«Mınıstr» jaryqqa shyqqaly kóp bola qoıǵan joq. Juqaltań kelgen shaǵyn kitapty ádebı orta baǵalap ta úlgerdi. Ádebı orta bilgenimen, qalyń kópshilik Erbolattyń kitabymen jaqsy tanys pa? Jazýshynyń kitaby nege jekelegen adamdardyń kómegimen jaryq kórdi?
Memlekettik tapsyrysqa nege ilikpedi? Jas jazýshylardyń qatarynda Erbolattyń esimi nege kóp atalmaıdy? Bizdiń búgingi keıipkerimizden bilgimiz kelgeni de – osy. 
– «Ádebıetti ádebı orta emes, je¬kelegen adamdar jasaıdy» deıdi. Bul qanshalyqty shyndyq?
– Jekelegen adamdardyń ja¬saı¬tyny ras. Abaı «Kópte aqyl joq, ebin tap ta jónge sal» deıdi. 
– Jekelegen adamdar jaz¬ǵa¬ny¬men, ádebı orta qabyldamasa, onyń ádebıetke sińe almaıtyny taǵy bar emes pe?
– Jeke adam jasaıdy, ony ba¬ǵa¬laıtyn – ádebı orta men oqyr¬man. Taǵy bir nárseni eskerýimiz ke¬rek: ádebıettiń belgili bir kezeńi bo¬¬lady. 18-19-ǵasyrdaǵy roman¬dar¬dyń órkendep turǵan dáýirinde Che¬hov, Týrgenev, Tolstoı, Dos¬toevs¬¬kıı, Gorkıı sıaqty jazýshylar ádebıetke qatar keldi. Fransýz áde¬bıetinde de sol úrdis boldy. Aǵyl¬shyn ádebıetine de tán úrdis bul. Ádebı ortaǵa tolyq bir býyn kel¬genimen, ol jazýshylardyń ár-qaısysyna tán ózindik qoltań¬ba¬la¬ry bar. Jekelegen adamdar jasaıdy deýiniń syry osynda. 
– Qazaq ádebıetiniń altyn ǵasy¬ryn¬da týǵan ádebıetpen tolyǵymen ta-nysa aldyńyz ba?
– Arǵy bette júrgenimde kitap¬ty kóp oqydym. Ásirese, qazaq áde¬bıetiniń ókilderin jibermeýge ty¬rystym. Áýezovtyń «Abaı jo¬ly», Músirepovtyń, Muqanovtyń, Nurpeıisovtyń shyǵarmalary ep¬tep arǵy betke bardy. Qazaqstanǵa kelgennen keıin qazaq ádebıetimen júz paıyz tanystym dep aıta al¬maımyn. Onyń sebebi nede deseńiz, ádebıetti júz paıyz oqýdyń qajeti joq . Óıtkeni qazaqta myńǵa jýyq ro¬man jazylsa, sonyń bes-altaýy ǵana tarıhta qalady. Qalǵany tarıh kóshinen qalyp qoıýy da múmkin. 
– Máselen, qandaı shyǵarmalar oqy¬lady?
– Talǵampaz oqyrman retinde Muh¬tar Áýezovtyń áńgimeleri men Beıimbet Maılındi eń oqylymdy shyǵarmalardyń qataryna jat¬qy¬zar edim. Meniń kemshiligim – Maı¬lın¬men kesh tanysqanym. Qatar¬las¬tarymnyń kóbi Beıimbetti jıi aı¬tatyn. Beıimbetti jastyqpen, al¬byrttyqpen oqýdyń qajeti sha¬maly. Adam es toqtatyp, aqyly kir¬gennen keıin ǵana Beıimbetke barýy kerek. Óıtkeni Beıimbet ja¬lań satıra emes. Bul ashshy sarkazmǵa, ýytty qaljyńǵa qurylǵan ómirdiń shyn¬dyǵy. Muhtar Maǵaýın, Ábish Ke-kilbaev, Tynymbaı Nurmaǵam¬be¬tov¬tyń álemdik klasıkalyq shy¬ǵar-malarmen salystyra alatyn kór¬kem dúnıeleri bar. Máselen, Ábish Kekilbaevtyń «Hansha Darıa hı¬kaıasyn» erekshe atar edim. Muh¬tar Maǵaýınniń kópshilik «Ala¬sa¬pyran» men «Jarmaǵyn» jıi ataı¬dy. Kerisinshe, «Arhıv qupıasy», «Qara qyz» ben «Shahan sherisiniń» jóni bólek. Tynymbaıdyń «Mesh¬keıin» kóbirek atap jatady. Onyń eń myqty dúnıesi «Shashýbaı» men «Bóribaıdyń tymaǵyn ıt alyp qash¬qan qysy» erekshe. Álem áde¬bıetimen deńgeıles shyǵarma qazaq ádebıetinde jeterlik. Óz basym ta¬rıhı shyǵarmalardy oqymaımyn. Ashyǵyn aıtýymyz kerek, tarıhı shyǵarma belgili bir kezeńde kerek boldy. Táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary urpaqqa tarıhty tanytý úshin mundaı kórkem dúnıe jazylýy tıis edi. 
