǵyp bara jatqan jurt. Ózderi únemi josparmen qımyldaıdy. Sol josparynan aýytqyp ketse, mazalary qashyp, kóńilsiz júredi.

Qazirgi qytaılardyń kóbisi «Fadasaı» qaǵıdaty boıynsha ómir súredi. Fa­da­saı – baıý, qýatty bolý degen sóz. Bul bizdiń jýrnalıs aǵamyz Nurtileý Imanǵalıulynyń únemi efırden aıtatyn «Baı-qýatty bolaıyq!» degen tilegine jaqyn. Iaǵnı, jaqsy ómir súrý úshin adam áleýetti bolýy kerek. Mundaǵy qarapaıym halyq shynymen de baqytyńnyń zorlyǵy qaltańnyń qalyńdyǵyna baılanysty dep oılaıdy. Sonymen qatar, olar kúnderdiń kúninde óte aýqatty adam bolatynyna kámil senimdi. Ózderi bul fánıde baıyp úlgermese, Iýıgýn sekildi baı bolýdy óziniń urpaqtaryna ósıet etedi. O dúnıege attanar aldynda olarǵa óziniń ǵumyr boıy jıǵan-tergeniniń barlyǵyn tastap ketedi. Sondyqtan bular úshin baıý – basty maqsat. Al tynymsyz eńbek – sol maqsatqa jetýdiń jalǵyz joly.

Qytaı bankterinde kezekte ıin tiresip turǵan zeınetkerlerdi kóp kóresiń. Olar jaı turmaıdy, qoldaryna dorba-dorba aqshasyn ustap turady. Kesek-kesek oralǵan qyp-qyzyl ıýándaryn óziniń, balalarynyń, nemeresiniń esepshottaryna tógip jatady. Bul qarajat – olardyń qartaıǵanǵa deıin etken eńbeginiń jemisteri. Zeınetke shyqqan qytaı qarıalarynyń banktegi esepshotynda aýqymdy qarjy jatady. Olar tekten-tekke pul shashpaıdy. Óıtkeni, esepshottardaǵy árbir tıynynyń qunyn da, qadirin de jaqsy biledi.

Erinýdi bilmeıtin etikshi

Qytaılyqtardyń eń basty qundy­lyǵynyń biri – otbasy. Eger bir adam jan salyp jumys istese, ol búkil shańyraqqa yqpal etedi. Qytaı jerinde, jalpy handar arasynda san jyldar boıy ujymdyq oılaý júıesi qalyptasqan. Jeke adamnyń bedeli onyń aınalasyndaǵy jandardyń kózqarasyna táýeldi. Eger sen erinbeı eńbek etip, otbasyńa mol paıda keltirseń ǵana naǵyz azamatsyń. Sonda ǵana seni barlyǵy syılaıdy. Son­dyqtan qytaılardy eńbekqor bolýǵa umtyldyratyn sebepterdiń biri de otbasy bolyp sanalady.

Qytaılardyń eńbekqorlyǵy týraly árkimniń kózqarasy árqalaı. Bir nusqa boıynsha eńbekqorlyq – qytaıdyń ejelden qanyna sińgen qasıet. Iaǵnı, olardyń dástúrli mádenıetinde, fılosofıalyq ilimderinde eńbekqorlyqqa tárbıeleıtin faktorlar bolǵan. Demek, eńbeksúıgishtik bulardyń geninde bar dep tujyrymdaıdy bireýler. Endi bir nusqaǵa súıensek, bul adamnyń ómir saltyna keıin qosylǵan jasandy áreket delinedi. Zaman suranysyna baılanysty amalsyzdyqtan týyndap otyrǵan daǵdy kórinedi. Erik berseń, qytaılar ishinde de, aǵash túbinde jatyp alyp, «ana almurt pisse eken, aýzyma kelip tússe eken» deıtin jalqaýlar da tabylyp qalady. Sondyqtan olardy eńbeksúıgishtikke teligennen góri tózimdi halyq sanaǵan durysyraq desedi taǵy bireýleri.

