(áńgime)

Bizdiń aýyldyń  tikenek basqan sońǵy qısyq kóshesin jaǵalaı  qorjyn tamdar salynǵan. Japyraıǵan sol tamdardyń birinde búkir shal turatyn. Shaldyń o bastaǵy azan shaqyryp qoıǵan esimi Núrseıit. Jeńgeleri qaınysynyń esimin atamaıtyn úrdis boıynsha aýyl-aımaqqa qadirmendi, aýzy dýaly aqsaqaldyń jalǵyz balasyn «Úrseıit bala» dep erkeletipti. Qarıa qartaıǵanda kórgen jalǵyz balasynyń esimin qara basyp umytyp qalyp, uly on bes jasqa tolǵanda alǵan týý týraly kýáligine Úrseıit dep jazdyryp jiberipti.

Jeńgeleri: – Biz seni endi Úrseıit dep ataı almaımyz, búginnen bastap Múrseıitsiń, –  dep kúlipti.

Sheshelerimiz ol kisini «Múrseıit qaıynaǵa» dese, balalar «Múrseıit ata» deıtinbiz.

Shal: – Pátshaǵarlar-aý, Múrseıit degenderiń ne? Sender meniń balalarymsyńdar ǵoı, – dep keńk-keńk kúletin.

Úrseıit atamyzdyń úıi aýyldy boılaı aǵyp jatqan Jalbyz ózenine jaqyn qonys tepken. Jazdaı Jalbyzǵa shomylyp, kúnge kúıip, shaldyń baǵyna urlyqqa túsetinbiz. Alma aǵashtary gúldeı bastaǵanda eski qorjyn tam kórinbeı qalatyn. Bul úıdiń mańynan ótken adam tabıǵattyń sulýlyǵyna tamsanbaı óte almas edi. Alma túıneı bastaǵanda ózimiz keshe ǵana súısingen sulýlyqty umytamyz.  Alma aǵashynyń butaqtaryn syndyryp, kók túınekterdi toıǵansha jep, qaltamyz ben etegimizdi toltyryp alamyz.   Jalbyzǵa baryp, jegennen qalǵan almalardy sýǵa laqtyryp dop ornyna oınaımyz.

Shal qapalanyp: – Balalarym, sol almany piskennen keıin ózderiń jeısińder ǵoı. Meniń ol almany jeıtin senderden basqa kimim bar? Piskenshe shydaı almaıdy ekensińder, butaqtaryn syndyrmaı, úzip jeseńdershi, – dep bizderdi qatty uıaltatyn.

Álginde ǵana keıisti qabaq tanytqan shal: – Áı, qyztalaqtar, káne, júzýden jarys ótkizemiz. Jalbyzdyń arǵy jaǵalaýyna kim birinshi júzip ótse, soǵan eki balmuzdaq áperemin, – dep balalarmen bala bolyp ketetin.

Shaldyń kózindegi jalǵyzdyq muńyn balalyqpen baıqaı almadyq. Onyń ashshy ómir arqalatqan qaıǵysyn umytaıyn dep kókshýlan saqaly jelbirep, bizben birge oınaıtynyn úlkender de túsine almady. Bálkim, ol bala kezinde búkirliginen  qorlanyp, qurby-qurdastarymen oınaı da almaǵan shyǵar.

Bizben  sol kúni shal birge sýǵa tústi. Dop tepti. Meniń shashymdy qos burym etip órip berdi. Satpaqtyń jylaýyq qyzynyń murnyn súrtip, onyń da shashyn órgen. Meni ádettegideı «Sary qyz» demeı, óz esimimmen atady. Satpaqtyń qyzyn «Jylaýyq» dep atamaı, Beıbitgúl dedi. Bárimizdi sol kúni alǵash ret jáne sońǵy ret óz esimimizben atady. Bárimizden  «Áı, pátshaǵarlar, senderdiń shyn attaryń kim edi? Umytyp qalyppyn» dep jeke-jeke surap aldy.  Ol ertesine bizben oınaýǵa kelmedi. Júrek talmasy ustap, aýrýhanaǵa tústi. Aýrýhanada  jatyp, kóz jumdy.  Ol ólgende ony shynymen joqtap jylaǵan adam bolmady ǵoı deımin. «Baıǵus jetim shal jaqsy adam edi, jaqsy óldi» dep jurt áńgime etti. «Shal jetim bola ma?»  dep biz tańǵaldyq. Balamyz ǵoı, biraz kúnnen keıin biz aramyzdaǵy eń jasy úlken dosymyzdy  umytyp  kettik. Aýylǵa baryp, Jalbyz ózenine betimdi jýǵan saıyn sol bir muńly búkir shal esime túsedi.   

