Arıstotelden keıingi "ekinshi ustaz" atanǵan Ábý-Nasyr ál-Farabıdiń týǵanyna bıyl 1150  jyl. Ábý Nasyr ál-Farabı 870 jyly Qazaq jerinde búginde Otyrar atalatyn, Arys ózeniniń Syrǵa baryp quıatyn saǵasyndaǵy Farab qalasynda dúnıege keldi.  

Ábý Nasyr bala kúninen ǵylymǵa úıir bolyp ósti, onyń baqytyna qaraı sol zamanda Otyrarda asa baı kitaphana bar edi. Ál-Farabı parsy, grek tilderin úırenedi, osy tilde ǵylymı traktattar oqıdy. Farab pen Buqarada bastapqy bilim alǵan soń ál-Farabı óz bilimin jetildirý maqsatynda Baǵdatqa attanady. Farabıdiń dúnıetanymynyń qalyptasýyna Merv mektebiniń ǵylymı dástúrleri men fılosofıalyq baǵdarlary óz áserin qaldyrdy. Baǵdadta ál-Farabı ǵylym men ártúrli pánderdi oqıdy. Bilimge degen qushtarlyǵynyń arqasynda ál-Farabı sol ýaqyttaǵy ǵylym men bilimniń ordasy sanalǵan Damask, Haleb, Kaır, Shash, Samarqan, Buhara, Merv, Nıshapýr, Reı, Hamadan qalalarynda da bolyp, bilimin únemi jetildirýmen boldy. Sol qalalarda oqydy, eńbek etti. Shyǵystyń osy shaharlarynda ol óz dáýiriniń eń kórnekti ǵalymdarymen, kórkem sóz derekterimen tanysady. Olardan tálim-tárbıe alady.   Ol 150-ge jýyq fılosofıalyq jáne ǵylymı traktattar jazyp qaldyrdy. Ǵalym fılosofıa men logıka, saıasat pen etıka, mýzyka men astronomıany zerttedi. Kúlli túrki áleminiń maqtanyshyna aınalǵan Farabı eńbekteri álemniń kóptegen elderine aýdarylyp, mektep baǵdarlamasynan bastap JOO lardyń kópshiliginde qoldanysta. Bıylǵy jyly pandemıa jaǵdaıyna qaramastan ál-Farabı 1150 jyldyǵyn dáripteý toqtaǵan joq. Tek Qazaqstanda ǵana emes IýNESKO kóleminde toılap jatqan torqaly toıdy Almaty qalasy da qalys qalmady. Almaty qalasy qoǵamdyq damý basqarmasynyń qoldaýymen «Máńgilik Qazaqstan» qorynyń uıymdastyrýymen birqatar sharalar ótken edi. Sol jobalardyń biregeıi Ábý-Nasyr ál-Farabıdiń 1150 jyldyǵyna arnalǵan konferensıa jınalystary. 

Jaqypbek Altaev: "Ál-Farabıdi brend retinde álemge tanytý – mindetimiz"

