- Muhtar aǵa,  qazaq ultynyń tarıhtaǵy demografıalyq saıasaty  týraly azkem sóz qozǵasańyz?

- Kóptik – yrys ekenin, eldiń baıandy tirshiliginiń kepili ekendigin ata qazaq tym jaqsy bilgen. Soǵan oraı, ózi qatarlas eshbir halyqta bolmaǵan asa utymdy demografıalyq saıasat qalyptastyrǵan. Birneshe qatyn alý, qyzdyń – nekesiz, jesirdiń – baısyz qalmaýy, kóp balaly shańyraqqa umtylý – ishki múmkindikti sarqa paıdalanýdyń kórinisi. Budan basqa, tótenshe amaldar da ádet-ǵurypqa engen. Atap aıtqanda, joryq, soǵys kúnderinde jat jurttan qyz, kelinshek – jas áıelderdi kóptep ákelýmen qatar, es bile qoımaǵan kishkentaı balalardy oljalaý jáne alalamaı, týǵan ul retinde ósirip baǵý, tıesili enshisin berip, teń qatarǵa jetkizý dástúri keńinen etek alǵan. Sonymen qosa, shabyndydan kelgen, aýyl-úı ishinde kúndelikti sharýa, mal baǵýǵa jegilgen qaıratty jigitter de máńgi-baqı qul bolyp qalmaǵan, belgili bir ýaqytta úı tigip, otaý kóterip, qatarǵa qosylǵan, odan týǵan balalar rýdyń tolyq dárejeli múshesi sanalǵan. Endigi bir ónimdi tásil – jeńilgen jurttyń jekelegen shańyraǵyn ǵana emes,  tutas aýyldaryn kóshirip ákelip, birjola sińirý. Nemese arǵy bettegi dushpannan kúshpen yǵysyp, pana suraı kelgen toptar tutas rýlar. Arada eki-úsh ata ótpeı-aq bulardyń bári de qatardaǵy qazaqqa baınalyp, belgili úlken  bir rýdyń quramyna enip otyrǵan. Reseı bodandyǵyna ótkennen sońǵy jerde patsha qysymynan qashqan, ártúrli taǵdyr jetelep ákelgen, arǵy tegi týys qanshama jan qazaq arasyna ornyǵyp, óziniń ǵana emes, bolashaq urpaqtarynyń da taǵdyryn qazaqtandyrǵan. Qaıran qazaq, darqan qazaq, keń qazaq bárin de rıasyz qabyldap, ózine sińirip ala bergen. Sonyń arqasynda kóbeıip qana qoımaǵan, genetıkalyq qoryn da baıyta túsken. Óstip áldeneshe ǵasyr qazaq baıdyń kól-darıasyna san salaly bulaqtar taraptan kelip qosylyp jatqan.

- Al sovettik qyspaq zamanynda bul úrdis qanshalyqty óz jalǵasyn tapty?

- HH ǵasyr, sovettik qyspaq zamanynda ata qazaq táýbasynan jańyldy. Bótendi baýramaq túgili, óziniń barynan aıryla bastady. Buryn bir pushpaǵy ǵana Qytaıǵa ketse, endi Reseı shegindegi aǵaıynnyń ózi birneshe Respýblıkaǵa bólindi. Qazaq atymen qalǵan eldiń ózi tý-talaqaı bolyp, halqynyń jarymynan astamy ashtan qyrylyp, taǵy birazy shet jurttarǵa bas saýǵalap, ortasynan oıylyp, taqaýdaǵy júz jylda ońalmas aýyr apatqa ushyrady. Áıteýir, ornynda bar ońalar degendeı, ildaldalap es jıyp, qaıtadan ósip-ónip, kúnkóristik, shúkirge taqaý jaǵdaıǵa jetken eken. Aqyry qaıyr bolyp, táńiriniń syıy táýelsizdik kelipti. Endi, shyn mánisindegi irgeli el bolý úshin qaıtadan quralý kerek edi. Bútin halqyńyzdyń úshten biri jańa ǵana tý kótergen ataýly memleketińizdiń sheginen tysqary jatyr. Bul jaǵdaı táýelsizdiktiń alǵashqy kúnderinen bastap-aq qazaq zıalylarynyń kókeıinde, tipti, ókimetińizdiń óziniń nazarynda turdy. Óziniń bas ordasynda basym kópshilikke aınalý – ultymyz úshin ómirlik máni birinshi kezekte turǵan, eń mańyzdy másele bolatyn.