Eki nusqanyń da belgili mólsherde shyndyǵy bar. Ózimizdiń Qazaqstanda jańa shyqqan Qytaı taýaryna, onyń tehnologıasyna qarap, «áı, myna qytaı­dyń shyǵarmaıtyny joq» dep bas shaıqaı­tyndar kóp. Shynynda da, Qytaıdyń shy­ǵar­maıtyny, qytaılyqtardyń iste­meıtini joq. Olardyń qaı jumystan da qashpaıtyny, qaı qıyndyqtan da qoryqpaıtyny ras. Tek aqysy der kezinde berilse boldy. «Kóz qorqaq, qol batyr» degen qanatty sóz qytaılarǵa da tán.

Osydan bir jyl buryn Beıjińde taksıge otyrǵanmyn. Baratyn baǵytym – áýejaı. Jol alys, sondyqtan áńgimelesip otyraıyn dep, júrgizýshiden jón suradym. Anhýeı provınsıasynyń týmasy eken. Jalpy, Beıjiń, Shanhaı sekildi alyp qalalarda qyzmet kórsetý salasynda anhýeılyqtar kóp júredi. Eń aýyr jumystardyń ózin osy ólkeniń turǵyndary sapaly atqarady. Osyǵan qarap, men anhýeılyqtary eń-eńbeksúıgish qytaılardyń qataryna jatqyzamyn.

Sonymen, júrgizýshiniń aty Gao Iýı eken. Beıjińde júrgenine jıyrma jyldan asypty. Meniń sheteldik ekenimdi bilip, elimiz týraly jalpyldap surap jatyr. Áńgime arasynda óziniń ómirinde bir ret shetelge shyqqanyn aıtty. Osydan on jyldaı ýaqyt buryn Italıaǵa barypty. Onda da qydyrýǵa emes, jumys babymen jolǵa shyǵypty. Men onyń bul áńgimesine qarap, burynǵy kásipker emes pe eken dep oıladym. Sóıtsem, ol Italıanyń bir zaýytyna qarapaıym etikshi bolyp barǵan eken. Eki jyl sonda jumys istepti. Biraq oǵan álemniń tanymal eliniń biri – Italıany aralap kórýdiń sáti túspepti. Ózimen kelgen eki júzge jýyq jumysshy tek zaý­yt terıtorıasynda ǵana tirshilik etipti. 700 kún damylsyz jumys istepti. Eki jyldaı ýaqyt ishinde on myńdaǵan jup aıaq kıim tikken. Italıa tilinde bir aýyz sóz sóılemegen. Sóılegendi aıtasyń, zaýyttan syrtqa shyǵyp, tym bolmasa bir ıtalıalyqty durystap kóre almaǵan. Tipti, ondaıǵa qyzyǵýshylyǵy da bolmapty. «Men ol elge eńbek etip, aqsha tabý úshin ǵana bardym. Kerek deseń, Antarktıdaǵa da baryp isteımin, tek aqshasy tólense boldy», deıdi Gao Iýı.

Syndarly segiz sebep

Men osy máselege óz betimshe zertteý júrgize kelip, qazirgi zamanda qytaılardy eńbekqor bolýǵa umtyldyratyn, olardy eńbek súıgish el etken birneshe faktordy anyqtadym. Solarǵa toqtala keteıin. Aldymen, bilim berý júıesi oıǵa oralady. Olar jas býyndy balabaqshadan bastap tózimdilikke, shydamdylyqqa úıretedi. Qytaı balabaqshalary men mektepterinde qatań tártip ornaǵan jáne oqýshylarǵa júkteletin mindet kóp. Bastaýysh mektepten bastap kúnine kem degende on saǵattan dáris oqytylady. Ol az bolsa, úı jumystaryn úıip-tógip tapsyrady. Balanyń bir mınýt bos ýaqyty bol­maýy kerek. Orta jáne joǵary mektepterde ul-qyzdyń barlyǵy bir úlgidegi kıim kıedi. Qyzdarǵa shashyn jalbyratyp júrýge bolmaıdy. Jalpy, qyz qusap asa jasanbaǵan da abzal. Jasanǵan qyz er balalardyń nazaryn aýdarady. Ǵashyqtyq, mahabbat, sezimtaldyq bastalady. Al bul endi tulǵa bolyp qalyptasyp kele jatqan jetkinshektiń qyrýar ýaqytyn alady. Onyń ózin ózi jetildirip, damytyp, azamat retinde qalyptasýyna kedergi keltiredi. Sondyqtan mektep aýlasyndaǵy mahabbatqa jol joq. Tek oqý, oqý jáne oqý kerek. Qytaı mektepterindegi ustazdar balalardy oqýǵa 120 paıyz kúsh salý kerek dep úıretedi.

