Osy kúni Reseı elinde bir mıllıonǵa taıaý qandastarymyz ómir súrip jatsa, olardyń basym bóligi ózderiniń ata-babalary meken etken týǵan jerinde, ata qonystarynda ornalasqan. Ombynyń qazaq aýyldaryndaǵy eski zırattarǵa birneshe ǵasyr bolǵanyn aqsaqaldardan kóp estidik. Sondyqtan ol jaqtaǵy qandastardy dıaspora emes, ırredent dep ataǵanymyz oryndy jáne ádil bolmaq. Qazaqtar qonys etken shuraıly alqaptar búginde basqa memlekettiń enshisinde. Taǵdyr solaı sheshti. Kún tártibinde turǵan endigi másele – ormandaı orystyń ishinde qalǵan qazaqtyń ulttyq bolmys-bitimin saqtap qalý, tili men salt-dástúrin joǵaltpaýǵa járdemdesý, túptiń-túbinde olardy qazaq sapynan joǵaltyp almaý.

Asımılásıalyq úrdistiń júrip jatqany aıdan anyq. Onyń obektıvti sebepterin kórsetýge bolady. Kórshi memleket sońǵy ýaqytta ulttyq saıasat isin qatty qolǵa alyp, aımaq basshysy ataýynan prezıdent degen laýazymdy qysqartýdy uıǵardy. Reseıdiń ulttyq avtonomıalyq aımaqtarynda jergilikti turǵyndardyń kóńil-kúıi ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldaryndaı emes. Sońǵy jıyrma jyl ishinde Omby qazaqtarynyń da, ásirese qalalyq qazaqtardyń sana-sezimderinde birshama ózgeris baıqalady. Qazir Ombynyń irgeli oqý oryndaryn bitirgen jastardyń keıbiri Qazaqstanǵa kóshýge asyǵa qoımaıdy. İshterinde Qazaqstannyń, ásirese Astananyń qarqyndy damyp jatqandyǵyn estigender, kórgender, osy jaqqa kóshýdi oılaıtyndary bar. Degenmen, Qazaqstanǵa kelip alyp, turaqty jumys tappaı, úısiz, kúısiz júrip, Ombyǵa qaıtyp oralǵan tanys qazaqtardy da bilemiz. Mundaıda taǵy da sanany turmys bıleıdi degenimiz oryndy bolar.

2009 jyly Ombyda ótken «Kazahı Rossıı: ıstorıa ı sovremennost atty halyqaralyq ǵylymı konferensıada ǵalymdardyń keltirgen derekteri bizdi oılandyryp tastady. Qazaqstan táýelsizdik alǵannan beri Reseıden Qazaq eline resmı kvotamen kóshken baýyrlarymyzdyń sany RSFSR-da turǵan qazaqtardyń bes-aq paıyzyn quraıdy degenin estidik. Onyń sebebi nede? Reseı qazaqtary Qazaqstanǵa nege jappaı kóship kelmedi? Bizdińshe, ol jaǵdaıdyń birneshe sebebi bar.

Birinshiden, joǵaryda atap ótkenimizdeı, Reseı qazaqtary, sonyń ishinde Ombydaǵy qandastar ata-babalary meken etken eski jurtta ómir súrip jatty. Ásirese, jasy úlken adamdar ata-babasynyń molasyn tastap, týǵan jerden alys ketýge qulyqsyz boldy.

Ekinshiden, Reseı men Qazaqstan – burynǵy Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵan memleketter. Eki jaqtyń turmys-tirshiligindegi, áleýmettik jaǵdaıyndaǵy, adamdardyń qarym-qatynasyndaǵy aıyrmashylyqtyń kóp emestigi, tildik turǵydan kederginiń bolmaýy, ıaǵnı orys tiliniń eki jaqta da erkin qoldanysta júrgendigi – Qazaqstan men Reseıdiń bir-birinen aıyrmashylyǵynyń sonshalyqty kóp bolmaǵanyn baıqatty. Qazaqstanda bar dúnıeni, ómir súrýge qajetti jaǵdaıdy Reseıden de tabýǵa bolady. Keńestik zamanda Qazaqstan telearnasyn kórýge, qazaq radıosyn tyńdaýǵa qumar ombylyq aǵaıyn ol máseleni de tez sheship aldy. Endigi kezde arnaıy qondyrǵyny satyp alyp, jer serigi arqyly qazaqtyń án men kúıin tyńdaı da, kóre de aldy. Onyń syrtynda, ınternet júıesiniń damyǵan zamanynda qyzyqtyrǵan bar málimetti ǵalamtordan tabýǵa múmkindikteri bar.