- Jalpy, álemdi titiretken «Keńes ókimeti» óziniń «súıikti» halqy qazaqqa ne berdi?

- Sovettik bılik jyldarynda qazaq áýeli ashtyq apatyna ushyrady,  sodan soń týǵan jerinen tobymen qonys aýdarýǵa, jat jurtta boı jasyrýǵa májbúr boldy, atyldy, aıdaldy, alty alasy joq jıhan soǵysyna toǵytylyp, alǵy shepte taǵy da qyryldy, az-maz tynyshtyq ornaǵan zamannyń ózinde joqshylyq jeńip, aýrý-syrqaý jaılap, tabıǵı ósimniń ózi shekteldi, osynyń bári az bolǵandaı, bas kótertpeı, birjola otarlaý úshin jetpis jyl boıy qazaq jerine slaván násildi jurtty júz myńdap qonys aýdartyp, aqyry áldeneshe mıllıonǵa jetkizip, olarǵa barlyq jaǵdaı jasaldy, buǵan qosymsha, ımperıanyń eýropalyq batys bóligin óktem ulttyń máńgilik ıeligine aınaldyrý úshin musylman tekti qanshama halyq túp-tamyrymen qopara kóshirilip, taǵy da qazaq qonysyna shashyldy – nátıjesinde 1959 jylǵy Búkilodaqtyq sanaqta qazaqtar ózderiniń myń jyldyq ata qonysy Qazaqstan shegindegi halyqtyń nebári 29 paıyzy, ıaǵnı úshten birine de jetpeı qaldy. Sóıtip qazaq óz elinde san jaǵynan ǵana emes, adamdyq quqyq, kisilik esep turǵysynan alǵannyń ózinde ekinshi emes, úshinshi de emes, eń tómengi násil – besinshi, altynshy suryptaǵy, eń qunsyz halyqqa aınaldy. Qunsyzdyǵymyz sonshalyq, ulttyq qasıetten aıyrý, otarlaý saıasaty joǵarǵy, sovettik, partıalyq bılik turǵysynan aıryqsha arsyzdyqpen, ashyqtan-ashyq júrgizildi, al beıresmı jaǵdaıda, kúndelikti turmysta, qazaqtyń kemshin ekendigi, qor, sorly, eshqandaı quqyqsyz ekendigi óktem, jaýlaýshy jurt tarabynan aıaq attaǵan saıyn kózge shuqyp, nuqyp kórsetilip otyrdy. Túbegeıli jeńiske jetken óktem halyq ókilderi, tipti, basqa, túgelge jýyq orys jaılaǵan qalalardy aıtpaǵanda, astana Almatynyń ózinde qazaqtardyń kóshede, qoǵamdyq kólikterde óz tilinde sóıleýine tyıym salýǵa tyrysatyn boldy. Barlyq kelimsek ataýly kúndelikti ómirdiń barlyq salasynda qazaq tekti nyshandardy tapaý, qazaq namysyn qorlaýdy ádepki qaǵıdaǵa aınaldyrdy. Jáne qıt etse, qazaqtyń azdyǵyn betine basatyn. Sondyqtan da az-maz namysy bar, urpaǵynyń qamyn oılaǵan, bolashaq tirshilikten úmitti qazaq ataýly týǵan halqymyzdyń óz jerinde kópshilikke aınalýy – barlyq bolmasa da, birtalaı máseleniń ózinen-ózi sheship beredi dep bildi.

- Táýelsizdik tusyndaǵy  qandastar  máselesi  týraly ne aıtasyz?