– Máselen, biz biletin fransýz, aǵyl¬shyn, orys, bolmasa ózge álem áde-bıetiniń negizin qalaǵan ádebıet¬shilerdiń shyǵarmalarynyń dúnıege kelgenine de bir-eki ǵasyr ótti. Soǵan qaramastan, sol ádebıet kótergen ta¬qyryp áli de ómirsheń. Ne sebepti?
– Máselen, Gogoldi alaıyq. Go¬gol kóp pesa jazǵan joq. «Sha¬ǵala», «Vaná aǵaı» sıaqty pesa¬lary áli kúnge teatr sahnasynda jú¬rip jatyr. Álem sahnalarynda jıi qoıylady desek, artyq aıt¬qan¬dyq emes. «Revızordy» alaıyq. Qa¬zaq teatrynda «Revızor» sahna¬lan¬sa, sol spektáklden ózimizdiń taǵdyrymyzdy kórgendeı bolam. Óıtkeni olar naqty adamzattyń prob¬lemasyn jazdy. Ol shyǵar¬ma¬lardyń ómirsheń bolatynynyń se¬bebi osynda. Djek London qas¬qyr¬dyń tabıǵatyn qalaı berdi? Qytaıda da qasqyr taqyrybyna qa¬lam tartqan jazýshylar boldy. Sol shyǵarmalar Áýezovtyń «Kók¬seregi» men Djek Londonnyń shy-ǵarmasyna jete almaıdy. Dúnıege qasqyrdyń kózimen qaraı otyryp, shynaıy ómirdi jaza alǵan joq ózgeler. Bizde 20-ǵasyrdyń basynda qazaq ádebıetinde sumdyq úderis boldy. Jańa ádebıet qalyptasty. Júsipbek Aımaýytovtyń «Aqbilegi» – keremet roman. Tek ókinishtisi, ro¬mannyń sońy ıdeologıaǵa uryn¬ǵan. Beıimbet desek, «Shuǵanyń bel¬gisin» jıi aıtamyz. Odan góri «Atyl¬maǵan oq», «Kúlpásh, «Aı¬ran¬baı» sıaqty áńgimeleri myqty eke¬nin baıqamaı qalamyz. Osy áń¬gimelerdiń bári fransýz, aǵylshyn tiline aýdarylǵan kezde, álem tań¬danar edi. Beıimbet qyrshy¬ny¬nan qıylyp ketti. Zulmat jyldar jul¬maǵanda, Beıimbettiń qalamynan talaı-talaı shedevrler týar edi. Zul¬mat-zobalańnyń kesirinen qan¬shama romandar aıaqtalmady? Qan¬shama kórkem shyǵarma jazylmady? Qanshama qoljazbalar joǵaldy? HH ǵasyrdyń basynda jańa úderis alyp kelgen jazýshylardyń deni atylyp ketti de, kóktep kele jatqan ádebıettiń tamyry julyndy.
– Siz aıtqan aýdarma máselesi ózek¬ti ekeni ras. Qazaq ádebıeti álem til-derin bylaı qoıǵanda, qytaı ti¬line aýdarylǵan ba? Qytaıdaǵy qa-zaqtardan bólek, qytaı halqy qazaq ádebıetiniń ókilderin qanshalyqty biledi?
