Mekemtas MYRZAHMETULY, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor:
Alashorda memleketiniń basshysy Álıhan Bókeıhan «Ultqa qyzmet etý bilimnen emes minezden» degen eken. Shynynda da asa bilimdi bolǵanymen ultqa bir tıyn paıdasyn tıgizbegen azamattar barshylyq. Alaıda sanaly ǵumyryn abaıtanýǵa arnaǵan Mekemtas Myrzahmetuly týraly bulaı deı almaımyz. Óıtkeni, ol ózi aıtpaqshy ıdeıalyq kúreste alǵan betinen qaıtqan emes. Sondyqtan da ǵalym osy qaısar mineziniń arasynda abaıtanýdyń shyńyna jetip otyr.
– Siz ómirińizdiń 60 jylyn qylyshynan qany tamǵan keńes úkimeti kezinde ótkizdińiz. Alaıda, soǵan qaramastan qandaıda bir másele bolmasyn oǵan ulttyq turǵydan qaraýǵa tyrysasyz. Keńestik ıdeologıanyń shyrmaýyna matalmaı, ulttyq bolmysyńyzdy saqtap qalýyńyzdyń syry nede?
– Menimen tel ósken urpaqtardyń deni máńgúrttengen urpaqtar. Óıtkeni, keńes úkimeti kezinde meniń ózim de máńgúrttengen bolatynmyn. Eń birinshi ret ınstıtýt bitirgennen keıin Tashkent qalasynda jumys isteýge barǵanda oıandym. Sebebi, raıkomda jumys istep júrgende «Saıası sabaq» degen pánnen ult máselesi jóninde lektor boldym. Al, raıkomda jumys istep júrgen qyzmetkerler osal adamdar emes. Sondyqtan, olardyń aldynda uıalyp qalmaý úshin ult týraly jazylǵan eńbekterdiń bárin oqydym. Sonda eń alǵash «ult máselesi elimizde túpkilikti sheshilgen» degen qorytyndynyń ótirik ekenine kózim jetti. Sebebi, Keńes úkimetindegi halyqtar qaǵaz boıynsha teńquqyqty bolǵanymen, is júzinde orystarǵa barlyq jaǵdaı jasalǵan eken. Sondaı-aq, aspırantýraǵa túsýime baılanysty Almaty qalasyna aýysyp, Baýyrjan Momyshulynyń úıinde úsh jyl turdym. Sonda Baýkeńmen áńgimelesýdiń arqasynda ózimniń kózqarasymnyń teris ekenin uǵyp, ustanymym 180 gradýsqa ózgerdi. Osydan keıin meniń zerttep júrgen taqyryptarym ózgerdi. Naqtyraq aıtsam, 1965 jyly kandıdattyq dısertasıamdy Abaıdyń shyǵysyna arnadym. Alaıda, 1949 jylǵy qaýly boıynsha shyǵysqa qatysty dısertasıa qorǵaýǵa resmı túrde tyıym salynǵan bolatyn. Iaǵnı, «shyǵys pen batysqa bas ıgenderdi talqandaımyz» degen urandy basshylyqqa alǵan Keńes úkimeti, orystan ózgege moıyn burǵandy unatqan joq. Al, men aǵynǵa qarsy júzip, osy taqyrypta dısertasıa qorǵaýǵa kúsh saldym. Áıtse de, bul jol ońaı bolǵan joq. Mysaly, buǵan deıin kandıdattyq dısertasıany qorǵaý ary ketse bir-eki saǵatqa deıin ǵana sozylatyn. Alaıda, Abaıdyń shyǵysy týraly qorǵaǵan kandıdattyq dısertasıam alty jarym saǵatqa sozylyp ketti. Degenmen, bul aıtys-tartystan dısertasıamdy aman-esen qorǵap shyqtym. Mine, osy oqıǵadan keıin «Bizge nege shyǵys taqyrybyn qorǵatpaıdy?» – degen suraq meni mazalaı berdi. Sóıtsem, bizdi Keńes úkimeti ıslam álemimen baılanystyrmaı, tamyrymyzdy kesip, tez orystandyrýǵa áreket etken eken. Alaıda, men qaýlyǵa qarsy jumys jasadym. Keıin Abaıdyń shyǵysynan tórt bólimnen turatyn doktorlyq dısertasıany resmı túrde qorǵadym. Atalǵan tórt taraýdyń biri «Abaıdyń shyǵysy Muhtar Áýezov zertterýinde» dep ataldy. Barlyq akademıkter «Dısertasıańnan Abaıdyń shyǵysyn alyp tastap, úsh taraýmen qorǵaı ber» – dep qarsy boldy. Áıtse de, men Abaıdyń shyǵysynan bas tartpaı kitap, monografıa shyǵarýdy jalǵastyra berdim. Atalǵan doktorlyq dısertasıamdy 8 jyldan keıin, ıaǵnı Gorbachevtyń qaıta qurý saıasatynyń arqasynda qorǵap shyqtym.