- Táýelsizdik ornaǵanda sol ormannyń tezinen júzege asýyna barlyq jaǵdaı týǵandaı kórindi. Soǵan oraı, respýblıka basshylyǵy da bul iske oń peıilmen qarady. Dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıy ótkizildi. Syrt elderde, onyń ishinde keshegi sovetter sheginde qalǵan aǵaıyndar jekelep qana emes, tobymen kóship kele bastady. Ashyq aıtylmaǵanymen, sirá, belgili bir deńgeıdegi memlekettik baǵdarlama jasaldy. Onyń aıqyn kórinisi - Mońǵol ulysyndaǵy baýyrlarymyzdy uıymdasqan túrde ata jurtqa qonystandyrý boldy. Túrkmendegi, qaraqalpaqtaǵy qazaqtar japyrlap kóship jatty. Ózbekstan sheginde de qozǵalys bar. Reseı qazaqtary da qobaljı bastady. Qytaıdaǵy qazaqta da usharǵa qanat joq. Sóıtip, syrttaǵy halqymyzdyń óz ata jurtyna, naqtyraq aıtsaq, bári de ata jurtta otyr, óziniń derbestik týyn kótergen bas ordasyna jappaı bet burýy, údere kóshýi kún tártibinde turdy. Bul bárinende mańyzdy bolatyn.

- Jón eken, mundaı jaǵdaıdy syrtqy jáne ishki kúshter qalaı qabyldady?

- Mine, osy kezde... ózderi de qaýsap, birjola ydyraýǵa shaq otyrǵan Reseıdegi ımperıalyq kúshter, onyń syrtqy kórinisi bolyp tabylatyn, burynda «ortalyq» sanalǵan gazet, jýrnal, radıo, teledıdar – bir sózben aıtqanda, otarshyl aqparat kózderi oıbaı, attanǵa toly qoqan-loqqyǵa kóshti, ol az bolǵandaı, táýelsiz atalatyn eldiń óz ishinde shyǵyp jatqan orys tildi baspasóz, ásirese, dókir shovınızm ǵana emes, arsyz rasızmniń jarshysyna aınalǵan «Karavan», «Kazahstanskaıa pravda» gazetteri kúsh aldy. «Qazaqstan ókimeti respýblıkada tarıhı qalyptasqan demografıalyq tepe-teńdikti buzǵysy keledi, kóp ultty eldi túgeldeı qazaqtandyrǵysy keledi, bul ne sumdyq!» degen aıqaı kóterdi. Álbette, mundaǵy jandaıshaptardyń, andaǵy óktemderdiń artynda tarıhty keri burǵysy kelgen ımperıalyq otarshyl kúshter tur edi jáne baspasózdegi noqy men dúbir – onyń syrtqy, sypaıy ǵana kórinisi bolǵan tárizdi. Biz arǵy, joǵarǵy Reseıdegi jýan bıliktiń bergi, tómengi demeıik, áli býyny bekimegen jas bılikke, jarlyq, nusqaý demeıik, qandaı aǵalyq keńes bergenin bilmeımiz. Múmkin, eshkim dońaıbat jasamaı-aq, kúshiginen talanyp, bárine kóndikken sorly basymyz, óz-ózimizden-aq jannan túńilip, burynǵy qojaıynnyń yńǵaıyna jyǵyla bergen shyǵarmyz. Qaıtkende de ókimetimizdiń áýelgi aryny sý sepkendeı basylyp qaldy. Árıne, kóshi-qon toqtalsyn degen pármen bere almaıdy, bastalyp ketken is óz aǵynymen júre beredi, tek endi bul tarapta aıtarlyqtaı jany aýyra qoımaıtynyn baıqatty.

- Al, sol aǵylyp kelgen oralmanǵa atqarýshy bıliktiń kórsetken qurmetine kóńilińiz tola ma?