– Bizdiń ádebıet álem tanıtyn deń¬geıge jetken joq. Ótirik maq¬tanýdyń da qajeti shamaly. Kitap oqıtyn qaýym qazaq ádebıetin biledi. Onyń ishinde, ózińiz aıtqan qazaqtar ǵana. Al qytaılyqtar, onyń arasynda ádebı orta Abaıdyń óleńderin, qara sózderin ǵana biledi. Qazaq ádebıetiniń qytaı tiline aý¬darylǵany shamaly. Qazaqta myqty jazýshylar bar ekendigi týraly aı¬tylady, jazylady. Biraq olardy qalaı aýdaramyz degen másele shet qalyp qoıady. Minberdiń ber ja¬ǵyn¬da turyp aıtý ońaı. Sondyqtan qazaq ádebıetiniń álemge tarala almaýynyń basty sebebi osynda. Oǵan jazýshy kináli emes. Oǵan áde¬bı orta, oqyrman kináli. Máselen, Shyńǵys Aıtmatovtyń ádebı agenti bar. Ol Londonda turady. Qyrǵyz ádebıeti osyǵan múddeli. Ári bul bıznestiń kózi. Qazaqtyń qaı jazý¬shysynyń ádebı agenti bar? Taǵy bir másele, aqsha úshin jasalǵan shy¬ǵarma álemge tez tanylady. Ke¬zinde Balzak bir roman jazsa, oǵan qyrýar aqsha tólendi. Mopassandar qalaı paıda tapty? Orys ádebıe¬tinde de jazýshylardyń jaǵdaıy jaqsy boldy. Sondyqtan olar áde¬bıet úshin jumys istedi. Qazir qazaq jazýshylarynda jaǵdaı bar ma? Aq¬shasy joq, jaǵdaıy nashar. Son-da ne úshin jazady? Ádebıet úshin jazýdyń keregi bar ma? Amerıkada bir roman qyryq mıllıon taralym¬men shyǵady eken. Jazýshylary da eń baı adamdar. Qytaı men Japo¬nıa¬da da jaǵdaı solaı. Damyǵan mem¬leketter ádebıetten qarjy aıa¬¬maıdy. Olar rýhanıatty qurmet¬teıdi. Ári olar jazǵan shyǵarma birden álemniń birneshe tiline aý¬darylady. Ádebı agentter osy úshin jumys isteıdi. 
– Alǵashqy áńgimeni jazǵa¬nyńyzda neshe jasta edińiz?
– Alǵashqy áńgimemdi jetinshi sy¬nypta jazdym. Onda da áńgime ja¬zaıyn degen qulshynystan týǵan joq. Mekteparalyq jarysqa qa¬tys¬tyrý úshin muǵalimim qınap jaz¬dyrtty. Jarysqa ár synyptan bir bala qatysýy kerek. Sol sebepti, ádebıet muǵaliminiń tapsyrmasyn ǵana oryndadym. «Ókinish jasy» degen áńgime edi. Sol áńgimem una¬ǵan bolýy kerek, segizinshi synypta muǵalimim taǵy tapsyrma berdi. Ol joly «Araqkeshtiń taǵdyry» degen dúnıe jazdym. Alaıda, sol eki áń¬gimemen shyǵarmashylyǵymdy toq-tattym da, ánshilik jolǵa tústim. Qo¬lyma gıtara ustap, án aıta bas¬tadym. El arasynda «ánshi bala» de¬gen atym tarady. Qazaqstanǵa kelgennen keıin konservatorıaǵa túskim kelgen. Biraq qujatym durys bolmaı, aqyrynda QazUÝ-dyń fı¬lo¬logıa fakúltetine tapsyrdym. Tórtinshi kýrsta «Páter izdep júr edik» degen áńgimemdi jazdym. Sol áńgimeni gazet-jýrnalǵa jarıalaı al¬madym. Qatarlastarym ǵana jy¬ly lebizder aıtty. Sodan beri jaz¬ǵanym – 20-30 áńgime. Ózime salsa, sonyń bes-altaýyn ǵana alyp, qalǵanyn jyrtyp tastar edim.
– «Páter izdep júr edik», «Mı¬nıstr», «Kishi ǵylymı qyzmetkerdi» oqyp otyrsaq, taqyrybynyń deni – áleýmettik máseleler. Bul áńgime-le¬rińiz ózińiz páter izdep qınalǵan, ǵylymı qyzmet atqarǵan jyldardyń kórinisi sekildi kórinedi bizge. Solaı ma?
– Chehovtyń «Hameleony», Mo¬pas¬sannyń «Tompyshy» meniń áń¬gime jazýyma túrtki boldy. Adam¬zattyń taǵdyry birdeı. Ol fransýz, ol aǵylshyn, ol dvorán bolýy múm¬kin. Biraq taǵdyr ortaq. Sony oqyp otyryp, áńgime osylaı bola¬dy eken degen oı qalyptasty. Áń¬gime janrynyń kategorıasy solaı bolýy tıis sıaqty kórindi. Ekin¬shiden, bul naqty meniń basymnan ótken jaǵdaılar emes. Biraq kórgen dúnıelerim sebep bolǵany ras. Bir- de baraholkada turatyn baýyr¬larymnyń úıine barǵanym bar. Qýyqtaı ǵana páter eken. Kirgenimiz sol edi, qojaıyny «Nege adam qon¬dyrasyńdar?» dep aıǵaılap ketti. Aıadaı ǵana páterde turǵan baýyr¬larymnyń basyndaǵy sol hal kóńi¬lime qatty áser etti. Sodan úıge kel¬gen soń, «Páter izdep júr edik» de¬gen áńgime jazdym. Birde qonaqta otyrǵanymyzda, úıdegi úlken qarıa bizge «bir kishkentaı balany qoqys jáshigine tastap ketkenin» aıtyp, aýyr kúrsingen edi. Sol oqıǵa «Kúıeý balanyń» týýyna sebepker bol¬dy. Bes jyl ǵylymı ortada júr-dim. Bes jyl ómirim bosqa ketti. Zamannyń qıyn kezinde on segiz myń teńgege jumys istedik. Dańq izdep barǵanymyz joq. İzdeneıik dep bardyq. Barǵanymyzdy qaı¬teıin, ǵylymı ortanyń keıbir «ke¬¬leńsiz» kórinisteri kóńi¬li¬mizdi qal¬dyrdy. «Kishi ǵy¬lymı qyz¬metker» osylaısha týdy. 
