Qytaıdyń ózgerýi: Sı Szınpın nege sosıalızmge qaıta oralady?

Osy taqyrypta BBC saraptama maqala jarıalady. Qamshy tilshisi maqalany aýdaryp, nazarlaryńyzǵa usynady.

Ondaǵan jyldar boıy Qytaıdaǵy ómir "qytaılyq kapıtalızm nusqasy" boıynsha qalyptasty. Qytaıdyń burynǵy basshysy Mao Szedýn 1976 jyly ómirden ótkenge deıin eldi mádenı revolúsıanyń quıyna batyrdy. Eldiń damýy birneshe ondaǵan jyldar boıy keri shegindi. Maonyń óliminen keıin Qytaı tehnıkalyq turǵydan "komýnıstik" el dep atalǵanyna qaramastan, úkimet keıbir adamdarǵa óte baı bolýǵa múmkindik berdi. Bul jańa bıliktiń jańa saıasaty boldy.

Bul saıasat belgili bir dárejede jumys istedi. İri orta tap paıda boldy jáne qoǵamnyń barlyq qabattarynda adamdardyń ómir súrý deńgeıi jaqsardy.

Baılyq teńsizdigi

Qytaı 1970-shi jyldardaǵy toqyraýdan keıingi jańa modelden soń, tez damyp, álemniń aldyna shyqty. Tipti, AQSH-qa qarsy birden-bir jahandyq ekonomıkalyq básekeleske aınaldy.
Biraq jańa model tabys teńsizdigine ákeldi.
Bul úlken teńsizdik jańa saıasat kezindegi adamdardyń balalarynyń ýaqytyna kelgende anyq kórindi.

1980-shi jyldary zaýyt-fabrıkalardy ıemdene alǵan ata -analardyń urpaqtary úshin mıllıondaǵan dollarlyq sporttyq kólikterge ıe bolý, megapolısterden qymbat úıler satyp alý ádettegi jaǵdaı boldy.

Jańa saıasat kapıtalızm júıesi bolsa da, Beıjiń ony "qytaılyq erekshelikteri bar sosıalızm" dep atady. Bul konsepsıa úkimetke kóp jaǵdaıda múlde sosıalısik emes qoǵamdy basqarýǵa úlken fılosofıalyq múmkindik berdi.

Alaıda, 2021 jyly Qytaı komýnıstik partıasynyń bas hatshysy Sı Szınpın "bul (konsepsıa) endi qabyldanbaıdy" dep sheshken sıaqty.
Sıdiń basshylyǵyndaǵy Beıjiń bıligi Komýnıstik partıany komýnızmge belgili bir deńgeıde qaıtara bastaǵanǵa uqsaıdy.

Qytaıda "ortaq órkendeý" degen jańa tirkes paıda boldy. Bul kóshedegi úgit -nasıhat plakattarynda áli paıda bolǵan joq, biraq onyń aýyly alys emes. Bul qazir Qytaı kóshbasshysynyń jasap jatqan isiniń irgetasy.

Kúndelikti ómirdegi buzylýlar

Komýnıstik jolǵa jaqyndaǵanyn kórsetken Sı salyq tóleýden jaltarǵan baılardy jazalaýdy kúsheıtti. Jeke repetıtorlyq kompanıalarǵa tyıym saldy. Ony "bilim berýdi ádiletti etýge baǵyttalǵan" dep túsindirdi. Eldiń tehnologıalyq alpaýyttaryna qarsy júrgizilip jatqan repressıany da "komýnıstik jospardyń" bir bóligi retinde qarastyrýǵa bolady.

Sonymen Sı Szınpın komýnıstik joba ıdeıasyna shynymen sene me? 100% senimdi bolý qıyn, biraq keıbir baqylaýshylar "solaı kórinedi" deıdi.

Salystyryp qarasaq, Qytaıdyń burynǵy basshylarynda bulaı bolǵan emes.

Bul jolǵy komýnıstik reforma baılyqty qaıta bólý aspektilerin ǵana qamtymaıdy. Sı partıa arqyly adamdardyń kúndelikti ómiriniń kóptegen aspektilerin retteýdi qalaıtyn sıaqty. Sı muny "qajet nársege qol jetkizýdiń birden-bir shynaıy ádisi" dep sanaıdy.
Mysaly, balalar jalqaý bolyp bara jatyr ma, jastyq shaqtaryn vıdeo oıyndarymen ótkize me? Partıa qutqarýǵa kirisedi: úsh saǵattyq oıyn shegin qoıady.