- Jany aýyrmaıtyny, kerek deseńiz, ashyq qarsylyǵy qaıta oralǵan qazaqtarǵa basqany bylaı qoıǵanda, azamattyq berý máselesinen aıqyn ańdaldy. Túptep kelgende, qolda turǵan nárse ǵoı. Al biz toqsan túrli, kóbine-kóp qısynsyz anyqtama surap, sergeldeń azapqa saldyq ta qoıdyq. Reseıden qaıtyp kelgen tekti násil – orys aǵaıyndar úsh aı ishinde pasport alyp úlgeredi eken. Al óz ata jurtyna oralǵan, násili tómen qazaq aılap emes, jyldap júredi, ómirin tozdyryp, óksýmen sharshaıdy, mine,aldy bir múshel – on eki, on úsh jyl boldy, áli kúnge pasportqa jetpegen qazaqtar bar. Al jańadan kele jatqandardy qıamettiń qyl kópiri kútip tur. Qaı mekemege barsa da, qaptaǵan shiret, qorlyq sóz, dókir qabyldaý. Bul – áıtip-búıtip Qazaqstanǵa jetkenderi. Al syrttaǵy aǵaıyn... Ózbekstannyń suraýsyz, qunsyz qazaqtardy qorlaıtyn óz zańy bar. Qytaı – áýelden álemdik ımperıa, kúsh-qýatyna senedi, saıasaty berik, sondyqtan da ózbektegi sholtań ókiresh joq, jymıa kúlip otyrsa da sheńgeli berik. Bul baǵytta ókimet, nızam tarabynan qoıylǵan tosqaýyldy aıtpaǵanda, bizdiń tıesili konsýldyq mekemelerde bekigen ókilderimizdiń áreketi, naqtylap aıtsaq, eshkimge de qupıa emes paraqorlyǵy men eshqandaı adamgershilik mádenıetke syımaıtyn joıdasyz dókirligi, qytaı men uıǵyrǵa kelgende jibekteı esilip, qazaqty kórgende atasynyń qunyn qýǵandaı betpaq astamshylyǵy ol jaqtaǵy  jurtymyzdy birjola pushaıman,  músápir kepke túsirip otyr. Bizdiń elimizde qalyptasqan, kez kelgen qyzmet ornyn aqsha saýatyn kiris kózi, jeke bas paıdasyna arnalǵan qazyna kilti dep esepteıtin, dertti sanadan týǵan kembaǵal dástúr dál osy, shet eldegi qazaqtarǵa qatysty mekemelerden syrt bolsa ǵoı. Joq. Eń tıimdi jer dep, eń jigerli jebirlerin jiberetin sıaqty.

İİ bólim

-          Muhtar aǵa, odan beri de biraz ýaqyt ótip ketti ǵoı, dál qazirgi jaǵdaı týraly ne aıtasyz?

-         Aıta berse, oralman máselesi, ıaǵnı, ultymyzdyń tarıhı bolashaǵy týraly ýaıym, qaıǵy bastan asady.  Óz qolymyzda, Qazaq Respýblıkasynyń ǵuzyrynda turǵan, eshqandaı shyǵynǵa túspeıtin, árbir qazaqqa daýsyz tıesili azamattyq, ıaǵnı pasport máselesi osynshama shyrǵalań bolǵanda qalǵan, túptep kelgende qarajatqa baryp tireletin jaǵdaılardan ne úmit, ne qaıyr, sharshap, shaldyǵyp, jannan túńilip júrip, aqyry túbinde azamattyq alǵan oralmannyń ózine baspana kerek, kúnkóris kerek. Osynyń bárin jınap qoıǵanda aǵaıynshylyq yqylas, týystyq peıil, adamgershilik kózqaras qajet. Eń jetimsiz, eń qıyny osy eken.