Úlkenderdiń «jalbyzdyń arasynda  jylandar kóp, sýǵa kóp túse bermeńder, jylandar patshasyn  ashýlandyryp  alasyńdar» degen sózin jaı qorqytady dep qabyldaıtynbyz. Bir kúni shomylyp júrgen Masaqbaıdyń Kókkózi Andreıden qashyp, jalbyzdardyń arasyna baryp jasyrynady. Úrkip ketken jylandar bir-birine oratylyp, sý betine shyqqanda záre qutymyz qalmady. Kókkózdiń qoryqqannan daýsy shyqpaı qaldy. Bárimiz jantalasyp, jaǵaǵa qaraı júzdik. Baıaǵydaı bizge bas-kóz bolyp, qamqorlyq tanytyp, qasymyzda júretin búkir shal joq.  Sodan keıin kópke deıin sýǵa túspedik. Kórshi Komýnızm kolhozynyń balalary sol kezde armansyz bir Jalbyzǵa shomyldy. Árıne, bul bizge unaǵan joq.

– Kolhozdar, nege bizdiń ózenge shomylasyńdar? Shekaradan ótip, nege bizdiń aýylǵa kelesińder? – dep ses kórsetemiz.

Bizdiń aýyl turǵyndary ózderin kádimgideı qalalyq sezinetin. Sezinbegende.  Biz eki qabatty mektebi, eńseli mádenıet úıi, úlken aýrýhanasy, ádemi saıabaǵy bar kolhoz ortalyǵynyń turǵyndarymyz ǵoı.

– Biz kolhoz bolsaq, sender de kolhozsyńdar. «Jańa turmys» kolhozynda turatyndaryńdy umytyp qalsańdar, esterińe salaıyq, – dep kijinedi olar.

Al bizdi «kolhoz» bolýǵa ońaı kelisedi dep kim aıtty?

– Kim kolhoz, biz be? – dep Saryshunaq judyryǵyn túıedi. 

– Jalbyz – bizdiń aýylǵa da ortaq ózen, –  degen olardyń daýyna qulaq asatyn biz be?!

Aqıqatty aqıqat dep qabyldaı almaý sonaý bala kezden bastalady-aý deımin. Shyndyǵynda, Jalbyz – eki aýylǵa ortaq ózen. 

Ádiletsizdikke kúıingen olar: – Bizdiń aýyldyń zıratynda senderdiń  ata-babalaryń jatyr.  Biz sýǵa túspeı-aq qoıaıyq, sender biraq bizdiń zırattan ata-babalaryńdy áketińder, – dep talap qoıady.

– Áketemiz. Ata-babamyzdy senderdiń zırattaryńda jatqyzbaımyz, – deımiz bárimiz «hormen».

– Qashan áketesińder?

– Búgin áketińder!

– Búginnen qaldyrmańdar, áıtpese...

– Áıtpese, ne isteısińder?

– Senderdiń aýyldaryńda zırattan basqa ne bar ózi? Aýyldaryń mádenıet degennen jurdaı ǵoı.

– Oı, osy sender bir-birińe  nege sonsha kektenesińder? Erte me, kesh pe, bárimiz sol zıratta jatamyz ǵoı.

Bárimizde ún joq. Aıaq-qoly shıdeı, erni jyryq qara bala bizderge  óz sóziniń áser etkenine qýanyp, jymyń etti.

Únsizdikti Jarabas buzdy: – Áı, boqmuryn ony saǵan kim aıtty?

– Atam aıtty.

Qara bala: – Meniń atam molda, – dep aýzyna aǵyp bara jatqan «aqbozyn» tilimen «sıpap» qoıdy.

Qysy-jazy ústi-basyn jara basyp júretindikten balalar Juryndy Jarabas atap ketken. Qara balanyń sózinen keıin jýasyp qalǵan Jarabas shyntaǵyndaǵy jarasynyń aýzyn tyrnalady.