Úshinshiden, Reseıde turatyn qandastar búgingi tańda áleýmettik jáne materıaldyq turǵydan alǵanda, ómir súrý deńgeıleri birshama joǵary. Biri kásipkerlikpen aınalyssa, endi biri jalaqysyn, áleýmettik járdemdi qanaǵat tutyp, kúnderin kórip otyr. Tipti, Qazaqstannyń aýylymen salystyrǵanda, Reseı derevnásynyń jaǵdaıy táýir sekildi. Sebebi aýylda turyp, mektepte jumys isteıtin bolsańyz, sizdiń qys boıy jaǵatyn otynyńyz da, kómirińiz de úkimetten tegin beriledi. Reseıdiń basqa aımaǵyn bilmeımiz, ózimiz jıi baryp turatyn Omby jerindegi jaǵdaı solaı. Jańa týǵan balaǵa Reseıde beriletin iri tólemaqy, balanyń ata-anasyna jasalatyn áleýmettik jeńildikter, materıaldyq kómek, sondaı-aq, zeınet jasynyń tómendigi, zeınetkerlerge qosymsha ústemaqylar t.b. jeńildikter – qazaqstandyqtardy qyzyqtyratyny jasyryn emes. Mysaly, Omby oblysynda shańyraǵynda úsh-tórt bala súıgen bizdiń týystarymyz bar. Olar jańaǵy aıtylǵan jeńildikterdi tolyq paıdalanýda. Tipti, Ombydan kóship kelip, Qazaqstannyń azamattyǵyn alǵan keıbir tanystar 55, 57 jasqa kelgen kezde azamattyqtaryn aýystyryp, Reseıden zeınetkerlikke shyǵyp jatyr. Osyndaı jaǵdaıdyń barlyǵy búgingi tańda qazaqtardy Reseıde, sonyń ishinde Ombyda ustap otyr.

Alaıda bizdi alańdatatyny – shetelde qalǵan qazaqtardyń ulttyq bet-beınesiniń joıylyp bara jatqandyǵy. Ol jaqtaǵy qazaqtar jyl ozǵan saıyn tamyrynan ajyrap, týǵan salt-dástúrin, ana tilin joǵaltýda. Ásirese, qalada týyp-ósken qazaq baýyrlarymyzdyń boıynda barǵan saıyn ultymyzǵa tán minez, qasıet joǵalyp barady. Balabaqshadan bastap joǵarǵy oqý ornyna deıin jat tilde bilim alyp, tárbıe kórip otyrǵan ol aǵaıyndarymyzdy kinálaýǵa dátimiz barmaıdy. Ashshy shyndyqty moıyndaı otyryp, Qazaq eli tarapynan alda isteletin naqty jumystardyń jospary jasalsa degen oıdamyz.

Jalpyǵa málim obektıvti jaǵdaılar Ombydaǵy qandastarǵa baılanysty ulttyq máselede belgili bir qıyndyqtardy týyndatyp otyr. Osy oraıda Qazaqstandaǵy tıisti organdar men vedomstvolarǵa usynys, pikirlerimizdi joldasaq degen oıdamyz. Óıtkeni birinshiden, dál búgin shetelden, onyń ishinde Reseıden sonsha halyqty Qazaqstanǵa kóshirip ákele almaımyz. Oǵan qazaqtar mekendeıtin memleket te qarsy, qandastarymyz da túgel nıetti emes. Bul – úlken saıası is. Ekinshiden, ondaı júkti kóterýge qazir Qazaqstan da qaýqarsyz. Sondyqtan Qazaq eli eńsesin tolyq kótergen qýatty memleketke aınalǵansha, azamattaryn jumyspen tolyq qamtamasyz etip, olardyń áleýmettik turmysyn túzegenshe, Reseıdegi, onyń ishinde Ombydaǵy qazaqtardyń ulttyq kelbetin saqtaýdyń naqty joldary, bizdiń pikirimizshe, tómendegideı:

Reseı qazaqtarynda atameken, atajurt, úlken uǵymdaǵy týǵan jer, týǵan el, Otan sekildi qasıetti túsinikter týraly jan-jaqty nasıhat jumystaryn júrgizý. Ol sharalardy mádenı, aǵartýshylyq, gýmmanıtarlyq baǵyttaǵy qarym-qatynastar barysynda ótkizý;

Ǵalamtor júıesi arqyly Qazaq eliniń jetistikteri men tabystaryn keń taratý. Osy baǵytta arnaıy saıttardy kóbeıtý;

Qazaqtar qalyń qonystanǵan aımaqtarǵa qazaqstandyq telearnalardy taratýdy memlekettik deńgeıde qoldaý. Jer serigi arqyly taratylatyn telearna quraldaryn Reseı qazaqtaryna jeńildikpen jetkizý;

Úkimet tarapynan kóp qarjyny Reseıden otbasylardy kóshirip ákelýge jumsamaı, naqty kómekti Qazaqstannyń joǵarǵy oqý ornyna túskisi keletin jastarǵa berý;

Qazaqstan úkimeti shetten kelgen mektep bitirýshi qandastardan emtıhan alǵanda olarǵa qatysty jeńildik joldaryn qarastyrý. Ol kómekti test jumystarynyń jeńil formasy nemese arnaıy kvota t.b. túrinde oılastyrý;

Reseıde qazaqtar oqıtyn mektepterde (Ombydaǵy resmı bılik olardy ulttyq komponenti bar mektep deıdi) fakúltatıvtik jolmen «Qazaqstan tarıhy» pánin oqytý;

Syrtta turatyn qazaq jastaryna, mektep oqýshylaryna, stýdentterge Qazaqstandy keń tanystyrý. Olardy maýsymdyq, sesıaaralyq demalys kezinde Qazaqstanǵa tegin shaqyryp, eldiń tarıhı, mádenı oryndaryn kórsetý. Mysaly, Býrabaıdaǵy «Baldaýren» demalys lagerine elimizdiń túkpir-túkpirinen keletin talantty balalarmen birge ombylyq qazaqtardy da shaqyrý, Astanany tegin kórsetý, Túrkistanǵa saıahat jasaý t.b. sharalar uıymdastyrý;

Baspasóz máselesiniń oń sheshimin tabý. Ombyǵa Qazaqstannyń resmı basylymdaryn, qazaq tilindegi gazet-jýrnaldardy taratýǵa ruqsat alý;

Qazaqstan azamattyǵyn alýǵa nıet bildirgen Reseı qazaǵyna meılinshe jeńildikter jasaý. Osy jaýapty iste búrokratıalyq kedergilerdi joıý;

Qazaqstannan Reseıge ulttyq dástúr men ónerdi nasıhattaıtyn mádenıet, óner qaıratkerlerin, kıno juldyzdaryn jıi shaqyryp, jergilikti qazaqtardyń ulttyq rýhyn kóterý. Qalada Qazaqstannyń belgili teatrlarynyń festıvalin ótkizip otyrý;

Reseı qazaqtarynyń ádebı, mádenı, tildik murasyn, óner týyndylaryn, jalpy tarıhyn Qazaqstan tarapynan keshendi zertteý. Mysaly, «Omby qazaqtary: bıblıografıalyq anyqtamalyq», «Omby óńiri qazaq aqyndarynyń antologıasy» syndy basylymdardy jaryqqa shyǵaramyn degen ǵalymdar, izdenýshiler bar. Solarǵa járdem jasaý;

Ombydaǵy qazaq aýyldarynyń oryndaryna belgi tas qoıý, ataýly mereıtoılardy ótkizý, kórnekti tulǵalarǵa as berý, tanymal qazaq mektepteriniń toıyn ótkizý sharalaryna Qazaq eli múmkindiginshe járdem kórsetý. Ol ótetin sharalardyń bir jyl buryn tizimin belgilep, soǵan saı nendeı qoldaý, kómek kórsetý kerektigin bildirý;

Ombyda oqyǵan, qyzmet istegen qazaq halqynyń kórnekti tulǵalary, sonyń ishinde alash qaıratkerlerine baılanysty Omby jerinde eskertkish taqtalar ornatý, olardyń mereıtoılaryna arnalǵan ǵylymı konferensıalardy uıymdastyrý, esimderin ulyqtaýǵa baǵyttalǵan sharalardyń ótýine sebep bolý;

Ombyda jumys isteıtin qazaq tilin oqytý, qazaq mádenıetin nasıhattaý ortalyqtaryna oqýlyqtardy, oqý-ádistemelik quraldardy tegin berý;

Omby qalasynda jáne aýyldarynda qazaq mádenıetin, salt-dástúrin, ulttyq ónerin nasıhattap, damytyp júrgen jergilikti ónerpazdarǵa, qaıratkerlerge Dúnıejúzi qazaqtar qaýymdastyǵy tarapynan marapat jasaý. Olardy Qazaqstanda ótetin mádenı jáne ózge de sharalarǵa shaqyryp otyrý.