– Ulttyq bolmysty saqtap qalýdyń birden bir joly til ekeni belgili. Ókinishke qaraı, biz keńes úkimeti kezinde ózimizdiń ana tilimizden ajyrap qala jazdadyq. Qazirgi tańda keıbir zıalylar «Qudaıǵa shúkir, qazaq tiliniń máselesi ońalyp keledi» dese, endi biri kerisinshe, ana tilimizdiń jaǵdaıy múshkil degendi alǵa tartady. Siz osy eki toptyń qaısysynyń sózi durys dep esepteısiz?
– Meniń oıymsha qazaq tilin kúshpen úıretýge bolmaıdy. Sebebi, elimizdegi ózge ult ókilderiniń talap-tilegimen de sanysýymyz kerek. Qazirgi tańda elimizdegi qazaqtardyń úles salmaǵy 63 paıyz bolyp otyr. Al, endi bizdiń sanymyz 70 paıyzǵa jetkende máseleni basqasha qoıýǵa bolady. Jaqyn arada biz 70 paıyzǵa jetemiz. Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Qazaq tilin qoldanysqa asyqpaı-aptyqpaı engizeıik» – dep otyr ǵoı. Meniń oıymsha bul máselede Prezıdenttiń ustanymy óte durys. Sebebi, elimiz Qytaı men Reseı syndy alyp memleketpen kórshi bolyp otyr. Sondyqtan da, saıasatty ýshyqtyrmaý úshin birtindep qazaq tilin úıretý kerek. Óıtkeni, túptiń túbinde qazaq tili óziniń ústemdigin alady. Sol sebepti qazaq tiliniń máselesine alańdap bas qatyrmaımyn.
Alaıda, mendegi bir qorqynysh din máselesinde bolyp otyr. Ásiredinshilder «qazaqtarda 1991 jylǵa deıin taýhıt bolǵan emes» degen ustanymda. Shyn mánisinde, dúnıejúzi kápir bolyp turǵan kezde, ıaǵnı osydan 30 myń jyl buryn bizdiń babalarymyz bir qudaıǵa tabynǵan. Ókinishke qaraı, elimizde din bólinip bara jatyr. Kezinde biz dinı máseleniń ýshyǵyp bara jatqanyn ańǵaryp, ýahabısterdiń asa qaýipti aǵym ekenin aıtqan bolatynbyz. Mine, osy synnan keıin ýahabıster astyrtyn áreket etip, jumys jasaýǵa kóshti. Al, el Úkimeti bolsa salafıtterdiń kózqaras ustanymdaryna qarsy. Sondyqtan da ásiredinshilder resmı túrde jumys jasaı almaı otyr. Biraq, olar astyrtyn belsene jumys jasap jatyr. Olardyń jan alysyp, jan berisip jumys jasaýyna aqsha sebep bolyp otyr. Mysaly, elimizdegi dinı aǵymdarǵa shet elden 11 mıllıard teńge qarjy bólinedi eken. Onyń 7 mıllıardy hrıstıandarǵa berilse, al 4 mıllıardy ıslamnyń ishindegi jat aǵymdarǵa bólingen. Ókinishke qaraı, bizdegi keıbir azamattarǵa din emes aqsha kerek bolyp otyr. Kezinde biz zań qabyldar kezde «Atalǵan aqsha qaıdan keledi jáne ony kimder alyp jatyr?» degen suraqtarǵa jaýap berilýi kerek dep aıtqan bolatynbyz. Alaıda, bizdiń talap-tilegimiz eskerilmedi. Kezinde Aýǵanstandy sorlatqan salafıa ıdeologıasyn boılaryna sińirgen ásiredinshilder bolatyn. Eger tez arada olardyń aldyn almasaq bizdi de sorlatatyn osy salaftar bolady.