Eńbekqorlyqqa tárbıeleıtin ekinshi faktor – qytaılardyń aqyl-oı júıesi. Ata-­analar men ustazdar balalardy jastaıynan az ýaqyt ishinde óte aýqym­dy aqparatty qorytýǵa úıretedi. Ieroglıftermen jazý júıesi de buǵan oń áserin tıgizedi. Mektep jasyndaǵy bala eki myń árip-ıeroglıfti bilýi kerek. Al ýnıversıtet stýdenti 4-5 myń, profesor, muǵalimder 7-8 myń ıeroglıfti ıgergeni jón. Bul – bizdiń álippe emes, bul – múlde basqa júıe. Ár ıeroglıfte belgili bir zatqa sıpattama jasalady, sol zattyń, beıneniń, qubylystyń sýreti salynady. Iaǵnı, bizdiń jazý yrǵaǵymyzben bular sýret salady. Ieroglıfter tez oılaý, tez úırený, tez sheshim qabyldaý qabiletin damytady.

Úshinshi faktor – Qytaı turǵyndarynyń barlyǵy derlik jumys isteıdi. Tek eresekter emes, keıbir aýqaty tómen shańyraqtyń besikten beli endi ǵana shyqqan balalary da belgili bir kásippen aınalysady. Eshkim túk bitirmeı tekten-tek jatpaýǵa tıis. Ýnıversıtettegi stýdentterdiń basym bóligi bos ýaqytynda eńbek etip, qarajat taýyp júredi. Shanhaı qalasyndaǵy ózim oqyǵan ýnıversıtette stýdentterdi jumyspen qamtýǵa arnalǵan arnaıy ortalyq boldy. Eki-úsh keńseden qurylǵan sol ortalyqqa kez kelgen stýdent kelip, ózine qosalqy jumys izdestiredi. Bul – bizdiń eldegi eńbekpen qamtý mekemeleri ara-tura ótkizip turatyn «jumys berý jármeńkesi» sıaqty shara. Biraq stýdenttik ortalyq turaqty jumys isteıdi. Qosalqy tabys kózin qarastyrýǵa kelgen stýdentter bul jerde júzdegen metrge sozylǵan kezekte turatyn. Ol kezekte meniń de turǵan kezim boldy.

Tórtinshi faktor – eldegi ómir súrý sharty: tózimdi bolý, eńbek etý, únemdeý. Qytaıda tek jumys kúshi ǵana kóp. Al jumystyń ózi az. Tabıǵı baılyqtary asa kóp emes. Sonsha qalyń halyqqa jer tar. Bul jaıttyń barlyǵy olardy únemshil bolýǵa májbúrleıdi. Qytaılar qolda baryn qadirlep, basyndaǵy baǵynan aıyrylyp qalmaýǵa baryn salady.

Eńbekqor bolýǵa jeteleıtin besinshi faktor – qundylyqtar. Bul eldegi eń basty qundylyq – otbasy. Otbasyńnyń aldynda abyroıly bolý úshin erinbeı eńbek etip, jaqsy qyzmetke umtylýyń kerek. Qyzmetinde jaqsy jetistikterge jetkender únemi úlgili adamdar sanatynda júredi. Qarttar ony syılaıdy, jastar oǵan uqsaǵysy keledi. Osy dárejege jetken soń, ıaǵnı, otbasyńdy rıza etkennen keıin materıaldyq qundylyqtarǵa erekshe kóńil bólinedi. Tek bedeldi ǵana emes, aýqatty da bolýyń kerek.

