Atajurttan aýa kóshken qazaqtar ulttyq qundylyqtar arqasynda qazaqy bolmysyn saqtap qaldy. Salt-dástúr, ádet-ǵuryp, din men dil, tarıh pen mádenıetti jas urpaqtyń boıyna sińire otyryp, jatjurttyqtarǵa jutylyp ketpeý úshin kúresken aǵa býyn Eýropanyń túkpir-túkpirinen Qazaqtardyń mádenı qorlaryn qurýmen qatar Eýropa qazaqtary qoǵamdary Federasıasynyń irgetasyn qalady. Atalǵan Federasıanyń tóraǵasy Abdýlqaıym Kesiji myrza – Germanıanyń qazaǵy. Búgingi suhbatymyzda eýropalyq elder men Germanıadaǵy qandastardyń ahýaly jaıly sóz boldy.

«Qazaqtardyń kóbi – Germanıada»

 – Abdýlqaıym aǵa, Germanıaǵa qazaq­tar qashan jáne qalaı barǵan?

– Eýropadaǵy qazaq dıaspora­sy­nyń alǵash qalyptasa bastaǵan jeri – osy Germanıa. Mundaǵy qazaqtardyń alǵashqy legi 1961 jyly Germanıa men Túrkıa arasynda qabyldanǵan «Eńbek mıgrasıasy týraly kelisimsharttyń» sheńberinde 1962 jyldan bastap Túrkıadan Germanıaǵa qonys aýdarǵan. Túrikter elimen dál osyndaı qujatty jumys kúshine muqtaj basqa da Eýropa elderi qabyldady. Osynyń arqasynda Túrkıaǵa shoǵyrlanǵan qazaqtar Eýropa elderine kósh túzedi. Búginde qazaq dıasporasy Germanıamen birge Fransıa, Golandıa, Avstrıa, Danıa, Norvegıa, Shvesıa, Belgıa sıaqty Eýropa elderinde kóptep shoǵyrlanǵan. Olar ekige bólinedi: birinshisi, 1950 jyldary Qytaıdyń Shyńjań aımaǵynan (burynǵy Shyǵys Túrkistan) Pákistan jáne Úndistan arqyly Túrkıaǵa kóshken. Ol jerden atalǵan «Eńbek mıgrasıasy týraly kelisimshart» arqyly eýropalyq elderdi jaǵalaǵan. Batys Eýropa mem­le­ketterine qonys aýdarǵan qazaqtar ósip-ónip, bala-shaǵaly boldy. Ekinshi top: san jaǵynan alǵanda azdaý qazaqtar. 1920 jyldyń sońyna qaraı Qazaqstanda júrgizilgen «sovettendirý saıasatynyń» saldarynan týǵan jerinen údere kóship, Aýǵanstan men Iranǵa turaqtaǵan. 1980 jyldardan bastap Túrkıa men Iran arqyly Eýropaǵa ótken olardyń búgingi urpaq­tary áli de bar.

– Qazir Germanıada qansha otba­sy bar? Shamamen, jalpy adam sany qansha?

– Búginde Germanıadaǵy qazaq dıasporasy sanalatyn 250-ge jýyq otbasy bar. Olardaǵy adam sany 1300-1500 arasynda.

– Ondaǵy qandastar qandaı maman­dyq­ty meńgergen?

– Qazaqtardyń kópshiligi alǵashqyda Germanıaǵa qarapaıym jumys­shy bop kelgen. Al qazir olar­dyń turmystary jaqsy, eshnársege muq­taj emes, áleýmettik turǵyda qamtamasyz etilgen. Áleýmettik qamsyzdandyrý júıesi arqyly densaýlyq saqtaý salasyna qatysty qyzmetterdi de esh kedergisiz alady. Ákeleri qarapaıym jumysshy bop kelgen qazaqtardyń balalary ósip-ónip, joǵary bilim alyp, ınjener, muǵalim, dáriger, bankır, poshta men komýnıkasıa t.b. salalardyń mamandaryna aınalǵan. Jastardyń birqatary jeke kásipkerlikpen aınalysyp júr.

«Jastar Ana tilin umytyp barady»

– Qazaq jastary ulttyq salt-dás­túrdi qasterleı me? Úlkender jaǵy ádet-ǵuryptan ajyrap qalǵan joq pa?