Zırattyń qaqpasyna jazylǵan «Biz de sizderdeı bolǵanbyz, sizder de bizderdeı bolasyzdar» degen sózdi qansha oqysaq ta maǵynasyn túsinbeppiz. Qara balaǵa jek kóre qaradym. Bizdiń bir sát demimizdi tartyp, únsiz qalǵanymyzǵa ózin kináli sezindi me, álde bireý urady dep qaýiptendi me, ol búgejektep jerge otyrdy da jylap jiberdi. Ony eshkim jubatpady. Eshkim mazaqtap kúlmedi de.  

Áli esimde, sol kúni júgeri alqabynyń ishinde otyryp, uzaq jylaǵanym. «Bizdiń ómirimiz júgerige uqsaıdy eken ǵoı» deımin de jylaı beremin. Bir ýaqytta óz oıymnan ózim qorqyp, bet aldy júgire berdim. Súrinip ketip, etpetimnen quladym. Jerge bir kúsh jelimdep tastaǵandaı jata berdim. Qansha ýaqyt jatqanym esimde joq, ińir qarańǵysynda  úıge keldim.

Sheshem: – Kimnen taıaq jep keldiń? – dep qabaǵyn shytty.

– Ol bireýdi urmasa, taıaq jeı qoımas, – dep jymıdy ákem.

– Jylaǵan ǵoı, – dedi sheshem júre kúńkildep.

 – Betińdi nege jyryp júrsiń? Jylaǵansyń ba?– dep surady ákem.  

– Áke, nege adamdar 600-800 jyl ómir súrmeıdi eken?

 Osy bir saýaldyń jaýabyn ol kezde óz tanymymdaǵy aqyldy ákem ǵana emes, kitap kemirgen ǵalymdar bilmeıtinin qaıdan bileıin.

Ákem: – Saǵan ómir týraly oılanýǵa áli erte. Keıin bárin túsinesiń, – dep kónjarǵaq alaqanymen basymdy sıpady.

Mylqaý túnniń, jymyńdaǵan juldyzdardyń qupıasyn ashýǵa talpynys jasap jatyp, uıyqtap ketippin.  Tańerteń ákem uıqymnan erte oıatyp, ózimen birge qaýyndyq basyna ertip ketti.  

 – Jol uzaq. Shydamdy bol, – dep meni qaırap qoıdy.  – Túnde uıyqtap jatyp sóılep jattyń. Qorqynyshty tús kórdiń be?

 – Umytyp qaldym. Áke, nege adamdar uzaq ómir súrmeıdi?

– Onda adamdar jer betine syımaı keter edi.  

– Sen ólimnen qorqasyń ba?  – dep suradym.

– Ózimdi joǵaltýdan emes, senderdi joǵaltýdan qorqamyn.  Eki kókeń  tirshilik jaǵalaýynan alystap ketti.

Daýsynda saǵynysh pen úmit bar.Aǵalarym týraly úıde áńgime qozǵalmaıtyn. Kim biledi, olar týraly aıtylatyn áńgimege balalyqpen mán bermedim be eken?  

– Sonda kókelerim qaıda júr? Olar úıge qashan keledi? – dedim aǵalarymnyń osy kúnge deıin úı betin kórmeı, qaıda júrgenin túsine almaı.

Ákem marǵaý jańbyrdyń sylbyr tyrsylyn estip turǵandaı uzaq ýaqyt jaýap qatpady.

Álden soń: –  Olar zıratta uıyqtap jatyr. Kókeleriń endi eshqashan oıanbaıdy, – dep kúrsindi.   

Meniń segiz jastaǵy bala qıalym aǵalarymdy uıqysynan oıatqysy kelgen. Kókelerim meni Mereıdiń  aǵalary sekildi qysta shanamen aıdasa eken dep armandadym. Aınamkózdiń aǵalaryndaı meniń de kókelerim  qardan balmuzdaq jasap, bárimiz birge jesek dep qıaldadym.

Túste shaılamyzǵa ákemniń kórshi aýyldaǵy dosy Esirkep aǵaı keldi. Qasynda toǵyz jasar uly Sanjar men jeti jastaǵy qyzy Burym bar.