Altynshy faktor – qarttyqty oılaý. Asa mańyzdy faktordyń biri – osy. Sebebi, qazirgi qytaı jastary shańyraqtyń eń basty qundylyq ekenin umytyp barady. Josparly týý saıasaty qytaılardyń búgingi býynyn azdap ózimshildeý etti. Qazir bul elde qara basynyń qamyn oılaǵan balalar men jalǵyz-jarym, qaraýsyz qalǵan qarıalar sany artyp keledi. Bul máseleniń Qytaıda óte ózekti ekenin mynadan kórýge bolady. Memleket osydan eki jyl buryn ár azamattyń qart ata-anasyn kem degende jylyna bir ret kórip turýyn zań júzinde mindettep qoıdy. Sondyqtan qarttyq jetkende qaraýsyz qalýdan qoryqqan qytaılar múmkindiktiń barynda jeke qazynasyn molaıtyp alýǵa tyrysady.

Árıne, jetinshi faktor – baqtalastyq pen básekelestik. Bizde oqýǵa túsý nemese jumysqa turý úshin bir orynǵa ári ketse on adam baq synaıtyn bolsa, munda júzdep-myńdap talasady. 2008 jylǵy búkilálemdik daǵdarys Qytaı ekonomıkasyna qatty áser etti. Ekonomıkanyń álsireýine baılanysty eńbek naryǵy da kúızeliske ushyrady. Jumyssyzdyq Qytaı jerinde de keńinen etek aldy. Sol ýaqyttan beri Qytaı memleketi daǵdarys saldarymen kúresip keledi. Sóıtip, olar ekonomıkany qoldan kóterý, jańa ınfraqurylymdyq nysandar salý arqyly jumyssyzdyq deńgeıin búginge deıin 20-25 paıyzǵa qysqartty. Memleket ysyrapshyldyqty joıý úshin belsendi jumys júrgizýde. Artyq shyǵyndardyń barlyǵyn qysqarta tústi. Biraq qansha kúresse de, jumyssyzdyq osy eldegi eń ózekti máseleniń biri bolyp qala berdi. Bul – tek memlekettiń emes, halyqtyń da erekshe baqylaýyndaǵy másele. Sondyqtan baqtalastyq – bulardyń eń basty bas aýrýy.

Segizinshi faktor – Qytaı basqa kóptegen memleketpen salystyrǵanda salamatty el bolyp sanalatyndyǵy. Árıne, adam sanyna baılanysty halyqtyń alkogóldi ishimdik ishý, temeki shegý, basqa da jat qylyqqa uryný kórsetkishteri joǵaryraq bolýy múmkin. Onyń ústine qytaılar san ǵasyr boıy saqtalyp kele jatqan araq-sharapty jónimen paıdalaný mádenıetin ustanady. Desek te, qytaılar arasynda maskúnemder kóp ushyraspaıdy. Árıne, árbir qytaı ishimdik ishedi. Biraq kóbisi mólsherin biledi. Salynyp ishetinder sany salystyrmaly túrde óte az. Kóbisi salamatty ómir saltyn ustanýǵa tyrysady. Salamatty ómir salty – ónimdi eńbektiń kepili ekeni barshamyzǵa málim. Atalǵan faktorlardy eskere otyryp, qytaılardyń eńbekqorlyǵynyń qısyndy sebepterin osylaısha túsindirýge bolady.