– Germanıadaǵy, jalpy Eýropa­da­ǵy qazaq dıasporasynyń ókilderi arasynda salt-dástúr, ádet-ǵuryp jaqsy saqtalǵan. Eger saqtamasa, Atajurttan aýa kóship, ár elge tarydaı shashylǵan qazaq qazaqy bolmysynan, ulttyq qasıetinen aırylyp qalar edi. Osy oraıda aıta keteıik, qazaq dıasporasy aıasynda quda túsý, qyz uzatý, úılený toılary, shildehana, besik toı, tusaý kesý, azan shaqyryp, balaǵa at qoıý, balany súndetke otyrǵyzý, qaıtys bolǵan kisiniń jetisin, qyrqyn berý, bir jyldan keıin as berý, orazada qaıtys bolǵandarǵa arnap Quran hatym túsirý sıaqty salt-dástúrimiz, yrym-joralǵylarymyz azdy-kópti ózgeshelikterimen burynǵydaı saqtalyp keledi. Bul búginde qatary sırep bara jatqan aǵa býynnyń arqasy. Qazaqy qundylyqtardy saqtaýǵa úlkenderimiz yqpal etkeni sózsiz.

– Nemis jerindegi qazaq jastary Ana tilin bile me? Qazaqshany qalaı úırenedi?

– Bizdiń qınalatyn basty túıtki­limiz – Ana tili máselesi. Tek Germanıada ǵana emes, búkil Eýropadaǵy qazaqtar arasynda qazaq tiliniń jaǵdaıy jyl ótken saıyn nasharlap barady. Ásirese, jas býyn ókilderi Ana tilin múlde bilmeıtinin, umyta bastaǵanyn moıyndaýǵa májbúrmiz. Sondyqtan qoǵamdyq basqosýlarymyzda qazaq tilin úıretý kún tártibinen túspeıdi. Osy máseleni qalaı sheshýge bolady? Qandaı shara qoldaný kerek? Osyndaı suraqtarǵa jıi jaýap izdep, keńinen talqyǵa salamyz. Basty armanymyz ben maqsatymyz – Eýropadaǵy qazaq dıasporasy ókilderiniń ózderi turatyn jerlerdiń tilimen asımılásıalanyp ketpeýi. Mysaly, túrli Eýropa elderindegi Qazaq mádenı qoǵamdary birneshe jyl boıy London, Parıj, Keln, Múnhen jáne Vestreos sıaqty qalalarda Qazaq tilin úırený kýrstaryn ashty. Qazaqsha úırenýge qulshynǵandar óte kóp boldy. Atalǵan kýrstarǵa balalar, jastar, tipti, eresekter de qatysqan edi. Ókinishke qaraı, aptasyna bir ret bolatyn sol kýrstar keıin ártúrli sebeppen jumysyn toqtatty. Biz oılana kele, «qazaq dıasporalary arasyndaǵy til máselesin sheshý jekelegen tulǵalar nemese qoǵamdyq uıymdardyń, mádenı uıymdardyń shamasy jetetin is emes. Eýropada qazaq tilinde sóıleıtin orta da, múmkindik te joq. Sondyqtan bul memlekettik deńgeıde sheshiletin másele», – degen oıǵa keldik. Mysaly, Eýropada qazaqtar kóp shoǵyrlanǵan qalalarda Qazaqstan Mádenıet ınstıtýttary ashylsa deımiz. Mundaı ortalyqtar bir jaǵynan alǵanda, Eýropa jrtshylyǵyn, Qazaqstannyń qol jetkizgen tabystaryn, qazaqtyń mádenıeti men tarıhyn nasıhattaýǵa sep bolady. Ekinshiden, qazaq tilin úırengisi keletinderge kýrstar uıymdastyrylar edi. Atalǵan kýrstarǵa tek qazaq dısaporalarynyń ókilderi ǵana emes, eýropalyqtar da tartylsa, quba-qup. Bir aıta keterlik jaıt, dıasporadaǵy keıbir qazaq jastary óz betterinshe Ana tilin meńgerip alady. Ásirese, túrli sharalar men múmkindikterdiń arqasynda Atajurtqa kelip, aýnap-qýnap jatqan jastar Eýropaǵa qaıtqannan keıin Internet arqyly Ana tilderin jetik meńgerýge qulshynady. Olardyń arasynda qazaqsha múltiksiz sóıleıtinder bar. Biraq jat jurtta júrip, Ana tilin jetik meńgergen qazaq jastary saýsaqpen sanarlyqtaı ekenin eskergen jón.

– Otbasyn qurý ońaı emes. Ásirese, jat jerde júrgende ókinish­ti jaıttar kezdesip qalmaı ma?