Qaýyndyqtan zırat alys emes edi. Zıratqa jalǵyz barýǵa qorqyp júrgenmin. Sanjar men Burymmen oınap júrip, olardy molaǵa ertip bardym. Aǵalarymdy uıqysynan oıatý úshin boıymdaǵy úreıdi ekeýine sezdirmedim. Qushaq-qushaq aq gúl terip, moınymyzǵa alqa jasap, taǵyp aldyq. Qorqynyshym birte-birte seıile bastady. Sanjar men Burym qazylǵan shuńqyrlarǵa úńilip, ishine túsip kórgisi keldi. Shuńqyrda jatqan qý súıekterge kózim túskende júregim dir etti. Ekeýi kórdi me, kórmedi me, bilmeımin. Zıratty uzaq aralap júrip, qatar jatqan eki kishkentaı tómpeshikke tap boldyq. Jer astynan «biz seniń aǵalaryńbyz» dep ún qatqandaı boldy.  Qorqa-qorqa kishkentaı alaqandarymmen tómpeshikterdi sıpaladym. Burym ekeýmiz tergen gúlderimizdi eki tómpeshikke shashyp jiberdik. Sanjar qulpytastan kózderi kúlimdep qarap turǵan orys qyzdyń qabirine qoıylǵan  gúldi alyp, eki tómpeshiktiń ortasyna qoıdy. Keler joly ákemnen aqsha alyp, dál osyndaı eki gúl satyp ákelý kerek eken dep oıladym. Qos kishkentaı tómpeshikpen qoshtasar sátte kirpigime jas úıirildi. Orys qyz «gúlimdi nege urlaısyńdar?» dep jylap turǵandaı artyma burylyp qaraı almadym. Kún uıasyna batyp bara jatqanda zırattan shyqtyq. Jolda bizge ákem men Esirkep aǵaı qarsy jolyqty.  Bizdi izdep taba almaǵan soń   «sirá, bular zırattyń ishine kirip ketken shyǵar» dep osynda kele jatqan betteri eken. Ákem maǵan kinálaǵan kózqaraspen qarady. Úndemedi. Shaıla aldynda ákem kózin alysqa tastap, temeki shegip otyrdy. Meniń qasynda otyrǵanymdy umytyp ketken sekildi. Únsizdikti ózi buzdy.

– Zırattan súıekter kórmediń be? – dedi janaryn alysqa qadaǵan qalpy.

«...Ne sebepti súıekter týraly surady eken?».

– Kórdim.

– Onda sen tez eseıesiń. Balalyǵyńdy izdeı bastaǵan sátterińde ana molany esińe túsir. Molany aralap júrip, balalyǵyńdy urlatyp alǵanyńdy bilesiń be sen? – dep betime aıaı qarady. –  Qazir eshteńe túsinbeısiń. Keıin bala kezińde biraz nárseni túsinip qoıǵanyńdy oılap, kóp qınalasyń. Osy sózimdi eshqashan jadyńnan shyǵarma!

Ákem taǵy da únsiz qaldy. Álden soń:  – Ekinshi ret zıratqa barýshy bolma! – dedi zildi daýyspen.

                                              * * *

Sarsha tamyzdyń sońǵy kúninde Esirkep kókemniń qyzy Burymnyń ólimi týraly qaraly habar jetti. Túnde uıyqtaǵannan qaıtyp oıanbapty. Zıratqa barǵanymyzda Burymnyń topyraǵy keppegen qabirden qyp-qyzyl ádemi gúldi julyp alǵany esime tústi.

 – Mundaı ısi jupar shashqan gúldi birinshi ret kórip turmyn. Ne degen ádemi gúl! – dep qushyrlana ıiskegen.

Sol bir jupar ısi ańqyǵan ádemi gúldi keıin esh jerden kezdestirmedim.  

Sonda ol: –  Bul gúldi saǵan syılar edim, biraq qımaı turǵanym, –  dep ádemi kúlimsirep edi.  

– Ol ótkende jas qabirde ósip turǵan qyp-qyzyl gúldi julyp alǵan, – dedim beısanaly túrde.  

– Kim? – dedi ákem betime suraýly júzben qarap.  

– Burym.

– Áttegen-aı, – dedi ákem ókinishpen basyn shaıqap. – Baıǵus balanyń ólimine sol moladan julynǵan gúl sebepker boldy ma eken?