Eń eńbekqor halyq

Burnaǵy jyldyń basynda Monster Worldwild degen álemdegi eń úlken jumys izdeý saıty eń eńbekqor halyqtardyń reıtıńin jasapty. Osyǵan oraı Kanada, Fransıa, Germanıa, Úndistan, Golandıa, Ulybrıtanıa jáne AQSH elderinen 8000 adam tańdalyp, solarmen saý­alnama júrgizilgen. Saýalnamaǵa qatysqandardyń elý paıyzdan astamy qytaılardy eń eńbekqor halyq sanaıdy eken. Osylaısha Qytaı eńbekqorlar reıtıńinde de álem boıynsha birinshi orynǵa shyqqan, Ekinshi oryndy Germanıa, al úshinshi oryndy AQSH ıelenipti. Saýalnama respondentteriniń kóbi «qytaılar kezekti eńbek demalysy baryn, jalpy, «demalys» degen sózdiń baryn bilmeıtin kórinedi» degen pikir aıtypty.

Qazir qytaılar úshin óte mańyzdy kezeń. Búginde jer-jahandy daǵdarys jaılap keledi. Al Qytaıda ekonomıka joǵarǵy qarqynmen damýda. Daǵdarysqa ushyraǵan elderdiń kebin kımes úshin, osy úrdisti eseleý úshin qytaılyqtar áli de biraz ter tógýge tıis. Olarǵa qazir betaldy demalýǵa bolmaıdy. Jalpy, Qytaıdaǵy eńbek týraly zań boıynsha memlekettik qyzmetkerler nemese kompanıalardyń jumysshylary aptasyna 40 saǵattan astam jumys istemeýi kerek. Alaıda, qytaılar ózderine berilgen jumysty abyroımen atqaryp, qajetti mólsherden asyryp isteýge tyrysady. Olar orta eseppen kúnine 9 saǵattan, aptasyna alty kún jumys isteıdi. Keıde qytaılardyń mindettemeni asyra oryndaýǵa áýestigine baılanysty kúndelikti jumysqa 12-13 saǵattan astam ýaqyt bólinedi. Keıbir jeke kompanıalardyń eńbekkerleri shamadan tys eńbek etip, kezekti eńbek demalysyna shyqpaı, jumysty jalǵastyra beredi. Al jalpy 2008 jyldan beri Memlekettik Keńestiń qaýlysy boıynsha ár mekeme óz qyzmetkerlerine merekelik demalystan basqa jumys ótiline baılanysty jyl saıyn keminde bes kún kezekti eńbek demalysyn berýge tıis. Eger ótili on jylǵa tolsa – 10 kún, odan assa – jylyna 15 kún demalýǵa zańdy quqy bar.

Al memlekettik merekelerge baılanysty demalys jylyna úsh ret beriledi. Bul elde mereke kóp, biraq olardyń bárinde birdeı demalys berile qoımaıdy. Eń mańyzdy úsh mereke – Qytaı Halyq Respýblıkasynyń qurylǵan kúni, qytaıdyń Jańa jyly jáne Eńbek kúni. Eńbekqor eldiń eńbek kúnin eń mańyzdy úsh merekeniń qataryna qosýy kezdeısoq emes. Bul – qytaılar úshin ózindik tarıhy bar, qarapaıym jumysshynyń áleýmettik rólin, ornyn aıqyndap, onyń quqyǵynyń saqtalýyn qamtamasyz etken uly mereke.

Qytaıdaǵy «Eńbek kúni» merekesi de barshaǵa belgili 1 mamyrdyń tarıhynan, ıaǵnı, AQSH-tan bastaý alady. 1886 jyly Chıkago qalasynda jumysshylardyń narazylyq sherýi ótip, bılik ókilderi olardy kúsh kórsetý arqyly taratqan. Sol kúngi qaqtyǵystar kezinde biraz jumysshy jaraqat alyp, keıbiri kóz jumǵan. Quqy úshin qurban bolǵandardyń qurmetine sherý ótken kún «Jumysshylar kúni» dep atalǵan. 1918 jyly Qytaıda da sharýalar men jumysshylardyń óz quqyqtary úshin kúresi bastalǵan. 1920 jyly Qytaıdyń birneshe iri qalasynda jumysshylar sherýi ótip, qarapaıym halyqqa Chıkagodaǵy ereýil týraly únparaqtar taratylǵan. 1949 jyly QHR qurylǵannan keıin 1 mamyr kúnin «Eńbek kúni» dep ataý týraly qaýly shyqqan.