Almaty qalasynyń eń iri aýdandarynyń biri Áýezov aýdanyndaǵy kezdesý, Qazaqtyń kórnekti fılosofy, Farabıtanýshy, profesor Jaqypbek Altaevpen bolǵan edi.  «Birde» dep bastady bizben áńgimesinde Jaqypbek Altaev. «Damaskide ǵalymdar jınalatyn jer bolǵan. Sol jerge alǵash kelgen Ál-Farabı jınalǵan jurtshylyqtan "Qaı jerge otyraıyn?" dep suraıdy. "Ózińiz qaı jerge sáıkes kelemin deseńiz, sol jerge otyryńyz" desedi el. Sóıtse Ál-Farabı Damask qalasynyń bıleýshisi Seıd-ad-Dýal Hamdanıdiń qasyna baryp otyrypty. Jurt ań-tań, bıleýshi óz tilinde: "Osy jıyn bitken soń, suraq qoıamyn, jaýap bere almasa, jazasyn berińder" deıdi. Sonda Farabı: "Taqsyr, áliptiń artyn baǵaıyq" depti sol tilde. Álgi kisi: "Bul tildi qaıdan bilesiz?" dep tańyrqapty. Ál-Farabı: "Men 70 til bilemin" depti. Sonda baryp ortalarynda turǵan adamnyń kim ekenin tanyǵan jurt "Áá, siz Farabı ekensiz ǵoı", – dep ǵalymǵa qurmet kórsetipti. Farabı óz atynan 200-ge jýyq traktat jazǵan. Biraq onyń kóbisi bizge deıin jetpegen. Máselen, poezıa, medısına jaıly muralary saqtalmaǵan. Ál-Farabı Shyǵys pen Batysty baılanystyrǵan altyn kópirge aınaldy. 2020 jyly IýNESKO deńgeıinde Ál-Farabıdiń 1150 jyldyǵyn el bolyp atap ótkeli otyr. Uly ǵulamanyń esimi berilgen ýnıversıtetimiz Ál-Farabıdi keńirek nasıhattaý maqsatynda "Ál-Farabı – 2020" atty aqparattyq-nasıhattyq jumystaryn bastady. Bul jobanyń aýqymy keń jáne ol úsh jyldy qamtıdy. Iaǵnı osy ýaqyt aralyǵynda túrli sharalardy elimizde jáne shet elderde kezeń-kezeńimen uıymdastyryp, ótkizý josparlanyp otyr. Bizdiń mindetimiz – Ál-Farabıdi brend retinde kúlli álemge tanytý»-dep sózin túıindegen ǵalym..

                               Turannan túlep ushqan Ábý.

 Kezekti kezdesýdi Jetisý aýdanynda jalǵastyryp, aýdan jurtyshylǵy men aýdan qonaqtaryna bul joly Farabı eńbekteriniń biz bilmeıtin qyrlarmen M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty bóliminiń meńgerýshisi, fılolgıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent Tóráli Qydyr tanystyryp ótti. «Turan órkenıetiniń oshaǵyna aınalǵan Otyrar shaharynda týyp-ósken Ábý Nasyrdyń júregindegi ǵylym qýatyn oıatqan baıyrǵy babalar jyry men aqıqat din syrlary ekeni daýsyz»- deıdi onlaın kezdesýdegi áńgime barysynda. . «Osy qýat onyń talabyn túletip, Baǵdat, Sham syndy ǵylym-bilimniń jalyny mazdaǵan ilim ordalaryna jeteledi. Álemniń hıkmet qumar danyshpandarynyń oı marjandary men asyl sózderi jınaqtalǵan kitaphanalarda jyldap otyryp, tirnektep ǵylym jınaýyna uıytqy boldy. San alýan ǵylym salasyn meńgerip, eki júzge jýyq traktattar jazýyna jol ashty. Bulardyń ıgiligin búginge deıin Batys, Shyǵys elderi teń kórip keldi. Ál-Farabı ilimin baǵdar etip alǵan elderdiń damýǵa bet alyp, álemniń kóshbasshysyna aınalyp otyrǵany shyndyq. Onyń astronomıa, astrologıa, matematıka, logıka, mýzyka, medısına, sosıologıa, lıngvısıka, poezıa, rıtorıka, fılosofıa salasyna arnalǵan eńbekteriniń sol kezderde-aq kóptegen tilderge jappaı tárjimalanýy búginde óziniń ónimin eselep berip jatyr». Iá, arada qansha ǵasyr ótse de Farabı eńbekteri bolashaqta da ózektiligin joǵaltpaq emes. Ál-Farabıdiń memleket, el basqarý jónindegi tujyrymdary, áleýmettik-etıkalyq saıası kózqarastary búgingi qoǵam úshin de aıryqsha mańyzdy. Onyń eńbekteri eýropalyq Renesanstyń órleýine úlken yqpal etti. Farabı Shyǵys pen Batystyń ǵylymy men ejelgi mádenıetin tabystyrýda zor ról atqarǵany sózsiz...

Aıda Kojmambetova