Óıtkeni... syrttaǵy qazaqtyń bas ordasyna kóptep oralýy, baıyrǵy jurttyń óz qonysynda basym kópshilikke aınalýy – áıteýir, qaltyrasa da qalam ustap otyrǵan, bes-alty jazýshyǵa jáne ulttyq sanasy bar birli-jarym zıalyǵa kerek sıaqty. Arnaıy mindet júktegen ókimet mekemeleri sonshama kerenaý shyqqanda, jergilikti, qarapaıym qazaqty túgelge jýyq kesir demeske bolmaıdy. Kóbinde, ortamyz tolsa dep otyrǵan eshkimde joq. Keshe ústine basyp kirgen orys turypty ǵoı, ármen men grek, kúrd pen káriske deıin hosh kórgen, qaıdan keldiń, nege keldiń dep suramaǵan, áıtip-búıtip jaǵý, kóńilin tabýdy ǵana oılagan ortaqshyl qazaq endi búgin, eki ókpesin qolyna alyp, júregi lúpildep ata jurtyna jetken qandasyna qyr kórsetedi. Aýyl ákimi: «Sender qaıdan keldińder? Nege keldińder? Seni men shaqyrǵam joq!» dep aıqaılaıdy. Ózderi de qaıyrshy bolyp, sińirine áreń ilinip otyrǵan qalǵan qazaq kóńili tússe syqpyrta boqtaıdy, qyrsyǵy ustasa jabylyp sabap alady. Tóbeleste kúshi jetpeı bara jatsa, óziniń úırenshikti orys aǵaıyndaryn kómekke shaqyrady. Bul jaǵdaı, tipti, anaý bir jyldary, joǵary mártebeli qazaq sheneýnigi tarapynan maqtanysh retinde, Qazaqstanda qalyptasqan ulttar dostyǵynyń jarqyn kórinisi retinde aıtylǵany esimizde. Jetisken ekenbiz. Erteń sol esalań qazaq jańaǵy esti oryspen qosylyp alyp ózińizdi sabasa qaıter edińiz? Eger osylaı kete berseń, sóz joq ondaı kún de alys emes.

-          Óz qany, óz baýyryn jat kórý qazaqqa tán be, osy...

–        Mine, masqaranyń ózi maqtanysh bolatyn jańdaıǵa jetippiz. Endi ne qaldy? Jaraıdy, orys pen qazaqtyń buzyǵy qosylyp, beıkúna bir qazaqty sabasa, shetin oqıǵa eken. Alystan kelgen qazaqqa aýyldaǵy qazaq qysym jasasa, ol da bir aqymaqtyń isi. Biraq elim dep jetken oralman mundaǵy qazaqqa nege jat bolyp kórinedi? Orys-oraman nege jat emes? Nege  deseńiz... Bizdiń qalyptasqan túsinik, sanaǵa birjola orynaqqan uǵym boıynsha, qazaq emes jurttyń bári – qojaıyn. Qazaqtyń bári – qul. Qul qashanda qulǵa táýeldi. Qul qashanda ózi tektes quldy qorlaǵysy kelip turady. Óziniń qunsyzdyǵyn búrkemeleý úshin. Kózi kórmese de, qasynda turmasa da dástúrli qojaıyn arqyly quldyq paryzyn quldyq mindetin óteý úshin. Aqıqat shyndyq osy.

Joǵaryda biz arnaıy toqtalǵan, eshbir jurtta, eshbir tarıhta bolmaǵan, belgili bir jurttyń ózin-ózine aıdap salǵan, «qazaqtyń jaýy –qazaq!» degen uran qaıdan shyqty? Basqaǵa áli kelmegen qorlyqtan, ózin-ózi kem sanaǵan quldyqtan. Eldiń tiregi, ulttyń qamqory bolýǵa tıis parlament nege qazaqqa qarsy – birinshide, qazaqtyń jerin talapaıǵa jiberý  týraly,   ekinshide, sol qazaqtyń óz tilinde sóıleýine toqtaý salý týraly daýys berdi? Keshirińiz, bıliginiń kushtiliginen emes, quldyǵynyń kúshtiliginen. Tipti, kez kelgen quqyqtyq júıe boıynsha, kez kelgen kisiniń (aıypkerdiń) ózine qarsy ózi kýálik berýi zańsyz dep tanylady ǵoı... Al biz ózimizdi ózimiz darǵa tartýǵa, butarlap shabýǵa, ıtke talatýǵa,  qorlyq ólimge kese beremiz? Munyń bári – qazirgi kezde jer álemde joq quldyq sananyń klasıkalyq kórinisi. Mundaıda, «áıtkenmen, keıbir jaǵdaıda», «kóp bolmasa da, qaısybir jerde», «sırek te bolsa» ushyrasyp qalady... dep keshirim suraǵan eskertpe aıtylady, sodan soń, baıaǵy partıa, kásipodaq jınalystarynda qalyptasqan jora boıynsha, «osyndaı kemshilikterge qaramastan» dep, máımóńkeleı bastaıdy. Sol, qatesiz qaǵıdany qaıtalaıyq.