– Qazaq dıasporalarynyń ókil­deri álbette, bala-shaǵasynyń qyzy­ǵyn kórgisi keledi. Olar ul-qyzda­ry­nyń qazaqpen otaý qurǵanyn qa­laıdy. «Tek qazaqqa úılený kerek» degen qaǵıdany Eýropada týyp-ósken qazaq jastary sanalaryna myqtap sińirgen. Sol sebepti, turmys­qa shyǵatyn nemese úılenetin qazaq jastary tek qandastaryn tań­daýdy ádetke aınaldyrǵan. Seksen jyl­dan astam Atajurttan jyraq júrse de, qazaqtyń ult retinde saq­talyp qalýyna yqpal etken basty shart­tardyń biri osy. Menińshe, dál osy jaıt áleýmettik ǵylymdarmen aına­lysatyn mamandardyń zertteýine tatıdy. Sonymen qatar ózge ult ókilderimen shańyraq kótergen qazaq jastary joq emes. Biraq olar óte az. Bir qyzyǵy, qazaqqa kelin bop túsken nemese kúıeý bala bolǵandar qazaqtyń salt-dástúrin qatty syılaıdy ári saqtaıdy. Qazaqqa sińip ketýge beıim turady. Kópshiliktiń alǵysyna bólenetinderi de sol sebepti.

– Túrki birligi úshin kúresken Mustafa Shoqaı Berlındegi baýyr­las­tar zıratyna jerlengenin bi­lemiz. Nemisterdiń Shoqaıǵa degen kózqarasy qandaı? Olar Shoqaı­dyń kim ekenin bile me?

– Mustafa Shoqaıdyń Berlındegi «Túrki sheıttigi» atalatyn zıratta jatqanyn kópshilik biledi. «Ekinshi Dúnıejúzilik soǵys», «Germanıanyń Shyǵys saıasaty», «Túrkistan legıo­ny» taqyryptaryn zerttegen nemis ǵalymdary, jýrnalıseri men zıaly qaýymy Mustafa Shoqaıdy jáne onyń kúresin jaqsy biledi. Olar Mustafa týraly arnaıy zertteý eńbekterin jazyp ketken, áli de jazyp júr. Sondyqtan onyń qaıratkerligin, eli úshin júrgizgen kúresin eske alyp, uly tulǵa retinde syılaıdy.

– Qazaqy qundylyqtardy Germa­nıa­da nasıhattaısyzdar ma?

– Germanıada ǵana emes, jalpy Eýropa elderinde turatyn qazaqtar jastardyń boıyna dinin, dilin, salt-dástúrdi, qazaqy qundylyqtardy sińirýge, olardy osy rýhta tárbıeleýge barynsha kúsh salady. Áńgimemniń basynda aıtyp ótkenimdeı, Ana tilge shorqaq bolsa da, «Men – Qazaqpyn!» degen rýhty, ádet-ǵurypty, ulttyq qundylyqtardy jaqsy saqtaǵan. Úlkender jaǵy jastarǵa jeti atasyn úıretip, qazaqtyń mal soıý, et jilikteý, qonaqqa tabaq tartý salttaryn, yrym-joralǵylaryn úıretedi. Saıyp kelgende, munyń bári qazaqy qundylyqtardy saqtap, nasıhattaýǵa jatady.

– Sizdiń tuńǵyshyńyz Alash arys­­­taryn zerttep júrgenin bile­miz. Oǵan ne sebep boldy? Siz aqyl qostyńyz ba?

– Bizdiń otbasymyzda qazaq tarı­hy men mádenıeti, ózimizdiń kósh tarıhymyz, Qazaq halqynyń ótkeni men búgini, taǵdyr-talaıy, qazaq tili men ádebıeti únemi sóz bolyp, jıi talqyǵa salynady. Osy taqyryptarǵa qatysty eńbekter men ádebı muralar áńgimemizge arqaý bolady. Osyndaı otbasynda ósken tuńǵyshymyzdyń Alash arystary taqyrybyn tańdaýy­na yqpal etýi múmkin. Ol qazir Dýblın ýnıversıtetiniń doktoranty. Biraq ol qazaq halqy men qazaq ıdentı­fı­kasıasyna qatty qyzyǵatyn. Ýaqyt óte kele, Alash arystaryn zertteýge oıysty.

                                   «Federasıanyń maqsaty bıik»

– Qazaqstan Táýelsizdik alǵan­nan keıin Germanıaǵa qazaqtar kóp­tep bardy. Olarmen baılanys ornat­tyńyzdar ma?

– Qazaqstan Táýelsizdik alǵannan keıin Germanıaǵa qazaqstandyqtar kóptep kelgeni erekshe jaǵdaı. Olardyń ishinde Qazaqstannan kóshken nemistermen otbasyn qurǵan qazaqtar bar. Oqý nemese jumys isteý maqsatynda kelip, turaqtap qalǵan qandastar da kóp. Olar qazaq dıasporasynyń qataryn kóbeıtti. Biz turatyn jerlerge jaqyn qonystanǵan qazaqtarmen baılanys ornatqanbyz. Keıbir qandasymyz ózderi arnaıy izdep kelip, taýyp alady bizdi. Naýryz merekesinde, toı-tomalaqtarda bas qosyp turamyz.