Sheshem jasaýraǵan kózin oramalymen súrtip: – Jaratqannyń isi ǵoı, – dep kúrsindi. – Aýrý Hadısha qyzynyń ólimin kótere alar ma eken?..      

Mamandyǵy deneshynyqtyrý pániniń muǵalimi, kitapty kóp oqıtyn ákem: – Napoleonnyń áıeli fıalkany jaqsy kóretini sondaı ózi qasterleıtin sol gúldi shashyna taǵyp júredi eken, – dep sheshemniń sózin estimegendeı bir áńgime bastap ketti. – Dańqty qolbasshy Jozefınamen qosylǵan kúndi jylda esinen shyǵarmaı, oǵan fıalka gúlin syılaıdy eken.

Ákemniń baıaý shyqqan qońyr daýsy qyzyqty bir áńgimeden habar bergendeı.  Salaly saýsaqtarymen shaınektiń syrtyn súrtip otyrǵan sheshem de áńgimege yqylaspen qulaq túrgen.

– Bir jyly bazarǵa fıalka gúlin ákelýge jumsaǵan qyzmetshileri qur qol oralypty. Jarynyń janarynan kirbiń kórgisi kelmegen qolbasshy gúldi ózi izdeýge shyǵady. Bazardy aralaıdy, joǵyn tappaıdy. Kóshe boılap, izdeıdi. İzdegeni joq. Qolbasshy «Fıalka gúlinsiz Jozefınanyń kózine qalaı kórinemin?» dep ýaıym etedi. İńirde fıalka gúlin ótkize almaı tońyp, búrisip turǵan búkir kempirge kezigedi. Qolbasshy  qushaǵyn fıalkaǵa toltyryp, úıine oralady.

Kózinde nur oınaǵan Jozefına fıalkany ıiskeı berip: – Mynaý moladan julynǵan gúl ǵoı, – dep talyqsyp ketedi.

Ólmeli búkir kempir gúldiń moladan julynǵanyn moıyndap, janyna saýǵa surap, qolbasshynyń aıaǵyna jyǵylady. Kóp uzamaı Napoleon aqyldy Jozefınasynan aıyrylyp qalyp, jalǵyzdyq muńyna qamalady. Qolbasshy súıikti jarynyń qabiriniń basyna fıalka gúlin ektiripti. Ómiriniń sońǵy azapty kúnderinde Napoleon Jozefınanyń qabirine baryp, bir tal fıalka gúlin julyp, tós qaltasyna salady. Arada kóp ýaqyt ótpeı uly qolbasshynyń ózi de mert bolady, – dep ákem áńgimesin aıaqtady.      

Sheshem: – Kim biledi, Burymdy da ajal gúli molaǵa qaraı tartqan shyǵar? – dedi qamyǵyp.     

– Áke, ajal gúli molada qysta da óse me? – dedim.

Bala kezde týylǵan kúnim qysta bolǵandyqtan, ári appaq kıimin kıetin dalany súıetindikten osy mezgildi qatty jaqsy kórýshi edim.  

Ákem meniń sózimdi estimegendeı qabaǵyn túıip, únsiz qaldy.  

                                               *        *     *

Bala kezimde barǵan zırat musylmandar da, hrıstıandar da jerlengen aralas mola eken. Kókelerimniń beıitin kórgen emespin. Olar aýyldan áldeqaıda qashyq zırattan máńgilik mekenderin taýypty.

Aýylǵa barǵan saıyn sheber qylqalam ıeleri sala almaıtyn ádemi kartınalar kóz aldymnan tizbektelip ótip jatady. Sol kartınalardyń artynan «meni umyttyń ba?» dep qyp-qyzyl ajal gúlin ıiskep, birde kúlimsirep, birde muńaıyp turǵan Burymdy kórem. Qaıran, erke Burym, sen maǵan sol kúni gúldi emes, ajaldy qımaǵan ekensiń ǵoı. Oınap júrip zıratqa senderdi ertip barǵan men edim. Burym, keshirshi meni. Men ol kezde aǵalarymdy uıqysynan oıatatynyma senýshi edim. Qanshama jyldar ótti. Kókelerim uıqysynan oıanar emes...

   Aıagúl MANTAI