Árıne, barlyq jerde, jappaı etek alǵan kesel emes. Biraq dertti qubylys, qaterli syrqat ekeni taǵy kúmánsiz. Soǵan qaramastan, halqymyzdan, jalpaq jurttan úmitimiz zor. Áıtpese, osynyń bárin tizbelep, taýsyla jazyp áýre bolmas edik. Bizge de tynyshtyq kerek. Áıtkenmen, kóziń kórip otyrsa, jalpyǵa belgili kinaratty qalaı aıtpassyń. Ýh... Ántek sózderimiz úshin keshirim surap boldyq. Endi ary qaraı tartamyz.

–        Áýel bastan qazaq osylaı ma edi?

– Joq. Qazaq baýyrmal edi. İzgi edi. Kisiligi zor, adam ataýlyǵa janashyrlyǵy mol edi. Ótken zamanda ǵana emes, kúni keshe ǵana. 62-jyly arǵy betten el aýdy. Bes-on kisi emes, ondaǵan myń, uzyn sany shırek mıllıonǵa taqý qalyń qazaq. Odan buryn, shamasy 55-jyldan bastap, jekelep te, tobymen de óte bastady. Aǵaıynsyrap otyrǵan halqymyz aryp-ashyp kelgen baýyrlaryn qalaı qarsy alǵany esimizde. Sol, arydan aýǵan, otanyna oralǵan qazaq eselep ósip, shyǵys bettegi Óskemen, Semeı, Taldyqorǵan, Almaty – qazaqsyrap otyrǵan birneshe oblysty ulttyq apattan aman alyp qaldy, qazirgi urpaǵyna qarap, qashan, qaıdan kelgenin ajyrata almaısyz. Áýelden, biryńǵaı, birtutas, ajyraǵysyz qazaq qoı, biz jat jurtta ósken turmys kebin aıtyp otyrmyz. Qalyń qazaqtyń ortaıǵan darıasyn túgel toltyrmasa da, birshama ońap tastaǵany kúmánsiz edi. Al tıisinshe, shyn peıil, ystyq yqylaspen qabyldaǵan sebebimiz... bulardyń bári qazaq bolǵandyqtan ǵana emes eken. Joǵary bılik tarapynan pármendi nusqaý túsken. Kelgen bosqyndardyń bári tıisinshe jaqsy  qabyldanyp, jergilikti jerde qajetti jaǵdaı týǵyzylsyn! – degen. Al, osydan soń tyńdamaı kór. Basshylar oryntaǵynan qýylady, basqalar nesibe, jumysynan qaǵylady, abyroı-ataqtan ǵana emes, partbıletten, ıaǵnı, bar bolashaǵynan aırylady. Sondyqtan shurqyrap qabyl aldyq. Jáne, ǵuzyrly jarlyq boıynsha, eshkimniń yshqyryn aqtarma-aq, aınalasy eki-úsh aıdan ozdyrmaı, túgel (serpastyı, molotkastyı, sovetskıı» – balǵa-oraqty sovettik pasport alyp shyqty. Mine, ókimettiń kúshi! Tek ókimet qana emes. Ol kezde keshegi asharshylyqty, el aýǵan zobalańdy, qyrǵyn soǵysty – túptep kelgende, qazaqtyń basyna túsken barlyq qıyndyqty kózimen kórgen, nemese áke-sheshesi, ata-ájesi, aǵaıyndas jurttan óz qulaǵymen estip qanyqqan aǵalarymyzdyń tórt kózi túgel edi. Qazaqy baýyrmaldyq sana, ulttyq ádet-ǵuryptan kete  qoımaǵan, peıildi, meıirli qazaq. Sol zamandaǵy gazet tilimen aıtsaq, ókimet pen halyqtyń birligi osyndaı tamasha ári úlgili nátıjege jetkizdi.