Jasóspirimder aqylsyz bolyp, putqa tabyna ma, teledıdarmen ýlanǵan ba? Qutqarý úshin partıa keledi: symbatty jigitter televızıalyq baǵdarlamalarǵa qatysýǵa tyıym salynady.
Demografıalyq problema úshin de partıanyń sheshimi bar: barlyǵyna úsh bala saıasaty.

Fýtbol, kıno, mýzyka, fılosofıa, sábıler, til, ǵylym ...bárine partıanyń jaýaptary bar.

Sıdiń senimi ákesiniń senimderine qarama-qarsy

Sı Szınpınniń qandaı basshy bolǵanyn túsinýge tyrysý úshin onyń tarıhyna sholý jasaý kerek.

Onyń ákesi Sı Chjýnsún - Komýnıstik partıanyń soǵys batyry, baısaldy adam retinde belgili, keıinirek Mao dáýirinde túrmege jabylǵan.

Sol kezde Sıdiń anasy ákesin aıyptaýǵa májbúr boldy. 1978 jyly resmı aqtalǵannan keıin Sıdiń ákesi Gýandýn provınsıasynda ekonomıkany lıberalızasıalaýǵa umtyldy jáne Qytaıdyń progresıvti kóshbasshylarynyń biri Hý Iaobangty qorǵady.
Sıdiń ákesi reformaǵa beıim bolǵan. Komýnıstik partıaǵa adal adamdardy qýdalaǵan. Al, Sıdiń saıasaty ákesine kerisinshe. Komýnıstik jolǵa jaqyn saıasattar júrgizýde.

Bul týraly túrli yqtımal túsindirýler bar. Múmkin ol belgili bir saıası máseleler boıynsha ákesiniń ustanymymen kelispeıdi.

Nemese Qytaıdyń kóshbasshysy ákesine uqsamaıtyn kózqarasy bolǵanyna qaramastan, onyń joly Mao dáýiriniń saıasatyna uqsamaıdy.

Ákesi túrmege jabylǵanda, Sı Szınpın 15 jasynda jertóledegi úıde turyp, uzaq jyldar boıy egistikke jumys isteýge jiberildi.
Bul alasapyran kezeńder ony qatal etken bolýy múmkin.

Keıbir qytaılyq baqylaýshylardyń pikirinshe, Sı "myqty lıder ǵana Qytaıdyń 60-70 -shi jyldardaǵy haosqa qaıta oralmaıtynyna kepildik bere alady" dep senedi.

Sı ómir boıy bılikte bolýy yqtımal

Bul boljamǵa kelýdiń bir sebebi- biz onyń kelesi saılaýlarǵa baılanysty ne istep jatqany týraly eshteńe bilmeımiz. Qytaı basshylary partıanyń baqylaýyndaǵy buqaralyq aqparat quraldaryna da suhbat bermeıdi.

Tipti, Qytaıdaǵy ekonomıkalyq belsendilikke qandaı jańa erejeler, shekteýler nemese nusqaýlyqtar engizilýi múmkin ekenin nemese olardyń qaısysy bolatynyn boljaý qıyn. Keıde kenetten bılikten jańa ózgerister bolady.

Eger bir aıdan keıin negizgi erejeler qandaı bolatynyn bilmese, kez kelgen adam ınvestısıalyq sheshimderdi qalaı senimdi túrde qabyldaı alady? Bul belgisizdikke sheteldik ınvestorlar qatty alańdaýly.

Keıbireýler bul prosesti eldiń júıesiniń "ósip-jetilýiniń" bir kezeńi dep sanaıdy. Olar "osy proseste rettelmegen nárseler rettelip jatyr" deıdi.

Eger solaı bolsa, onda taktıkalyq aýysýdyń bul kezeńi ýaqytsha bolýy múmkin. Onda jańa erejeler anyqtalǵan kezde bári qalpyna túsedi.

Bul Qytaıdyń álemdegi róliniń ózgerýin qarastyratyn úsh bólimnen turatyn maqalanyń birinshi bólimi.

Ekinshi jáne úshinshi bólimder Beıjińniń bıznes júrgizý erejelerin qalaı qaıta jazatynyn jáne onyń jahandyq saldaryn zertteıdi.