– Negizi Eýropadaǵy qazaqtar bir-birimen tyǵyz baılanys ornat­qan ba?

– Eýropadaǵy qazaqtar aǵaıyndy kisiler sıaqty bolyp ketken. Ózara baılanystary, birlik-bereksi jáne yntymaǵy óte myqty. Bir-birimen tyǵyz qarym-qatynas ornatqan. Toı-tomalaqtarda, janazalarda, quryltaılar men konferensıalarda, túrli qoǵamdyq sharalarda Eýropanyń túkpir-túkpirinen qazaqtar jınalady. Birlik-berekemizdi, eldigimizdi osylaı saqtap kele jatyrmyz.

– Eýropa Qazaqtary qoǵamdary fede­ra­sıasy týraly aıtyp ótseńiz…

– Batys Eýropanyń ártúrli elderin qonystanyp, turǵan jerlerindegi turmysqa beıimdele bastaǵan qazaq dıasporalarynyń ókilderi biraz ýaqyt ótkennen keıin ózderiniń Ana tilin, ulttyq qundylyqtaryn, salt-dástúrlerin saqtap, olardy keleshek urpaqqa amanattaýdyń qamyna kiristi. Osy maqsatqa oraı, qoǵamdyq uıymdar quryp, solardyń aına­lasyna toptasa bastady. 1980-jyl­dardyń basynda alǵash ret Germa­nıada qurylǵan Qazaq mádenı qoǵamdarynyń qataryna basqa Eýropa elderinde qurylǵan qazaqtardyń mádenı qoǵamdary qosyldy. Atalǵan ortalyqtar ózara baılanystaryn, atqaratyn ortaq sharalaryn júıege keltirip, úılestirip otyrý úshin Úılestirý keńesterin qurdy. Basty maqsat – barlyq uıymdardyń basyn qosatyn ortalyq qurý edi. Osy baǵyttaǵy jumystardyń nátıjesinde, Eýropadaǵy 10 Qazaq mádenı qoǵamy 2009 jyly resmı túrde Eýropa Qazaq Qoǵamdary Federasıasyn (FEKA) qurdy.

Federasıa jumysy – Eýropadaǵy qazaq jastarynyń Ana tilge, salt-dástúrge, ulttyq dástúrge qatysty kedergiler men qıyndyqtaryn sheshý. Negizgi mindet – qazaq jastaryna Ana tilin úırenýge múmkindik berý, jas býyn ókilderi ózderi turatyn jerlerde asımılásıa qursaýynda qalyp qoımaý úshin alǵysharttar jasaý, qazaqtardyń mádenıetine, tarıhyna qatysty máselelerge belsene kirisý, ıaǵnı, Batys halqyna nasıhattaý. Osy máseleler boıynsha Federasıa Eýropadaǵy qazaq máde­nı qoǵamdarynyń jumystaryn úıles­tirip, baǵyt-baǵdar berip otyrady.

Eýropa Qazaq mádenı qoǵamdary aldyna qoıǵan osy maqsattardy júzege asyrý úshin biraqatar shara uıymdastyrdy. Olardyń eń bastysy, jyl saıyn Eýropa qazaqtary qonystanǵan bir elinde ótkiziletin dástúrli Eýropa qazaqtary quryltaıy. 2002 jyldan beri ótkizip kele jatqan osy Quryltaıda Eýropada turatyn qazaq dıasporalarynyń júzdegen ókilderimen qosa Qazaqstannyń Úkimet músheleri, ártúrli uıymdar ókilderi, ǵylym, ádebıet jáne óner qaıratkerleri, ónerpazdar men buqaralyq aqparat quraldarynyń qyzmetkerleri qatysady. Sonymen qatar atalǵan taqyryptar sheńberinde Eýropa Qazaq qoǵamdary federasıasy men onyń quramyndaǵy Eýropadaǵy qazaq qoǵamdary 2009 jyldan beri jyl saıyn Eýropanyń bir qalasynda Eýropadaǵy qazaq dıasporalary jastaryna arnalǵan konferensıalar da ótkizip keledi. Uıymnyń óz saıty bar. Atqarylǵan sharalardyń bári osy saıtta jarıalanyp otyrady.

– Áńgimeńizge rahmet!

Derekkóz: "Túrkistan" gazeti