–        Endi qazir she?

–        Qazir Ókimet – ózińizdiki. Qandaı jarlyq shyǵarsa da eshkim qolynan qaqpaıdy. Halqyńyz orynynda. Ol zamanda 3 mıllıonǵa ilinbeı jatsa, qazir eselep ósip, toǵyz mıllıonnan erkin asqan. Qazaq memleketi, qazaq ókimeti, qazaq jurty. Mysaly, táýelsizdiktiń 13 jylynda otanǵa oralǵan qazaqtyń jıyn quramy – baıaǵy, sovettik 1962 – bir-aq jyl, eki-aq aptada shekaradan asqan, halyqtyń sanynan aspaı jatýy qalaı? Bar másele qarajatqa tirelip tursa, darıa bolyp aǵyp jatqan munaıdyń aqshysy qaıda? Qazaq jurtynyń álemdegi bólinis yńǵaıyna qaraı, mundaǵy halyqqa eki esesi, andaǵy halyqqa bir esesi dep keńinen kespeı-aq, mol dúnıeniń onnan, tipti jıyrmadan bir bóligin eldiń bolashaq ıgiligi – bar qazaqty ata jurtqa jınastyrý maqsatyna paıdalansa qaıtedi? Qarajatyńdy qımasań, óz betimen kelip jatqan aǵaıyn tym qursa azamattyq alýǵa kedergi keltirme. Ókimetimizge aıtyp otyrmyz.

–        Ókimettiń eńbegi, múlde, joqqa tán be, sonda?

–        Taǵy da kishilikpen eskerte keteıik, budan burynǵy ókimetimiz shekten shyqqan áıkápir emes edi. Oralmandarǵa kvota, kelisimdi qarajat ta bergen. Arnaıy qurylǵan kóshi-qon máselesimen aınalysatyn mekemeler tıesili tizim boıynsha kóshirip ákelip, shamasynsha ornalastyrǵan.

Munyń bári jón edi, bári jaqsy. Biraq jetkiliksiz. Kvotańyz da, qarajatyńyz da, basaqadaı jaǵdaıyńyz da. Eń jetimsizi... yqylas-peıil bolyp tur. Ókimetti aıtpaımyn, ókimet degenińiz – mashına, jarlyq beriledi, áıtip-búıtip sharýasyn jasaıdy. Men ózimizdiń, Abaı atam áıgilegen «qalyń el – qazaǵymyz» jóninde aıtyp otyrmyn. Aınalyp kelgende, ókimetimizdiń ózi halyqtyń kóńil aýanyna qaraýǵa tıis qoı. Máselen, sol qazaqtyń  ulttyq talap-tilegine. Búgingi jurtymyzda mundaı ózgeshe talap – ıaǵnı, ultymyzdyń bolashaǵyna, týrasyn aıtqanda el bolyp turý-turmaýyna tikeleı qatysty syrtqy mıgrasıa sonshama sheshýshi másele dep tanylmaı otyr. Birli-jarymdap kelip jatqan aǵaıyndarymyzdyń qalalarda tıesili mekeme esigin tozdyrǵan qorlyq ótkeli, aýylda seni kim shaqyrdy degen dóreki aıqaı astyndaǵy aýyr tirshiligi basqasha kesimge jol qaldyrmaıdy. Ulttyq sanadan ǵana emes, kez kelgen, tipti, eń tómengi satydaǵy jan ıesine qatysty, ózin-ózi saqtaý túısiginen de aıyrylǵan degen osy emes pe. Til bilmegender – máńgúrt desek, tilin bile tura eshteńe uqpaǵandardy ne deımiz! Endi qaıda bardyq?

«Ultsyzdaný urany» kitabyn qolyna alyp, Muhtar aǵasymen áńgimelesken

Qumar Jumahan