1 mamyr merekesine oraı 7 kún demalys beriledi. Bul kúnderi Qytaı halqy jappaı qydyrysqa shyǵady. Merekeni ótkizýdiń belgili bir salty, qalyptasqan qaǵıdasy joq. Bireýler el ishindegi alys-jaqyn aımaqqa saparlaıdy, bireýler otbasymen saıabaqta demalady. Kópshilik jaı ǵana qala kóshelerin aralap, kóńil kóteredi. Mereıli merekeler qarsańynda belsendi qyzmetimen el nazaryna ilikken azamattarǵa nagradalar beriledi. Júzden júırik, myńnan tulpar shyǵyp, aıryqsha daralanǵan eńbek adamdary «Búkilmemlekettik eńbek ozaty» sekildi ataýly marapatqa usynylady. Iaǵnı, tógilgen terdiń óteýi qaıtady.

Brús Lıdiń baılamy

Aıta ketetin jaıt, búginde eńbekqorlyq qytaılardyń tek qasıetine emes, qasiretine de aınaldy deýge bolady. Men Shanhaıda oqyp júrgende bir profesorym Qytaıdaǵy týý men ólim statısıkasy týraly leksıa oqyǵan edi. Onyń aıtqanyna sensek, bul elde halyq kóbinese aýrýdan, apattan, kesel-kesapattan emes, qajyǵandyqtan jáne zoryǵýdan kóz jumady eken. Iaǵnı, kópshilik básekelesterinen ozyp shyǵamyn dep, óziniń múmkindiginen asyryp jumys atqarýǵa tyrysady. Keıbiri jumysqa eki júz paıyz berilip isteıdi eken. Tipti, eńbek etemin dep, ne úshin, kim úshin istep júrgenin de umytyp ketetin bolsa kerek. Óz keńsesinde, kompúter aldynda, kóshede demalyp otyryp, kózin jumyp, baqılyqqa ketetinder de kezdesedi. Ómirdiń yrǵaǵyna, qysymyna shydamaı, mort synatyndar da bolmaı qalmaıdy.

Qalaı aıtsaq ta, qytaılar álemdegi eń eńbekqor halyq bolyp sanalady. Olar qaısar ári qyńyr minezdi. Bastaǵan jumysy aıaqtalǵansha únemi mazasyzdanyp júredi. Qolynan kelmeıtin dúnıeni úırengenshe toqtamaıdy. Kezinde álemge áıgili jekpe-jek sheberi, kınoakter Brús Lı: «Men on myń aıla biletin adamnan qoryqpaımyn, bir aılany on myń ret úırengen adamnan qorqamyn» degen eken. Oǵan qosa qytaılarda «Bir kesek temirdi erinbeı egeseń, ıne jasap shyǵarasyń» degen naqyl sóz bar. Eńbeksúıgishtik adam boıyndaǵy barlyq qasıettiń shyńdalýyna septigin tıgizedi. Jaýapkershilik, uqyptylyq, qaısarlyq, taǵy basqa daǵdylar qalyptasady.

Qytaı tek ishki áleýmettik fak­tor­lardyń sebebinen emes, tabıǵattan da biraz zardap shekti. Talaı jer silkinisi, sel, qýańshylyq halyqty ábigerge túsirdi. Ondaı kezeńde olar óz máselelerin ózderi sheshýge tyrysty. Tek óz kúshimen, aıanbaı eńbek etkeniniń arqasynda qytaılar alyp ımperıany saqtap, ony búginde álemniń eń damýshy elderiniń qataryna qosty. «Toıǵansha jegiń kele me, tozǵansha eńbek et» dep urandaǵan qytaılar kúlli álem úlgi turarlyq ult sanalady. Olardan bizdiń de úırenerimiz mol…

Dáýren BAÝYRJANULY,

«Egemen Qazaqstan».

BEIJİŃ.