– Keı azamattar qoǵamda «zikirshiler» atalyp júrgen toptyń elimizge qaýipti aǵym ekenin aıtyp, olardy jerden alyp jerge salady. Shyn mánisinde qazaqqa ýahabıster qaýipti me, joq álde zikirshiler me?
– Ýahabısterdiń zikirshiler dep jaqtyrmaı júrgeni sopylar ǵoı. Kezinde patsha úkimeti bizdi jaýlap alǵanda ıslam dinin jaqtyrmaı, onyń ornyna hrıstıan dinin engizý úshin eń birinshi soqqyny sopylarǵa bergen bolatyn. Máselen, patshaly Reseı Qoja Ahmet Iasaýı eskertkishin tas- talqanyn shyǵarǵysy keldi. Sondaı-aq, Keńes úkimeti ornaǵannan keıin bólshevıkter bizdi dinnen aıyrý úshin eń birinshi sopylarǵa qarsy boldy. Al, qazir ýahabıster kelip sopylardy aıaqtan shalyp, olardy jerden alyp, jerge salyp jatyr. Osy rette «Úsheýi nege sopylarǵa óshtesip aldy?» degen zańdy suraq týady. Sebebi, bizdiń halqymyzdyń oı-sanasy men salt-dástúri sopylyq ilimmen qalyptasqan. Eger sol joldan qazaqty taıdyratyn bolsa, ýahabıster bizdi murnymyzdan jetektep qaıda bolsa, sonda alyp kete beretin bolady. Elimizde ýahabızm ıdeologıasyn taratýǵa sopylar tosqaýyl bolyp otyr. Sondyqtan da, ásiredinshilder zikirshilerdi ıttiń etinen jek kóredi. Meniń oıymsha bizge eń qaýiptisi zikirshiler emes ýahabıster bolyp otyr. Óıtkeni, olar jylymyr qurt sıaqty qanymyzǵa kirip, jaılap barady. Shyn mánisinde, Qudaıdy kúnige eske alyp, qulshylyq qylý sopylardyń joly. Al, ýahabıster zikir jasaǵan adamdy kórmegennen keıin ony jabaıy etip kórsetip otyr. Alaıda, biz sopylyq joldan taımaýymyz kerek.
– Siz barlyq ómirińizdi Abaıdy tanyp-bilýge arnaǵan adamsyz. Sondyqtan da qazirgi Abaıtaný týraly sizden artyq aıtatyn ǵalym joq. Osy rette Abaı murasynda zerttelmeı qalǵan taqyryp bar ma? Bar bolsa ol qandaı taqyryp?