– «Mınıstr» shyqqanǵa deıin áńgimelerińizdiń daq¬pyr¬ty kópshilikke jete qoıǵan joq. Tipti «Mınıstrdiń» ózi je¬kemenshik baspadan shyqty. Ki¬ta¬byńyzdy memlekettik tap¬sy¬ryspen shyǵarýǵa múmkindik bolmady ma?
– Kitap shyǵarý meniń oıym¬da da bolǵan joq. Ony óz aqshammen shyǵaramyn, shyqqan soń ony ta¬ratýym kerek. Sonyń bárin oı¬la¬dym da, qolymdy bir siltep qoıa sal¬ǵanmyn. Janymda shyǵarma¬la¬rymdy surap júrip oqıtyn dos¬tarym boldy. Olar meniń kem-ke¬tigimdi túzedi, aqyldaryn aıtty. Ómirden alǵan úlken marapatym da osy. Súleımen Demırel atyndaǵy ýnıversıtettiń  kafedra  meńgerýshisi Ulan Erkinbaıǵa únemi áńgime¬lerimdi poshtamen jiberemin. Ol oqyp, pikirin aıtady. Bir kúni ol: «Seniń jazǵandaryń bir kitaptaı bolyp qaldy. Sony jınaqtap, ki¬tap shyǵaramyn» dedi. Sóıtip, me¬nen bir tıyn da alǵan joq. Qatty muqa¬bamen bes júz dana shyǵarǵysy kel¬gen. Oǵan «juqalaý etip, tara¬lymyn kóbeıteıik» dep usynys tastadym. Kitabym juqa, sapa¬syz¬daý bolsa, oǵan kináli ózim. Bıyl «Jalyn» baspasynan kitabym qab¬yldandy dep estidim. Buıyrtsa, jaqynda jaryq kóretin bolar.
– Kórkem ádebıetti qajet¬sin¬beıtin búgingi oqyrman barda jazý¬dyń lázzaty bar ma?
– Kórkem ádebıet qajet bolsa, kór¬kem ádebıet turmystyq máse¬leńdi sheship jatsa, onda eshteńege alańdamaı, tek jazýmen ǵana shu¬ǵyldanatyn qalamger tabylar edi. Kórkem jazýmen túbegeıli aına¬lysyp otyrǵan adam joqtyń qasy. Qazir meniń jumysym joq. Tek tapsyryspen ǵana jumys atqara¬myn. Munyń bári neden? Muqtaj¬dyqtan. Shyn máninde, jazýdy tas¬tap, saýdagerlikpen aınalysýy¬ma da bolady. Óıtkeni saýdagerdiń balasymyn. Tuqym-tuıaǵymyzben saýdamen aınalysamyz. Biraq sol saýdaǵa esh qyzyǵa almadym. Ol kásipti atqaryp ta kórdim. Ádebıet úshin onyń bárin tastap kettim. Son¬dyqtan bireýge ókpe de arta al¬maısyń. Árkim óziniń súıikti ká¬sibimen aınalysýy tıis. Seniń shy-ǵarmańdy bireý oqyp, shyn súı¬sinse, shynaıy baǵasyn bildirse, so¬dan lázzat tabasyń. Ol seni jazý¬ǵa ıtermeleıdi. Ómirden erte ket¬ken bir dosym boldy. Birge óstik, birge oqydyq. Myqty kásipker ji¬git edi. Alǵashqy áńgimelerimdi iz¬dep júrip oqıtyn. Sol jigit ýnı¬versıtetti bitiretin jyly qaıtys bol¬dy. «Erbolat, jaz» dedi sońǵy ret. Sol sóz meniń qolymnan qala¬mym¬dy tastatqyzbaıdy. Eger jazý¬dy qoısam, dosymnyń aldyndaǵy qaryzymdy oryndaı almaǵanym... Al qalaı jazdym, jazǵandarym ádebıettiń kategorıalaryna saı ma, joq pa, oǵan baǵa beretin men emes. Ádebıetshi qaýym ózi anyqtaı ja¬tar. 

"Qamshy "silteıdi

Derekkóz: Aıqyn -aqparat