Jalpy, Omby qazaqtary bul kúnde ana tilin túgel umytyp, ulttyq salt-dástúrinen, qundylyqtarynan múlde ajyrap qaldy deı almaımyz. Áli kúnge deıin ol jaqtaǵy qandastarymyz úlkendi syılaý, ata-anany qurmetteý, kishige izet kórsetý, aǵaıynshylyqty joǵaltpaý, kishipeıil bolý syndy ultymyzǵa tán asyl qasıetterdi saqtap otyr. Qazaqtyń ulttyq oıyndaryn, Naýryz meıramyn, qurban shalýdy, Paıǵambarymyz Muhammedtiń (s.ǵ.s.) bes paryzyn óteıtin qandastarymyzdy Ombyda kezdestire alamyz. Ásirese, aýyldaǵy aǵaıyn otbasynda balalarymen qazaq tilinde sóılesip, ultymyzǵa tán salt-dástúrlerdi múmkindiginshe saqtap otyrǵanyn aıtýǵa tıispiz. Qazaqtar meken etetin úlken aýyldardyń kóbinde meshitter jumys istep, sharıǵat jolymen neke qıý, ólgen adamdy jerleý rásimderin burynǵysha júrgizýde. Qys bolsa, soǵym soıyp, onyń biraz bóligin aǵaıyn-týysqa, quda-jekjatqa tattyrý, qonaq kelip jatsa, qoradaǵy qoıyn soıyp tastaý – ol jaqtaǵy qazaqtardyń baıaǵy qonaqjaılylyǵyn, kóńiliniń darhandyǵyn baıqatady. Basqa ult ókilderine úılený nemese qyz alý jaǵdaıy sırek kezdesedi, al jeti ataǵa deıin qyz alyspaý saltyna qandastarymyz meılinshe berik. Qazaqtyń dombyrasy ulttyq merekelerde, jıyn-toılarda kúmbirlep, ulttyq ánderimiz shyrqalyp jatady.

Ombyny meken etetin qalyń qazaqtyń taǵdyr-talaıy Qazaqstandaǵy aǵaıyndy alańdatady. Bir zamanda Omby qalasy dala qazaǵyna bilim berip, Omby jeri Qazaqstandaǵy asharshylyqtan bosqan qandastarymyzǵa pana bolǵanyn tarıhtan bilemiz. Segiz seri, Shoqan Ýálıhanov, Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Aıdarhan Turlybaıuly, Erejep Itbaıuly, Jaqyp Aqpaıuly, Otynshy Áljanuly, Muqan Aıtpenuly, Raıymjan Marsekuly, Maǵjan Jumabaıuly, Sáken Seıfollauly, Nyǵmet Nurmaquly, Bekmuhammed Serkebaıuly, Asylbek Seıituly, Qoshke Kemeńgeruly, Shaıbaı Aımanuly, Dinshe Ádiluly, Smaǵul Sadýaqasuly, Muhtar Samatuly, Birmuhammed Aıbasuly, Jumabaı Shaıahmetov, Shapyq Shokın, jáne ózge de kóptegen qazaq halqynyń birtýar memleket jáne qoǵam qaıratkerleriniń, kórnekti ǵalym azamattarynyń esimi Ombymen taǵdyrlas. Olardyń birazy Omby jerinde týyp-ósse, kóbi sonda bilim alyp, qyzmet istedi. Sondyqtan Qazaq eli táýelsiz memleket bolyp, dúnıejúzine tanylyp jatqan zamanda ol jaqta ómir súrip jatqan qandastarymyzdy qazaq qatarynan joǵaltyp almaýdyń, olardyń ulttyq bet-beınesin saqtaýdyń keshendi baǵdarlamasyn memlekettik deńgeıde bekitkeni oryndy ári ádiletti bolmaq dep esepteımiz.

Derekkóz: "Túrkistan" gazeti