– Abaı Qunanbaıulyn tanyp-bilýde úsh birdeı kedergi bar. Onyń eń birinshisi Abaı ómir súrgen zamannyń saıası-áleýmettik tabıǵatyn taný bolyp otyr. Patsha úkimeti bizge bolystyq basqarýdy ákelip aǵaıyn men aǵaıyndy, bala men ákeni bir-birine aıdap saldy. Mine, osy zamannan bastap bizdiń minez-qulqymyz buzyla bastady. Biz bul jaǵymsyz minezden otarshyldyqtyń tarıhyn tolyq tanyp bilgennen keıin arylamyz. Negizi, Abaıdyń úsh nár alǵan salasy bar. Sol úsh nár alǵan salasynyń eń álsizi batys bolatyn. Kezinde Abaıdyń eń álsiz tusyn birinshi orynǵa qoıyp, barlyq kandıdattyq jáne doktorlyq dısertasıalar «Abaı jáne orys ádebıeti» bolyp ketti. Sondaı-aq, Abaıǵa arnalǵan ensıklopedıa Keńestik ıdeologıanyń arqasynda jaryqqa shyqty. Biz osynyń bárin ózgertip, halyqtyq, shyǵystyq jolǵa túspeıinshe Abaıdy tereńnen tanyp bile almaımyz. Budan bólek Abaıda tanylmaıtyn bir dúnıe bar. Ol oıshyldyń dúnıetanymy. Ókinishke qaraı, bizdiń fılosoftar Abaıdyń dúnıetanymyn ashyp bere almaı otyr. Bizdegi fılosofıa materıalızmniń jolymen damyǵandyqtan Abaıdyń dúnıetanymyn túsiný múmkin emes. Sebebi, Abaıdy tanyp bilýde markstik model emes, shyǵystyq model kerek.
– Jalpy, qazaqtyń adasqanda jón silteýshi tulǵasy Abaı ǵoı. Ókinishke qaraı, búginde Abaıdyń sózderin árkim ózderiniń yńǵaılaryna qaraı buryp alyp júr. Máselen, «Allanyń ózi de ras, sózi de ras…» degen óleńin «Allahtyń ózi de ras, sózi de ras…» dep. Uly Abaıdy bulaısha túzeý qanshalyqty durys dep oılaısyz?
– Allany «Allah» dep aıtý nadandyqtyń belgisi bolyp esepteledi. Iá, ras, arabtar Allany «Allah» dep aıtyp, jazady. Alaıda, kúlli túrik halqy óziniń til zańdylyǵyna qaraı Alla dep aıtady ǵoı. Máselen, biz orystardyń ıashık degen sózin jáshik dep aıtyp júrmiz. Eger olar tildiń zańdylyǵyn bilse «Allah» dep aıtpas edi. Buǵan deıin keıbir ásiredinshilder «abyz degen arabtyń sózi» dep aıtyp júrgen. Alaıda, abyz degen sózdiń arabtyń emes, qazaqtyń sózi ekenin dáleldep, arnaıy maqala jazdym.
– Sóılegen sózińizge qarasaq, minezińiz jumsaq sıaqty. Alaıda kezinde doktorlyq dısertasıańyzdy tabandap 8 jyl boıy dáleldep, qorǵap shyǵýǵa týra kelgen eken…
– Ákemniń minezi jumsaq ári adamgershiligi joǵary adam bolǵan eken. «Áke kórgen oq jonady» demekshi men sol ákeme tartsam kerek. Ómirimde áldekimnen para alǵan adam emespin. Adamda qanaǵat degen bolýy kerek. Ózime aılyǵym jetedi. Sondyqtan, aram aqshany alyp, ózimdi ózim qaralap qaıtemin? Eger men bireýden birdeńe alsam «Mekemtas menen aqsha aldy» dep ol jurtqa jaıar edi. Sol sebepti «aryńdy jastan saqta» degen sózdi ómirimde berik ustandym. Alaıda, qansha minezim jumsaq bolǵanymen eshýaqytta ıdeıalyq kúreste alǵan betimnen qaıtqan emespin. Jurt jaltaqtap júrgende «Qazaq qalaı orystandy?» degen kitap jazdym. Osy eńbekti jaryqqa shyǵarǵanda áriptesterim «Orys otarshyldyǵyn sumdyq áshkerelegen ekensiń» – dep shoshyp ketken bolatyn. Qazir men týraly jazylǵan maqalalar úsh tomǵa jetken eken. Buǵan deıin eshbir ádebıetshige mundaı maqala jazylǵan emes. Ádebıetshilerdiń bári synaldy. Al, meni jazýshy Dúkenbaı Dosjan ǵana synaǵan bolatyn. Alaıda, ol keıin qateleskenin moıyndap 30 bettik maqala jazdy.
– Áńgimeńizge rahmet.
Suhbattasqan:
Serik JOLDASBAI
